Научная статья на тему 'МАКТАБГАЧА ТАЪЛИМ ЁШИДАГИ БОЛАЛАРДА ЕНГИЛ ДАРАЖАДАГИ АҚЛИ ЗАИФЛИКНИНГ НАМАОЁН БЎЛИШИ'

МАКТАБГАЧА ТАЪЛИМ ЁШИДАГИ БОЛАЛАРДА ЕНГИЛ ДАРАЖАДАГИ АҚЛИ ЗАИФЛИКНИНГ НАМАОЁН БЎЛИШИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

204
9
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «МАКТАБГАЧА ТАЪЛИМ ЁШИДАГИ БОЛАЛАРДА ЕНГИЛ ДАРАЖАДАГИ АҚЛИ ЗАИФЛИКНИНГ НАМАОЁН БЎЛИШИ»

МАКТАБГАЧА ТАЪЛИМ ЁШИДАГИ БОЛАЛАРДА ЕНГИЛ

ДАРАЖАДАГИ АЦЛИ ЗАИФЛИКНИНГ НАМАОЁН БУЛИШИ

Ф. Урозов

Денов тадбиркорлик ва педагогика институти укитувчиси

Республикамизда узлуксиз таълимни модернизациялаш, таълимнинг биринчи бугини булган мактабгача таълимдан бошланади. Инсонни улуглаш, унинг кадрига етиш, айникса, усиб келаётган ёш авлодни маънавий-ахлокий жихатдан тарбиялаш, уларни камолга етказиш сохасида ютук олимларимиз бир канча ишларни амалга оширмокдалар. Бу борада узбек халк педагогикасининг имкониятлар хам нихоятда каттадир. Мактабгача таълим ёшидаги болаларнинг ривожланишига куйиладиган Давлат талаблари Узбекистон Республикасининг "Таълим тугрисидаги" конунга мос равишда яратилади. Янги ишланган давлат талаблари муайяян ёшдаги боланинг ривожланиши ва ютукларини бахолаш даражаси мезонларини, индикаторларини аниклаб беради. Бу борада нуксонли болаларни укитиш, тарбиялаш ва уларнинг ривожланиши кечикиши, рухий -педагогик хусусийтларни чукур урганиш ва уларни тузатиш, бартараф этишда тарбиячи шахси биринчи даражали ахамият касб этади. Шуни таъкидлаш жоизки, сунгги йилларда Узбекистонда ривожланишида нуксони булган болаларга нисбатан эътибор янада кучаймокда. Улардаги нуксонларни эрта аниклаш хамда таълим-тарбияси учун етарли даражада шарт-шароитлар яратиш ишига алохида диккат-эътибор каратилмокда. Енгил даражадаги акли заиф болалар махсус дастур буйича таълим олишлари мумкин. Бу дастур болаларга математика, ёзув, укиш ва бошка предметларни анча осон узлаштиришига ёрдам беради. Кейинчалик улар касбий куникмага эга булиб, ишлаб чикаришда мустакил мехнат кила олади [1].

Енгил даражадаги акли заиф болалар -нуткий куникмаларини инсонлар билан мулокотларга сарфлайдилар, лекин уларнинг нуткида фонематик бузилишлар, дудукланиш, суз бойлигининг камлиги, сузларни яхши тушуниб етмаслик, ишлатаётган сузларини аник бимаслик каби камчилликлар яккол кузга ташланади. Суз мулокот сифатида кулланилмайди. Фаол суз бойлиги такрорланиадиган сузларга тула. Суз бирикмалари грамматик меъёрларда йирок , сифат богловчилар ишлатилмайди. Сузлар бир бугинли, узук -юлук холда

фикрни ифода этишла кийналадилар. Баъзи холларда умумий нутрий етишмовчиликлар учрайди [4].

Куриши, эшитишида, хид билиш, таъм билиш, сезги органларининг заифлашуви, атроф мухитга булган мослашишга халакит беради. Кабул килишнинг яхши ривожланмаганлиги акли заиф боланинг атроф-мухит ва узи хакидаги аник фикрга кела олмаслигини билдиради.

Рангларнинг ухшашлиги, предметларнинг узаро фаркланиши, хажмлари ноаник тасаввурга олинади ва анализ, синтез жараёнида халакит беради. Диккат -эътибор ноаник, каттик талаб килинган холда жалб килиш, тез толикиш, чалгишга олиб келади. Бу акли заиф болага катта кийинчиликлар тугдириб, нафакат мактабгача таълим дастури, хаттоки узини бошкаришда хам мураккабликларни тугдиради. Бу тоифадаги болаларда хотира заифлиги, эслаш кобилиятининг сустлиги, тез ёддан чикариш, кайтаришнинг ноаниклигига олиб келади. Шу билан бирга механик хотира яхши сакланади, хислари тула дефррециалланмаган булади. Акли заиф болаларда интилиш, эхтиросларни жиловлаш, кайсарлик шахсий мотивлар ривожланмаган булади. Хдрактлари пассив, тез хулоса чикара олмайдилар, ноурин хатти-харакатлари билан хаётга мослашишлари кийинлашади. Куп холларда бундай болалар уз-узига хизмат кила оладилар, ювиниб кийинадилар, хожатхонага бора оладилар. Хдтто уй-рузгор ишларида хам катнаша оладилар (гарчи секин харакат килган такдирда хам). Уларнинг хаётга мослашуви кийин булгани учун жамаотчиликдан ажралиб турадилар. Психомотор етишмовчилиги харакатларининг сустлигига олиб келади. Купинча махсус мактабгача таълим дастурини бажаришида бу яккол кузга куриниб, укиш ёшида кийинчиликларга учрайди. Куп холларда енгил акли заифликка чалинган инсонлар мехнатга жалб килинадилар, уларга бажара олишларига караб куп кийин булмаган вазифалар юклатлади. Хрзирги кунда Юртимизда тугма ногиронлиги булган, турли хил даражадаги заифлиги бор лекин фикрлаш кобилиятлари яхши ривожланган болалар хамда соглом болалар билан биргаликда инклюзив таълим тури амалга оширилмокда [4].

Уртача даражадаги акли заифлик - бу категориядаги инсонлар соглом инсонларга нисбатан 3-5 йил аклий ривожланишдан оркада коладилар. Тушуниш кобилияти секин ривожланади, тулик ривожланиши чегараланган, купинча нуткий нуксонлар кузатилади, нутки эса узук -юлук, тушунарсиз булиб суз бойлиги кам ва куп ишлатиладиган сузлардан ибортдир. Статистик фунцияларида ривожланиши анча суст булади. Аник харакатлар ва темп йук. Улар ноурин ишлатилади, бемор секин юради, сакрашга кобилияти булмайди,

мотор етишмовчилиги 90-100 % даражада эканлиги кузатилади. Акди заиф болаларда тасаввур килиш кобилияти суст булади. Хотира ва эслаш, кабул килиш хусусиятлари яхши ривожланган булади. Бу тоифадаги болаларнинг айримлари механик хотира хисобига мактабгача таълим дастурлари асосида укишни, ёзишни, хисоблашни яъни илк математик тасаввурларни узлаштирадилар. Эгаллаган билим куникмаларини кийинчилик билан тадбик этадилар. Лекин шу билан бирга, характчан, мулокотга лойик, атроф -мухитдагилар билан муомила кила оладилар, ижтимоий мехнат билан шугуллана оладилар. Бундай инсон (veribel) лар тестдан утганда йукори курсаткичларни намоён киладилар. Бошка шароитларда баъзилари одатий муомилага кириша оладилар, баъзилари эса факат элементар муомалага кириша оладилар, яъни еб ичиш, кийиниш, химояланиш маъносидагина восита сифатида сузлаша оладилар. Баъзиларида нутк умуман ривожланмаган булиб, мимика, жестлар оркали муомилага киришадилар. Бу турдаги болаларда оксаш булиб, хаётга мослашиш учун тарбиявий тадбирлар ва табиий аралашувлардан фойдаланиш шарт булиб колади бундай болаларнинг айримлари мехрибон айримлари агрессив булиб оладилар [4].

Бизга маълумки агар акли заиф бола нормал ривожланаётган тенгдошлари жамоасига тушиб колса, унда узига ишонмаслик пайдо булади, атрофдагиларга бефарк булиб колади. Унинг характери ва хулкига салбий сифатлар пайдо булади. Бундан ташкари педагог томонидан мактабгача тарбия ёшидаги акли заиф бола нуксонига бефарк караш бу нуксонларнинг чукурлашишига олиб келади. Махсус мактабгача таълим ташкилотига кабул килинган болалар мактабгача тарбия ёшида, яъни 2 ёшдан кичик 6-ёшдан катта булишлари керак эмас. Маълумки акли заиф бола ривожланишида нормал бола ривожланишидаги боскичларни босиб утади, бола уса бориши билан унинг психик функцияларида сифат узгаришлари юз беради. Шунинг учун гудаклик ёшидаги акли заиф бола-богча ёшидаги акли заиф боладан фарк килади. Шу сабабли кабул килинган ёш даврлари акли заиф болалар учун хам тегишли хисобланади. Махсус богчаларга кабул килинадиган болалар ижтимоий-маиший адаптацияга эга булишлари керак буладилар. Улар купинча махсус богчаларга уз оилалардан келадилар. Оилада болани доимо бахтсиз касал деб, хисоблашади, шунинг учун у ота онасининг алохида гамхурлик объекти булиб колади. Махсус богчаларга кабул килинадиган болаларга куйиладиган талабларни 2 гурухга буламиз [4].

1. Махсус богчага кабул килинадиган акли заиф болаларда моторика сакланган булиши лозим, яъни жисмони ривожланишида нуксонлар булишига карамай

акли заиф бола мустакил равишда предметни олиши ва ушлаши, у билан бирга содда монепуляцияларни килишни билиш, яхши юриш, утириши, ёзиши, туриши, чайнаши, ютишни билиши лозим хисобланади.

2. Махсус богчаларга кабул килинадиган болаларда маиший фаолият шаклланган булиши лозим.

Махсус мактабгача таълим ташкилотларида акли заиф болаларни гурухларга жамлаш турли хил йулларда олиб борилади. Мактабгача таълим вазирлигига карашли махсус мактабгача таълим ташкилотларига акли заифликнинг енгил куриниши булган дебил даражадаги болаларни кабул килиш икки жихатга асосланган холда олиб борилади. 1. Ёшига караб; 2. Махсус боскичда олган билим ва тарбиясига асосланган холда бир йил дастур буйича укитилгандан кейин гурухлар номланади [4].

Эшитиши нормал булган боланинг кар-соков ота-она кулида тарбияланувчи, сурункали касал булиб тез-тез касалхоналарда даволанувчи болаларда нуткнинг ривожланмай колиши, оилада узок вакт давом этувчи рухий шикастланиш ва икки тиллик болада дудукланишнинг юзага келишига сабаб булиши нуткий мухитнинг нутк ривожланишига салбий таъсир курсатишига мисол була олади [5]. Мактабгача ёшдаги болаларнинг аклий тарбияси факатгина билиш жараёнларини -идрок, тасаввур, тафаккурнинг ривожланишидан, иборатгина булмасдан балки унинг мазмунига болаларда маълум хажмдаги билимларини шакллантириш хам киради. Бу билимлар болаларга атроф-мухит мослашишга элементар муносабатларни ва узаро алокадорликни тушунишга имкон беради.

Акли заиф болаларда атроф, дунё хакидаги билим ва тасаввурларнинг стихияли равишда тупланиши аклий ривожланишнинг манбаи була олмади. Шунинг учун аклий заиф булган болалар билмларни эгаллашда таълим еткачи рол уйнайди. Таълим акли заиф бола узлаштириб олган билмларини тизимга йуналтиради ва боланинг аклий ривожланиши учун ёрдам беради [3].

Педагог ва тарбиячилар мактабгача тарбия ташкилотларида бутун фаолияти жараёнида болаларга теварак-атроф хакидаги билимларини берадилар. Бу жараёнда алохида ролни машгулотлар, кузатишлар ва махсус ташкил этилган болалар фаолият уйнайди. Х,ар бир машгулот тури ва хар бир фаолият тури боланинг аклий ривожланишига узининг алохида хиссасини кушади. Элементар математик тасавурларини шакллантириш машгулотларида болаларнинг билим тизимига ва шунингдек билиш жараёнига ижобий таъсир этиб, уларни ривожлантиради.

REFERENCES:

1. Рахманова Б.С. Дефектология ва логопедия асослари. Т., 1991

2. Рахманова Б.С. Коррекцион педагогика ва логопедия.

3. Рахманова Б.С. Махсус педагогика. -Гофур Гулом, Т.,2004

4. Пулатова Ф.М. Махсус педагогика (Олигофренопедагогика). -Гофур Гулом, Т.,2006 йил

5. Муминова Л.Аюпова М. Логопедия., Т., "Укитувчи", нашриёти, 1993 й.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.