Научная статья на тему '“МЕҲРЛИ МАКТАБ”ДА НУТҚИДА НУҚСОНИ БЎЛГАН БОЛАЛАР БИЛАН ДЕФЕКТОЛОГ ЛОГОПЕД ИШ ФАОЛИЯТИНИ ТАШКИЛ ЭТИШНИНГ ЎЗИГА ҲОС ЖИҲАТЛАРИ'

“МЕҲРЛИ МАКТАБ”ДА НУТҚИДА НУҚСОНИ БЎЛГАН БОЛАЛАР БИЛАН ДЕФЕКТОЛОГ ЛОГОПЕД ИШ ФАОЛИЯТИНИ ТАШКИЛ ЭТИШНИНГ ЎЗИГА ҲОС ЖИҲАТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Клиническая медицина»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
“Меҳрли мактаб” / дефектолог-логопед / нутқ нуқсонларини бузилиши / госпитал таълим / артикуляцион машқлар / генетик нуқсонлар / дидактик ўйинлар / педагог ходимлар / ота-оналар учун маслаҳат.

Аннотация научной статьи по клинической медицине, автор научной работы — Қорабоева Дилдора Баходиржон Қизи, Куряева Ирина Викторовна

Мазкур мақолада болалар гематология, онкология ва клиник иммунология марказида узоқ муддат даволанаётган нутқида нуқсони бўлган болаларнинг нуқсонларини бартараф этишнинг ўзига ҳос ҳусусиятлари ва дефектолог-логопеднинг иш фаолиятлари хақида ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «“МЕҲРЛИ МАКТАБ”ДА НУТҚИДА НУҚСОНИ БЎЛГАН БОЛАЛАР БИЛАН ДЕФЕКТОЛОГ ЛОГОПЕД ИШ ФАОЛИЯТИНИ ТАШКИЛ ЭТИШНИНГ ЎЗИГА ҲОС ЖИҲАТЛАРИ»

"МЕ^РЛИ МАКТАБ"ДА НУТВДДА НУЦСОНИ БУЛГАН БОЛАЛАР БИЛАН ДЕФЕКТОЛОГ - ЛОГОПЕД ИШ ФАОЛИЯТИНИ ТАШКИЛ ЭТИШНИНГ УЗИГА ^ОС

ЖИ^АТЛАРИ

^орабоева Дилдора Баходиржон кизи, 2Куряева Ирина Викторовна

1Мактабгача ва мактаб таълими вазирлиги хузуридаги "Мехрли мактаб" давлат таълим

муассасаси дефектолог-логопеди 2Мактабгача ва мактаб таълими вазирлиги хузуридаги "Мехрли мактаб" давлат таълим

муассасаси директор уринбосари https://doi.org/10.5281/zenodo.11183312

Аннотация. В данной статье описаны особенности работы дефектолога-логопеда по устранению нарушений речи у детей, находящихся на длительном лечении в Центре детской гематологии, онкологии и клинической иммунологии.

Ключевые слова: "Ме%рли мактаб", дефектолог-логопед, нарушения речи, госпитальное образование, артикуляционные упражнения, генетические дефекты, дидактические игры, педагогический состав, советы родителям.

Аннотация. Мазкур мацолада болалар гематология, онкология ва клиник иммунология марказида узоц муддат даволанаётган нутцида нуцсони булган болаларнинг нуцсонларини бартараф этишнинг узига %ос %усусиятлари ва дефектолог-логопеднинг иш фаолиятлари хацида ёритилган.

Калит сузлар: "Мехрли мактаб", дефектолог-логопед, нутц нуцсонларини бузилиши, госпитал таълим, артикуляцион машцлар, генетик нуцсонлар, дидактик уйинлар, педагог ходимлар, ота-оналар учун масла%ат.

Кириш.

Мактабгача ва мактаб ёшдаги болаларнинг гематологик ёки онкологик касалликларга чалиниши нохуш холат хисобланиб, куп холатларда бемор ва унинг якинларида умидсизликни келтириб чикаради. Бунинг асосий сабаби гематологик ва онкологик касаллик билан курашаётган болаларнинг рухий ва жисмоний холатида юз бераётган узгаришлардир.

Бир тарафдан бола узи эркин яшаб турган шароитдан бошка бир мухитга тушиб колиши, якинларидан, дустларидан узокда булиши хамда хар куни кабул килиниши керак булган турли хил дори-дармонлар ва кун давомида болага уланган осма уколлар боланинг рухияти тушишига ва эмоционал холатига салбий таъсирини курсатади[1, 63].

Гематологик, онкологик ва клиник иммунологик касалликларнинг узига хос хусусиятлари.

Болалар гематология, онкология ва клиник иммунология марказида даволанаётган болаларнинг олаётган муолажалари узок вактни талаб этади. Гематологияда даволаш муайян холатга караб узгаради ва куйидагиларни уз ичига олиши мумкин:[2, 2-3]

• Дори-дармонлар: анемия ёки кон кетишининг бузилиши каби касалликларни даволаш учун;

• ^он куюш: камконликни келтириб чикарадиган холатлар учун;

• Суяк илиги трансплантацияси: кон саратонининг айрим турлари учун ишлатилади;

• Кимётерапия ва радиация терапияси: купинча кон саратонини даволаш учун ишлатилади.

Гематологик ва онкологик касалликларига чалинган бемор болаларнинг эртанги кунга булган ишончини, кизикишини кучайтириш, уларга гамхурлик килиш ота-оналаридан жуда катта куч, сабр ва узок вакт талаб этади. Ушбу касалликка чалинган бемор болаларнинг иммунитети паст булганлиги сабабли, уларнинг ота-оналари уз фарзандларига инфекция юктириш ёки боланинг ах,воли ёмонлашишидан куркиб имкон кадар палатадан чикмасликка, боланинг атрофдаги тенгдошлари билан мулокот килишидан чеклай бошлайди.

"Мехрли мактаб"даги госпитал таълимнинг анъанавий таълимдан фаркли жих,атлари.

Болаларнинг узок муддат даволанишлари сабаб улар вактларини шифохонада ва уз палаталарида утказишлари, боланинг ёшига караб мактаб ва богчага кайтишда кийинчиликлар кузатилади. Муолажалар давомида болада соч тукилиш, вазн йукотиш, вазн ортиши, нуткдаги муаммоларнинг пайдо булиши, жаррох,лик туфайли ташки куринишидаги узгаришлар, диккатни жамлаш ва узлаштириш кобилиятлари (ушбу касалликдан олдинги х,олати билан солиштирганда)[3, 62] боланинг узига булган ишончининг пасайишига ва куркувининг кучайишига сабаб булади.

Анъанавий мактабларнинг асосий максади болаларга таълим ва тарбия бериш булса, "Мехрли мактаб"[4, 2] - госпитал таълимнинг максади болалар ва уларнинг ота-оналарининг эртанги кунга хдмда узига булган ишончини ошириш, турли касалликларга карши курашаётган болалар ва уларнинг ота-оналари узларини яхши х,ис килишлари учун кулай шароит яратиш, шифохонадаги вактларини фойдали ва мазмунли утишини таъминлаган х,олда таълим ва тарбия ишларини олиб боришдан иборат.

"Мехрли мактаб" педагог ходимлари узок муддат даволанаётган болаларнинг вактлари мазмунли ва марокли утиши учун машгулот ва тугарак машгулотларидан ташкари болаларнинг маданий хордик олишлари учун хам ёрдам беришади.

Болаларда нутк нуксонлари бузилишининг асосий сабаблари.

Боланинг нутки уз вактида тугри ривожланишига куп омиллар таъсир курсатади. Нутк нуксонларини бузилишининг асосий сабаблари эса куйидагилардан иборат:

•S Эмбрион ривожланиш давридаги турли хил патологиялар;

S Х,омиладорлик вактидаги токсикозлар, вирусли ва эндокрин касалликлар, жарохдтлар, коннинг резус-факторга мос келмаслиги;

•S Тугрук вактидаги шикастланиш масалан, мия шикастланиши, боланинг киндиги уралиб, бугилиб колиши (асфиксия);

•S Боланинг илк ёшлигида (уч ёшгача) турли касалликлар билан огриши, масалан, менингит, марказий нерв системасининг шикастланиши ва бошка шу сингари дардларни бошидан кечириши;

•S Миянинг чайкалиши билан бирга содир буладиган бош мия жарохдтлари.

•S Тугма нуксонлар генетик, яъни ирсий омиллар таъсирига хам боглик булиши мумкин. Масалан, эшитиш, куриш, аклий заифликнинг наслдан болага утиши хам кузатилади (Даун касаллиги, резус факторнинг мос келмаслиги ва бошкалар.

S Социал-маиший шароитнинг ёмонлиги. Масалан, оилавий мухитнинг носоFломлиги, педагогик каровсизлик ва шу каби омиллар эмоционал иродавий мухитнинг бузилишларига ва нуткнинг ривожланмай колишига сабаб бyлади.

Гематологик ва онкологик касаллик билан курашаётган болаларда нутк нуксонлари бузилиш билан боFлик холатларнинг узига хослиги.

Нутк нуксонларининг бузилишига гематологик ва онкологик касаллик билан курашаётган болаларнинг олаётган муолажалари, наркозлар, хар хил ёкимсиз, лекин фойдали булган дори-дармонлар, операциялар унинг нафакат кайфиятига балки жисмоний ва рухий холатига хам уз таъсирини курсатмай колмайди. СоFлик учун фойдали бyлсада бу муолажалар боланинг нуткига, хотирасига, диккатига, тафаккурига, хисларига ва сезгиларига уз таъсирини кyрсатади.

Гематологик ва онкологик касалликка чалинган деярли барча болалар даволанишининг маълум бир боскичида соч тукилиш холатлари кузатилади. Ушбу холатлар сабаб бола атрофдагилардан узини торта бошлашлиги, тенгдошлари билан мулокотга кирмаслиги, улардан ташки куриниши сабаб уялиши буларнинг барчаси боланинг мулокот урнатишида кийинчиликларга дуч келишига уз таъсирини курсата бошлайди.

Бундан ташкари болада суз бойлигининг камайиши, мулокотга киришда кийинчиликларга дуч келишига ва аклий ривожланишда тенгдошларидан ортда колишига олиб келади. Натижада болада уз кобетига уралиб колиши кузатилади.

"Мехрли мактаб"да мактабгача ёшдаги болалар учун дефектолог - логопеднинг

урни.

"Мехрли мактаб" дефектолог-логопеди жисмоний ёки рухий ривожланишда оркада коладиган ва нуткида нуксони булган артикуляция аъзолари: OFиз, тил, лаб, жаF, умумий ва майда кул моторикаларни ва эшитиш кобилиятида муаммоси булган мактабгача ва кичик мактаб ёшидаги болалар билан уз фаолиятини олиб боради.

Болалар боFчасида дефектолог-логопед боланинг рухий, аклий ва эшитиш идрокни, уларнинг хатти-харакатларини урганади, бола билан сухбат утказади ва нутк терапевтига эхтиёжи булган болалар билан коррекцион ишлар олиб боради.

"Мехрли мактаб" таълим муассасасидаги нутк терапевтининг бажариши керак булган вазифаларидан асосийларини таъкидлаш мумкин. Булар: нутк ривожланиши бузилиши булган болаларни аниклаш, бузилишларни тузатиш ва буларнинг олдини олиш хамда ушбу касаллик билан курашаётган болаларнинг буш вактларини кизикарли ва мазмунли хамда ёркин вокеалар билан тулдириш, куркув ва OFриклардан чалFитиб кувонч ва ижобий хис тyЙFyларни шакллантиришга ёрдам беришдан иборат.

Тиббий стационар шароитда даволанаётган болалар билан ишлаш жараёнида узига хос жихатлари мавжуд булиб, дефектолог-логопед доимо машFyлот жараёнида тиббий никобда булиши, хар бир дидактик материалларни ва ахборот техника воситаларини антисептик воситалари ёрдамида дезинфекциялаш, машFyлотларни артикуляцион гимнастика картотекалари, видео роликлар ёки кургазмали куроллар, оркали утказиши, хар бир бола билан якка тартибда шyFyлланиши керак.

МашFyлотлар давомийлиги боланинг ёшини инобатга олган холда 3 ёшгача булган болаларда - 10 минутдан ошмаслиги, 4 ёшли болаларда - 15 минутдан ошмаслиги, 5 ёшли

болаларда - 20 минутдан ошмаслиги, 6 ёшли болаларда -25 минутдан ошмаслиги ва 7 ёшли болаларда - 30 минутдан ошмаслиги керак[5, 25].

Госпитал таълимда боланинг ёшини, соглигини, кайфиятини ва хохишини инобатга олган холда машгулотларни давомийлигини камайтириш ёки белгиланган вактгача машгулотларни олиб бориш мумкин.

Госпитал таълимда даволанаётган нуткида нуксони булган болаларга логомассаждан (нуктали, бушаштирувчи, тетиклаштирувчи массаж) фойдаланиш мумкин эмас.

Оддий мактабгача таълим муассасаларида логопедик машгулотлар хафта давомида камида уч марта утказилса, госпитал таълимда эса ушбу машгулотлар боланинг муолажаларидан кейинги буш вактига, хохишига ва энг асосийси соглигига караб хар куни логопедик машгулотлар олиб борилади.

Госпитал таълимда нутк терапевти нуткдаги нуксонларни бартараф этиш учун:

> Артикуляция, нафас, майда кул мускулларини ривожлантирувчи машклар (нейрогимнастика);

> Муаммоли товушни нуткка куйиш (таклид ва механик усулида);

> Нуткни ривожлантирувчи дидактик уйинлардан фойдаланади (Расмли алифбо ва бошкалар);

Артикуляцион машклар логопед ишинг жуда мухим кисмидир. Агар бола нутк терапевти билан биргаликда артикуляцион машгулотларни бажаришни истамаса логопед боланинг кизикишини ошириш ун ушбу машкларни кувнок кушиклар ва боланинг севимли эртаклари билан боглаган холда унинг эътиборини ушбу машгулотларига жалб этади.

Богчага ва мактабга чикишга имкони булмаган, аммо палатасида машгулотлар утказилишига рухсат булган, иммунитети пасайиб кетган пайтларда ва кабул килинадиган дори-дармонлар, осма уколларнинг кун давомида олиш зарур булган холатларда болалар билан машгулотлар хар куни уз палаталарида олиб борилади.

Нутк терапевти машгулотлар давомида нафакат боланинг нутки билан балки унинг майда кул моторикаларини хам ривожлантиришда уз ёрдамини курсатади. Чунки боланинг нуткий ривожланиш даражаси бармокларнинг шаклланиши билан чамбарчас боглик.

Логопедик иш тизимида майда кул моторикасини ривожлантириш учун масъул булган марказий асаб тизими фаолиятини доимий рагбатлантириш, харакатлантириш боланинг нуткини ривожланишини тезлаштиради[6, 71]. Шу боис майда маторикани ривожлантиришга масъул булган марказий асаб тизимини доимий равишда харакатлантириш логопед иш тизимининг асосий элементи хисобланади.

^ул ва бармок иштирокларидаги уйинлар ва машклар тана ва онгнинг узаро богликлигини таъминлайди, мия тизимини зарур холатда тутиб туради. ^улнинг оддий харакатлари нафакат кулнинг балки юз, лаб зурикишларини сусайтиришга, аклий камчиликларнинг олдини олишга, товуш талаффузини яхшилашга ёрдам беради. Бармокларнинг майда харакатлари бугинлар артикуляциясига узига хос таъсир курсатади.

Мактабгача ва бошлангич мактаб ёшидаги болаларни тарбиялаш ва укитишда дидактик уйинларнинг урини бекиёсдир. Логопед хар бир боланинг ёши, ривожланиш даражаси ва нутк хусусиятларини инобатга олган холда кичик ёшдаги болалар учун визуал идрок ва овоз тахлилига асосланган уйинлардан фойдаланиши мумкин. Мисол учун: бир

хил расмларни топиш ва номлаш керак булган уйин диккатни, хотирани ривожлантиришга

ва товушлар талаффузини яхшилашга ёрдам беради.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ

1. Д.Б. ^орабоева, И.Т. Кодирова "Госпитал таълим болаларни даволаш учун энг яхши восита: гематология ва онкология йуналишлари буйича даволанаётган болаларга таълим беришнинг узига хос хусусиятлари" - журнал номи, йили. Интернет ресрус: https://humoscience.com/index.php/ pdce/issue/view/73

2. General Hematology , Hematology: Exploring the Vital Science of Blood Интернет ресурс: https://istanbulhealthdestinations.com/treatments/hematology-exploring-the-vital-science-of-blood/?gclid=EAIaIQobChMIt4qctM7UgwMVktF3 Ch0Ftw5EEAMYASAAEgKpN D BwE

3. Cancer Council "Life during and after childhood cancer", Интернет ресурс: https://www.cancer.org.au/cancer-information/types-of-cancer/childhood-cancers/life-during-and-after-childhood-cancer

4. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 05.05.2022 йил "Гематология, Онкология, клиник иммунология, бошка стационар ва узок муддатли амбулатор даволанишда булган болалар учун мактабгача таълим ва тарбия хамда умумий урта таълим бериш тизимини жорий килиш чора-тадбирлари тугрисида"ги 234-сонли карори. Интернет ресурс: https://lex.uz/docs/-5992724

5. Санитарно-гигиенические требования к содержанию, устройству и организации режима работы дошкольных образовательных учреждений в Республике Узбекистан, протокол № 0355-18 от 27.04.2018 г., Интернет ресурс: https://lex.uz/uz/docs/5014292

6. Маркувинас И.В "Мелкая моторика как средство развития речи" Россия, г. Краснодар:07.05.2021, Интернет ресурс: https://cyb erleninka.ru /arti cle/n/melkaya-motorika-kak-sredstvo-razvitiya-rechi/viewer

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.