Научная статья на тему 'ИНТЕЛЛЕКТУАЛ КАМЧИЛИКЛАРИ БЎЛГАН АҚЛИ ЗАИФ БОЛАЛАРНИ ДИФФЕРЕНЦИАЛ ЁНДАШГАН ҲОЛДА КОРРЕКЦИОН ЎҚИТИШ ВА ТАРБИЯЛАШ МАСАЛАЛАРИ'

ИНТЕЛЛЕКТУАЛ КАМЧИЛИКЛАРИ БЎЛГАН АҚЛИ ЗАИФ БОЛАЛАРНИ ДИФФЕРЕНЦИАЛ ЁНДАШГАН ҲОЛДА КОРРЕКЦИОН ЎҚИТИШ ВА ТАРБИЯЛАШ МАСАЛАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Фундаментальная медицина»

CC BY
1903
100
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
интеллект / интеллект коэффициенти (IQ) / интеллектуал камчилик / интеллектуал ривожланмаслик / жароҳат / когнитив билиш жараёнлари / ақли заифлик / нутқий қобилият / коррекцион таълим. / интеллект / IQ / интеллектуальное развитие / травмы / когнитивные процессы / умственная отсталость / речевые способности / коррекционное образование.

Аннотация научной статьи по фундаментальной медицине, автор научной работы — Хамраева Ирода Сайфуллаевна

Мақолада ақли заиф болалар таълими муаммоси кўриб чиқилган. Илмий адабиётлар таҳлили асосида ақли заифлик даражалари гуруҳланган, ҳар бир гуруҳ таърифланган ва табақалаштирилган ёндашишни қўллаш асосида ақли заифликни коррекциялаш масаласи кўриб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ДИФФЕРЕНЦИАЛЬНЫЙ ПОДХОД К ПРОБЛЕМЕ КОРРЕКЦИОННОГО ОБУЧЕНИЯ И ОБРАЗОВАНИЯ ДЕТЕЙ С ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНЫМИ ДЕФЕКТАМИ

В статье рассматривается проблема образования умственно отсталых детей. На основе анализа научной литературы осуществлена группировка уровней умственной отсталости, дана характеристика каждой группы и рассмотрен вопрос коррекции умственной отсталости на основе применения дифференцированного подхода.

Текст научной работы на тему «ИНТЕЛЛЕКТУАЛ КАМЧИЛИКЛАРИ БЎЛГАН АҚЛИ ЗАИФ БОЛАЛАРНИ ДИФФЕРЕНЦИАЛ ЁНДАШГАН ҲОЛДА КОРРЕКЦИОН ЎҚИТИШ ВА ТАРБИЯЛАШ МАСАЛАЛАРИ»

Хамраева Ирода Сайфуллаевна,

Тошкент давлат педагогика университети докторанти

ИНТЕЛЛЕКТУАЛ КАМЧИЛИКЛАРИ БУЛГАН АМИ ЗАИФ БОЛАЛАРНИ ДИФФЕРЕНЦИАЛ ЁНДАШГАН ^ОЛДА КОРРЕКЦИОН УЩИШ ВА ТАРБИЯЛАШ МАСАЛАЛАРИ

УДК: 371.921

ХАМРАЕВА И.С. ИНТЕЛЛЕКТУАЛ КАМЧИЛИКЛАРИ БУЛГАН А^ЛИ ЗАИФ БОЛАЛАРНИ ДИФФЕРЕНЦИАЛ ЁНДАШГАН Х,ОЛДА КОРРЕКЦИОН УК.ИТИШ ВА ТАРБИЯЛАШ МАСАЛАЛАРИ

Маколада акли заиф болалар таълими муаммоси куриб чикилган. Илмий адабиёт-лар тахлили асосида акли заифлик даражалари гурухланган, хар бир гурух таърифланган ва табакалаштирилган ёндашишни куллаш асосида акли заифликни коррекциялаш масаласи куриб чикилган.

Таянч суз ва тушунчалар: интеллект, интеллект коэффициенти (IQ), интеллектуал камчилик, интеллектуал ривожланмаслик, жарохат, когнитив билиш жараёнлари, акли заифлик, нуткий кобилият, коррекцион таълим.

ХАМРАЕВА И.С. ДИФФЕРЕНЦИАЛЬНЫЙ ПОДХОД К ПРОБЛЕМЕ КОРРЕКЦИОННОГО ОБУЧЕНИЯ И ОБРАЗОВАНИЯ ДЕТЕЙ С ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНЫМИ ДЕФЕКТАМИ

В статье рассматривается проблема образования умственно отсталых детей. На основе анализа научной литературы осуществлена группировка уровней умственной отсталости, дана характеристика каждой группы и рассмотрен вопрос коррекции умственной отсталости на основе применения дифференцированного подхода.

Ключевые слова и понятия: интеллект, IQ, интеллектуальное развитие, травмы, когнитивные процессы, умственная отсталость, речевые способности, коррекционное образование.

XAMRAEVA I.S. PROBLEMS OF CORRECTIVE TRAINING AND EDUCATION OF CHILDREN WITH MENTAL DEFECTS WITH A DIFFERENTIAL APPROACH

The article deals with the problem of education of mentally retarded children. Based on the analysis of the scientific literature, the grouping of the levels of mental retardation is carried out. The characteristics of each group are given, and the issue of correcting mental retardation is considered on the basis of the differentiated approach implementation.

Key words and concepts: intelligence, IQ, intellectual development, trauma, cognitive processes, mental retardation, speech ability, correctional education.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 3 (100)

Кириш.

Жахон соFликни саклаш ташкилоти эълон килган маълумотларига кура, айни пайтда дунё микёсида 750 миллиондан ортик ногирон-лар истикомат килмокда1. Шу сабабли, жахон микёсида жисмоний ва рухий ривожланишида нуксонлари булган болаларни даволаш, тарби-ялаш, укитиш ва ижтимоийлаштириш масаласи илмий жамоатчилик томонидан кенг тадк,ик, этиб келинмокда. Айникса, сунгги йилларда махсус ёрдамга мухтож болаларга булган муносабат ва рамхурлик дунё микёсида кескин узгара бошлади. Дакар декларацияси асосида кабул килинган "Таъ-лим хамма учун" режа-дастури асосида бутун жахонда инклюзив таълимни жорий этиш хамда булажак дефектологларнинг махсус таълимни самарали амалга ошириш, уларнинг касбий ижод-корлигини ривожлантириш алохида ахамият касб этмокда2. Узбекистан тараккиётининг хозирги боскичида жисмоний ва рухий ривожланишида нуксони булган болаларга нисбатан янги муносабат билан боFлик булган махсус таълим тизимидаги узгаришларнинг янги истикболлари очилмокда, уларнинг ижтимоийлашуви ва жами-ятга интеграцияси муаммолари хал килинмокда.

Республикамизда рухий ва жисмоний ривожланишида нуксони булган ёки ижтимоий келиб чикишидан катъий назар барча болалар етарлича укитиш ва тарбиялаш учун кулай булган шарт-шароитларни яратишнинг хукукий асоси булган "Таълим туFрисида"ги ва "Бола хукукларининг кафолатлари туFрисида"ги Конунларида жами-ятда соFлом турмуш тарзини янада шакллантириш, ахолининг саломатлигини янада мустахкамлашга каратилган чора-тадбирлар комплексини ишлаб чикариш ва маънавий жихатдан етук ёш авлодни укитиш, тарбиялаш, ривожлантириш учун барча шарт-шароитларни яратиш белгилаб берилган.

Бола шахсининг таркиб топиши - хаётининг биринчи кунлариданок бошланади. Бола хар куни курган ва эшитганлари асосида борликка, теварак-атрофдаги кишиларга уз муносабатини билдиради, катталарнинг хатти-харакатлари, ишларига, содир булаётган вокеаларга бола-нинг реакцияси, атрофдагиларга булган муноса-

1 https://www.weforum.org.

2 Дакарские рамки действий. Образование для всех: выполнение наших общих обязательств // Текст, принятый Всемирным форумом по образованию Дакар, Сенегал, 26-28 апреля 2000 г. - Париж, 2000. - С.18.

бати - буларнинг барчаси бола маънавий олами-нинг шаклланишига таъсир курсатади. Боланинг хох она корнида пайдо булиши ва ривожланиши, хох тугрук жараёнидаги ва турилганидан кейинги ривожланиб бориши учун зарур булган маълум шарт-шароитларнинг бузилиши турли хил жисмоний ёки рухий ривожланишидаги нуксонлар, кам-чиликларга олиб келиши мумкин. Шулардан бири бу - акли заифликдир. "Буюк дидактика"3 асари муаллифи Ян Амос Коменский (1592-1670) акли заиф болаларнинг хам таълим ва тарбия олиш-лари хакида Fамхурлик килиш зарур эканлигини таъкидлаган.

Мавзунинг долзарблиги интеллектуал камчиликлари булган акли заиф болаларни табакалаштирилган ёндашишни куллаш асосида коррекцион укитиш ва тарбиялаш масалалари етарли даражада урганилмаганлиги сабабли, илмий ва амалий тадкик этиш.

Мавзу буйича илмий изланишларнинг кискача тахлили.

Акли заифлик деганда бош миянинг органик жихатдан жарохатланиши натижасида психик, биринчи навбатда интеллектуал ривожланишнинг туррун пасайиши тушунилади. Акли заиф болалар умумтаълим мактаблари дастурини узлаштиришга кодир булмайдилар. ОFир даражадаги акли заиф болалар мактабда билим ва куникмаларни узлаштириб ололмайдилар4. Акли заифлик тушун-часини туFри тушунишнинг амалий ва назарий ахамияти жуда катта. Назарий ахамияти - бола-лардаги нуксонли рухий тараккиётнинг мохиятини чукуррок билиш учун зарур. "Акли заифлик"ка турри таъриф, тушунча бериш, унинг сабабларини туFри тушунишга ёрдам беради.

Бунинг амалий ахамияти янада каттадир. Акли заиф болалар учун махсус укув-тарбия муасса-салари мавжуд. Барча акли заиф болалар махсус мактабларда таълим-тарбия олишлари лозим. Акли заиф болаларни туFри аниклаш, уларнинг бутун хаётини белгилаб беришини инобатга олиб, жуда эхтиёткорлик билан ёндашиш керак. Агар бола акли заиф булмай, маълум хусусиятлари билан уларга ухшаса хам уларни акли заиф дея

3 http://narodnoe.org/old/Classics/Komensky/Komensky_ Yan_Amos_Velikaya_didakt_izbr.htm

4 Нуркелдиева Д.А. Педагогик - психологик диагностика (ривожланишида нуксони булган болаларнинг педагогик-психологик диагностикаси). Дарслик. Т.: Вне-шинвестром, 2019. 21-бет.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 3 (100)

олмаймиз. Бу ерда боланинг турли анализатор-ларининг нуксонлари асосида хам билим сави-ялари пасайган булиши мумкин. Айникса, аклий нормал болани янглишиб акли заиф деб хуло-салаш асосида ота-оналарга, болага, атрофдаги кариндошларга жуда катта маънавий жарохат етказиш мумкин.

Акли заифлик сабаблари турли-туман булиши мумкин. Бош миянинг турли касалликлар билан касалланиши, турли жарохатлар билан бирга миянинг яхши ривожланмаслиги асосида хам акли заифлик келиб чикиши мумкин1.

Акли заифлик ташхисини туFри куйиш учун иккита омил бирга келиши лозим:

• булардан бири - марказий нерв система-сининг органик бузилиши;

• иккинчиси - шунинг окибатида бола билиш фаолиятининг турFун пасайиши юз бер-ган булса, акли заиф деб эътироф этиш мумкин.

Аклий ривожланишида бузилишлари (аклий ривожланмаганлик) булган шахслар каторига диф-фузли (ёйилган) куринишни бош мия кобиFиинг органик шикастланиши асоратида вужудга кела-диган асосан билиш сохасида турFун, кайтариб булмайдиган бузилишларга эга шахслар киради2. Аклий ривожланмаганлик нуксонига хос хусусият олий психик икки функцияни - хулк ва фаолият-нинг акс этиши ва тартибга солинишининг бузилиши хосдир. Бу билиш фаолияти жараёнларини (сезги, идрок, хотира, диккат, фикрлаш, тасав-вур этиш, нутк, эътибор) бузилишида, хиссий-ирода сохаси, моторика, умуман шахс хатти-харакатларида уз ифодасини топади.

Аклий ривожланмаганликни вужудга келиши-нинг сабабларига куйидагиларни киритиш мум-кин:

• наслий касалликлар (микроцефалия, фенилкетонурия, тукималарнинг боFланиш касал-ликлари, марказий асаб тизимининг наслий деге-нератив касалликлари ва бошкалар),

• хромосомаларнинг тузилиши ва сонида бузилишлар (Даун синдроми, Х-хромосоманинг синиши билан боFлик олигофрения, Клайн-фельтер, Шерешевский-Тернер синдромлари ва бошкалар).

1 Мамедов К.К,., Шоумаров F.Б. Акли заиф болалар пси-хологияси. - Т.: "Укитувчи", 1994.

2 Петрова В.Г. Психология умственно отсталых школьников: Учебное пособие / В.Г. Петрова, И.В. Белякова. -М.: Академия, 2002. - 160 с. - (Высшее образование)

Хаётда акли заиф болаларга ухшаган бола-ларни куплаб учратиш мумкин. Лекин, уларда билиш даражаси паст булсада, бош мияда органик жарохатланиш йуклиги болага акли заиф дей-ишимизга имкон бермайди.

Аклий ривожланмасликни белгилашда клиник, психологик ва педагогик мезонлар фаркланади:

• клиник мезонда - аклий ривожланмас-лик ва бу марказий нерв системасининг маълум муайян органик касалликларига алокадорлиги;

• психологик мезонда - билиш фаолиятининг турFун пасайганлиги;

• педагогик мезонда - узлаштириш кобилияти паст булиб, боланинг дастур матери-алларини узлаштира олмаслигини ифодалайди.

Маколанинг илмий янгилиги:

- интеллектуал камчиликлари булган акли заиф болаларни дифференциал ёндашган холда коррекцион укитиш ва тарбиялаш масалалари-нинг долзарблиги ёритилган;

- интеллектуал камчиликлари булган акли заиф болаларни дифференциал ёндашган холда коррекцион укитиш ва тарбиялаш масалалари тадкики юзасидан илмий адабиётлар тахлил этил-ган;

- интеллектуал камчиликлари булган акли заиф болаларни дифференциал ёндашган холда коррекцион укитиш ва тарбиялаш масалалари юзасидан мутахассисларга тавсиялар берилган.

Тадк,ик,отнинг мак,сади интеллектуал камчиликлари булган акли заиф болаларни дифференциал ёндашган холда коррекцион укитиш ва тарбиялаш масалалари буйича амалий таклиф ва тавсиялар ишлаб чикишдан иборат.

Тадк,ик,отнинг объекти интеллектуал камчиликлари булган акли заиф болаларни дифференциал ёндашган холда коррекцион укитиш ва тарбиялаш масалаларини урганиш жараёни.

Тадк,ик,отда тизимлилик, киёсий-мантикий тахлилдан фойдаланилди.

Тадк,ик,отнинг манбаини меъёрий хукукий хужжатларни, педагогик, психологик, методик адабиётларни киёсий-мантикий тахлил килиш натижалари ташкил этди.

Асосий к,исм.

Интеллектуал нуксоннинг ифодаланишига кура аклий ривожланмаганликни бир нечта даража-лари ажратилади. Интеллектуал ривожланмасликни даражасига кура олигофрениянинг турли

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 3 (100)

шаклларини тизимлаштиришга асосланган умуман Кабул килинган таснифланишга мувофик уч асо-сий гурух аникланади. Булар акли заифликнинг: дебиллик, имбециллик ва идиотлик гурухлари фаркланади. Fарбий Европа мамлакатлари ва АКШда бу атамалар факат тор касбий доирадаги мутахассислар (масалан, шифокорлар) томони-дан фойдаланилади. Кенг ижтимоий ва педагогик амалиётда бу тушунчалардан фойдаланилмайди, умумлаштирилган холда "кийин укитиладиган" тушунчалар кулланилади.

Жахон соFликни саклаш ташкилоти1 (ЖССТ) томонидан 1994 йилда кабул килинган таснифланишга кура мувофик, интеллект пасайишининг турт даражаси фаркланади. Булар: енгил даража; урта даража; оFир даража; чукур даража.

Интеллектнинг пасайиш даражаси интеллект коэффициенти билан изохланади (ингл. IQ — intelligence quotient, «ай кью» деб укилади) -киши интеллекти даражасининг микдорий бахоси (аклий ривожланганлик коэффициенти): урта статистик (шу ёшдаги ёки урта ёшдаги) киши-нинг интеллекти даражасига нисбатан интеллект даражаси: торрок маънода - аклий ёшни мазкур шахс (индивид)нинг хакикий хронологик ёшига нисбати. Интеллект даражаси махсус тест-лар (Айзенк тести каби) ёрдамида аникланади. Интеллект коэффициенти умумий интеллект оми-лини бахолашга уринишидир2.

IQ - бу интеллект даражаси улчанадиган бутун дунё томонидан кабул килинган стандарт (агар Сиз канчалик акллилигизни билишни хамда IQ тестидан утишни хохласангиз, унда Айзенк тестини топширишингиз лозим булади). IQ тестлари ишлаб чикишда натижалар медианаси IQ ц =100 ва стандарт оFиши о =15 курсаткичларга эга нормал таксимланиш билан ифодаланиши назарда тутилади. Агар IQ таксимланиши шу йул билан аникланган булса, натижаларнинг тахминан 2/3 кисми (аникроFи 68,2 %) курсаткичлар микдори 85 ва 115 уртасида жойлашади, яъни медиана-дан бир стандарт оFиш чегарасида. Натижалар-

1 Яруллин И.Ф. Основы специальной педагогики и психологии: Краткий конспект лекций / Яруллин И.Ф.; Казанский (Приволжский) федеральный университет. -Казань, 2013. - 136 с. с. 60.

2 https://ru.wikipedia.org/wiki/

нинг тахминан 50 % IQ = 100 ± 10 чегарасига тушади. Натижаларнинг тахминан 4,6 % медиана-нинг икки стандарт оришидан ташкарисида жой-лашган: 2,3 % натижаларда IQ<70 ва шунчасида IQ> 130. IQ кийматининг 70 дан пастлиги купинча "ак,лий ривожланмаганлик" деб таърифланади.

Интеллект коэффициенти инсонларнинг интеллектуал ривожланиш даражасини (аклий ривож-ланиш коэффициенти) бахолаш мак,садида ишлаб чикилган, аклий ёшни хронологик ёшга муноса-батини белгилайди. Аклий кобилият - бу укиш, урганиш ва муаммоларни хал этиш кобилиятидир. Интеллект инсоннинг когнитив кобилиятларини уз ичига олади: хис килиш, идрок этиш, диккат килиш, хотирада саклаш, тафаккур килиш, фик-рлаш, нутк сузлаш, хаёл суриш ва тасаввур килиш ва хоказо. Махсус тестлар (Айзенк тестлари каби) ёрдамида аникланади. IQ 70 баллдан паст булса, акли заифлик деб курсатилади3.

Жахон соFликни саклаш ташкилоти томонидан 1997 йилда кабул килинган ХКК-10 (яъни, Халкаро касалликлар классификациям 10 бора кайта куриб чикиш натижасида (ХКТ-10) ягона меъёрий хужжат сифатида кабул килинган) Россия сорликни саклаш вазирлиги томонидан 1999 йилда бутун Россия Федерациясида амалиётга жорий килинган. Бу меъёрий хужжатда "Ак,ли заифлик"4 - бу турли хил ирсий, тугма ёки хаётнинг эрта бошланишида салбий таъсирлар гурухига кирувчи рухий ривожланмасликдир, деб таърифланади. Бу хужжат ХКТ-10 да акли заиф-ликни этиологиясига кура диагностикасини код-лашда F7 (F70-F79)5 ракамлардан фойдаланиш

3 Нуркелдиева Д.А. Педагогик - психологик диагностика (ривожланишида нуксони булган болаларнинг педагогик-психологик диагностикаси). Дарслик. Т.: Вне-шинвестром, 2019. 25-бет. John W. Jacobson, James A. Mulick, Johannes Rojahn.Intellectual and Developmental Disabilities. New York, Springer Science+Business Media, LLC, 2007. Page-4.

4 Рахманова В.С. Особенности обучения грамматике умственно отсталых школьников: дисс. канд. пед. наук. -Москва, 1986. Нуркельдиева Д.А. Методы определения речевой готовности умственно отсталых детей к обучению в школе: Автореф. дисс. ... канд. пед. наук. - Т.: ТГПИ, 2001. - 21 с. Хамидова М.П. Мактабгача ёшидаги акли заиф болалар суз бойлигини оширишнинг коррекцион-педагогик асослари: Пед.ф.ном.автореф...-Т., 2001. -20 б. Мусаева Н.С. Акли заиф укувчиларда вербал ва новер-бал мулокотга киришиш куникмаларини таълим жараё-нида ривожлантириш. Педагогика фанлари буйича фал-сафа доктори (PhD) дисс. - Т.: 2018. 33 б.

5 Макаров И.В. Умственная отсталость у детей и подростков. Клинические рекомендации (протокол лече-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 3 (100)

1-жадвал. Жах,он соглик,ни сак,лаш ташкилоти (ХКК-10), миллий ва МДХ давлатларида интеллект пасайишининг сифат ва мивдорий курсаткичлари1

"Акли заифлик"нинг ХКК-10 кодлари Ю DSМ-Ш Х,алкаро ва миллий тизим МДХ давлатлари тизими

71 ва ундан юкори Норма Норма

Р 70 50-70 Енгил даражадаги аклий ривожланмаганлик, укитишда кийинчиликлар мавжуд Дебиллик

Р 71 35-49 Урта даражадаги аклий ривожланмаганлик, укитишда анчагина кийнчиликлар мавжуд Имбециллик

Р 72 25-39 ОFир даражадаги аклий ривожланмаганлик, укитишда аник лаёкатнинг етишмаслиги Идиотлик

Р 73 20 ва ундан паст Чукур даражадаги аклий ривожланмаганлик, таълим олишга умуман лаёкатсизлик -

таклиф этилган. "Акли заифлик" тушунчасини яхширок тушуниш учун бир нечта синонимлар хам берилган. Булар "умумий рух,ий ривожлан-маслик", "рухий ривожланмаслик", "олигофрения". Охирги 20-йиллар давомида жахон коррек-цион педагогика сохасида "олигофрения" тушун-часига нисбатан "акли заифлик" тушунчаси кенг кулланилмокда. Демак, "Акли заифлик"нинг ХКК-10 кодлари F 70 - 79.

Жахон соFликни саклаш ташкилоти (ХКК-10), миллий ва МДХ давлатлари2 олимлари томонидан интеллект пасайишининг сифатли ва микдорий курсаткичларининг солиштирилиши куйидаги нисбатларни беради.

F 70. Енгил даражадаги ак,ли заифлик - бу аклий ривожланмаганликнинг ахамиятсиз булган даражаси. Бу даражадаги болалар ва шахслар акли заифлик даражалари орасида энг куп булган микдорини (70 - 80 %)3 ташкил этади. Бу даражадаги болалар нормал ривожланаётган тенгдошла-ридан оркада колади. Улар одатда кечрок юриб, гапиришни бошлайди, кечрок муддатларда узини эплаш куникмаларини эгаллайди. Бундай болалар ковушмаган, жисмонан заиф, тез-тез бетоб холга тушадиган булади. Улар атрофдаги предметлар олами билан кизикишлари етарлича ривожлан-майди: предметларни урганмайди, улар туFрисида

ния). ФГБУ. 2015.

1 Яруллин И.Ф. Основы специальной педагогики и психологии: Краткий конспект лекций / Яруллин И.Ф.; Казанский (Приволжский) федеральный университет. -Казань, 2013. - 136 с. с-61.

2 Яруллин И.Ф. Основы специальной педагогики и психологии: Краткий конспект лекций / Яруллин И.Ф.; Казанский (Приволжский) федеральный университет. -Казань, 2013. - 136 с. с-61.

3 Яруллин И.Ф. Основы специальной педагогики и психологии: Краткий конспект лекций / Яруллин И.Ф.; Казанский (Приволжский) федеральный университет. -Казань, 2013. - 136 с. С-61.

катталардан сурашга интилмайди, табиат ва ижтимоий хаётда содир булаётган жараён ва ходисаларга бефарк муносабат билдиради. Шу сабабли мактабгача давр якунига келган ёшда уларнинг пассив ва актив луFат бойлиги хам етарлича ривожланмайди. Болалар бирор бир содда матн мазмунини равон баён эта олмайди. Ибо-ралари жуда содда. Пассив луFатнинг хажми хам меъёрга нисбатан кам. Улар инкор этишли гаплар, икки-уч суздан иборат йурикномаларни тушун-майди, хатто мактаб ёшида хам сухбатга кири-шишга кийналади, чунки улар хамсухбатнинг саволларини етарли даражада яхши тушунмай-дилар.

Коррекцион таълим-тарбия олмаган мактабгача ёшнинг охирида бундай болаларда факат предметли фаолият шаклланади. Уйинли фао-лият етакчи булиб колмайди. Кичик мактабгача ёшда уларда уйинчоклар билан максадсиз харакатлар устун булади (кубикни оFзига олиб боради, ^ирчокни улоктиради), катта мактабгача ёшга келиб, предметли уйинли харакатларда (^ирчокни аллалаш, машинани юргизиш), про-цессуал уйин - бир хил харакатларни кайта-кайта такрорлаш пайдо булади. Уйинли харакатлар эмо-ционал муносабат ва нутк билан бирга содир булмайди. Махсус коррекцион тарбиялаш ва укитиш асосида сюжетли-ролли уйин харакатлари мустакил равишда шаклланади. Куп холларда енгил даражадаги акли заиф болалар оммавий болалар боFчасига катнайдилар, чунки бу даврда уларнинг рухий ривожланишидаги оркада колиши яккол кузга ташланмайди. Енгил даражадаги акли заиф болаларнинг купчилиги умумтаълим макта-бида таълим-тарбия олмокдалар. Бу ерда улар дархол математика, она тили, укиш каби фан-ларни узлаштиришда жиддий кийинчиликларни бошдан кечиради. Купинча бир синфдан иккинчи

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 3 (100)

йилга колади, аммо, такрорий укитишда хам дастурий материални узлаштира ололмайдилар. Кийинчилик сабабларини мумкин кадар эрта аниклаш ва акли заиф болаларга махсус кор-рекцион педагогик-психологик ёрдам бериш учун тиббий-психологик-педагогик комиссия куригидан утказиш лозим.

Асосий кийинчиликлар одатда мактабда таълим-тарбия олиш, узлаштириш сохасида кузатилади ва купгина болаларда укиш ва ёзиш куникмаларини эгаллаш алохида кийинчиликларни келтириб чикаради. Енгил даражадаги акли заиф болалар куп холларда мавхум тафаккур талаб килмайдиган, амалий фаолиятга асосланган, содда кул мехнати билан шуFулланишлари мумкин. Улар рассом, сартарош, дурадгор, ошпаз, тикувчи, чилангар, каштачи ва хоказо касб-хунарларни яхши узлаштирадилар ва ижтимоий хаётда муайян касб-хунар билан мустакил равишда шуFуллана оладилар. Назарий сохада унумдорликни талаб килмайдиган ижтимоий шароитларда (масалан, кишлок жойларида) мустакил фаолият юрита оладилар.

Тасаввурларни шакллантириш хамда билим ва куникмаларни узлаштириш кийинчиликлари, фао-лиятининг хар хил турларини ривожлантиришдаги оркада колишларига карамасдан, енгил даражадаги аклий ривожланмаганликка эга болалар ривожланиш учун етарлича имкониятларга эга. Уларда асосан аник фикрлаш кобилияти сакланиб колган, улар амалий вазиятларда йул топишга кодир, катталарга таклид килган, уларнинг акса-риятида эмоционал-иродавий соха билиш фао-лияти сохасига нисбатан кучлирок, улар ижтимоий мехнат фаолиятига бажонидил киришади-лар. Енгил даражадаги акли заиф болалар уларнинг психик ривожланишининг хусусиятларини инобатга олувчи укитишнинг махсус услуб, усул ва воситаларига мухтож. Бундай болаларнинг ривожланиши учун алохида шарт-шароитлар яратилган махсус болалар боFчалари, оддий болалар боFчаларида махсус гурухлари мавжуд. 7-8 ёшдан енгил даражадаги акли заиф болалар укитишнинг коррекцион дастурлари буйича олиб бориладиган махсус коррекцион мактабларида таълим-тарбия оладилар. махсус коррекцион мактабларда акли заиф болаларни укитиш, тар-биялаш ва ривожлантириш вазифалари нафакат коррекцион йуналтирилганли, балки касб-хунарга

йуналтирилганлиги билан хам мухим ахамиятга эга.

F 71. Урта даражадаги ацли заифлик. Бунда хам бош миянинг катта яримшарлари кобиFи, хам ундан пастда жойлашган кисмлари органик жарохатланган булади. Бундай бузилиш бола ривожланишининг эрта даврларида намоён булади. Урта даражадаги акли заифлик билиш жараёнларининг шаклланмаганлиги билан тав-сифланади. Тафаккурда конкретлик, кетма-кетлик йук, болаларнинг харакатлари максадли ва актив эмас. Урта даражадаги акли заиф болаларда нуткни тушуниш ва ундан фойдаланиш ута секин (3-5 йилга кечикиб) ривожланади, бу сохада тулик ривожланиш эса чекланган. Купинча нутк жид-дий нуксонлар билан кечади. Суз бойлиги кам, у купрок кундалик хаётда ишлатиладиган суз ва иборалардан иборат булиши мумкин.

Акли заифликнинг бу даражасидаги болаларнинг деярли барчасида харакатлар коорди-нацияси, аниклиги ва темпи бузилган булади. Харакатлар секинлашган, бетартиб, бу нарса югу-риш механизмининг шаклланишига ва сакрашни урганишга тускинлик килади. Урта даражадаги акли заиф болалар хатто усмир булганларида хам берилган вазифага кийинчилик билан кири-шадилар ва уни атрофдагилар ёрдами асосида-гина бажара олишлари мумкин. Улар бир фаоли-ятдан бошка бир фаолиятга утишга кийналадилар. Баъзиларида харакатланиш ривожланмаганлиги, харакатларнинг бир хиллигида, уларнинг темпи секинлигида, сустлик, нокулайликда намоён булади. Бошкаларида эса ортикча харакатчанлик максадга номувофикликда, тартибсизликда, харакатлар координацияланмаганликда намоён булади. Уз-узига хизмат курсатиш куникмалари яхши ривожланмаган. Моторика ривожланишининг купол нуксонларида бу куникмалар шак-ллана олмайди. Купинча бармокларнинг диффе-ренцияланган нафис харакатларини талаб килувчи куникмалар: оёк-кийим ипини боFлаш, тугма-ларни такиш, кийимдаги ипчаларни боFлашни узлаштириш кийинчиликлар тугдиради. Баъзи болалар бутун умри давомида маиший ишларда назорат ва ёрдамга мухтож буладилар.

Бундай болаларнинг барчасида диккат-эътибори таркок, бирор фаолиятга жалб килиш мушкул, улар бир зумда чалтиб кетадилар. Диккат йуналтирилган муайян предмет, объект ёки

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 3 (100)

жараёнга онгнинг актив каратилишининг суст-лиги, таркоклиги х,ар кандай, х,аттоки энг содда максадларга эришишга тускинлик килади. Шунга кура фаолиятнинг барча турларини етарли дара-жада узлаштира олмаслик хосдир.

Урта даражадаги акли заиф болаларда маълу-мотлар ва тасаввурлар захираси жуда кам. Таркок тушунчалар х,осил булиши умуман йук ёки кескин чегараланган. Кабул килиш ва хотира етарли ривожланмаганлиги кузатилади.

Нутк ривожланиш даражаси турлича: баъ-зилари содда сух,батларда иштирок эта олса-лар; бошкалари - факатгина узларининг бир-ламчи эх,тиёжлари (овкатланиш, кийиниш, х,имоя килиш)ни ифодалаш учун етарли булган суз бой-лигига эга буладилар. Баъзилари нуткни х,еч качон узлаштира олмасалар-да, оддий курсатмаларни тушунадилар ва баъзи кул х,аракат (жест)лари маъносини ургана оладилар.

F 72. Огир даражадаги ацли заифлик. Гудаклик ёшда бундай болалар кечрок (4-6 ойликда ва ундан кечрок,) бошини тутиб, мустакил аFдарилиб, утира бошлайди. Уларда го-голаш, гув-раниш х,олатлари деярли йук, "жонланиш ком-плекси" шаклланмайди. Юриш куникмасини 3 ёшдан кейин эгаллайди. Нуткий кобилият мак-табгача даврнинг охирида шаклланади ва алох,ида сузлар баъзида эса содда жумлалардан иборат булади. Товушлар талаффузида сезиларли дара-жада нуксонлар мавжуд. Умумий ва майда кул моторика х,аракатчанлиги сезиларли даражада ривожланмаган, шунинг учун узини бошкариш куникмалари меъёрида ривожланаётган бола-ларга нисбатан кийинчилик билан ва кечрок муддатларда шаклланади. Интеллектуал бузи-лишлар як,к,ол неврологик патологиялар: фалаж-лик, парх,езлар билан бирга кечади. Уларда умумий тана скелети, бош суяги, кул-оёк,, тери-тактил, ичак аъзоларининг ривожланиши ва моддалар алмашинувининг бузилиши характерлидир х,амда диспластик тана тузилиши кузатилади. Билиш фао-лиятининг имкониятлари кескин пасайган: сезиш, идрок к,илиш, дик,к,ат, хотира, тасаввур, фикрлаш кобилияти жиддий равишда бузилган булади.

Энг асосий хусусият - бу мустакил тушунчали фикрлаш кобилиятининг йуклигидир. мавжуд тушунчалар оддий, кундалик х,аётда ишлатила-диган, доираси тор сузлар куринишида, нуткий ривожланиш юзаки, узининг нутки саёз, тушу-

нарсиз, бирок кундалик х,аёт шароитидаги нуткни тушуниш мавжуд.

ОFир даражадаги акли заиф болаларнинг таъ-лими уз-узига хизмат курсатиш куникмаларини машк килдириш, мулокотни ривожланти-риш, атроф-оламда мулжал олиш каби вази-фаларни урганиш билан чекланиб колинади1. Бу болалар коррекцион мактабни битиргач оилада коладилар, малакали мех,натни талаб килмайдиган ижтимоий фойдали мех,нат (маса-лан, конвертлар ясаш, коробкаларни елимлаш ва бошка шунга ухшаш оддий мех,нат турлари) билан шуFулланадилар.

F 73. Чуцур даражадаги ацли заифлик -аклий ривожланмаганликнинг энг оFир даражаси. Бунда бола х,аётининг илк ривожланиш кунлариданок жиддий нуксонларни ташхислаш мумкин. Куп сонли белгилари ичида статик ва моторика функцияларининг бузилишлари алох,ида ажралиб туради: дифференциялашган эмоци-онал муносабат билдиришда кечикиш; туриш, юриш куникмаларни кеч намоён булиши; гувра-ниш ва биринчи сузларни нисбатан кеч намоён булиши; атрофдаги объектлар ва уйинга нисбатан кизикмаслик. Бундай болаларнинг энг оFирлари йиFламайди, кулмайди, атрофдагиларни тани-майди. Хеч бир нарса эътиборларини торта олмайди. Факатгина оFрикдан таъсирланадилар. Улар фазода мулжал олишга кийналадилар. Юз ифодалари маъносиз. Истеъмол килса буладиган ёки истеъмол килса булмайдиган нарсаларни фаркини ажрата олмайдилар. Узига каратилган нуткни ёки имо-ишорани тушунмайдилар. Fазабланиш аффектлари, уз-узига зарар етказиш х,олатлари хосдир.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Бу болаларда сезги, идрок килиш, хотира, эътибор, фикрлаш жараёнлари кескин бузилган, сезгирлик чегаралари пасайган. Улар атроф мух,итни тушунишга эриша олмайди, нутки жуда секин ва чекланган х,олда ривожланади ёки умуман ривожланмайди. Моторика х,аракатларини мувофиклаштириш, айни вактда мулжал олишда ута оFир бузилишлар кузатилади. Купинча бу бузилишлар шунчалик оFирки, уз гавда кисмини кутара олмаслик тарзида х,аёт кечиришга маж-бурлайди. Уз-узини бошкаришнинг оддий, шу

1 Нуркелдиева Д.А. Педагогик - психологик диагностика (ривожланишида нуксони булган болаларнинг педагогик-психологик диагностикаси). Дарслик. - Т.: "Внешинвестром", 2019. 30-бет.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 3 (100)

хисобдан, гигиеник куникмаларни эгаллаш жуда секин ва кийинчилик билан шаклланади. ОFир аклий ривожланмаганликка эга болалар, худди бошка болаларга ухшаб, жисмоний ривожла-нишга к,одир. Улар уз-узини кисман бошкаришга, мулокот (тушунарсиз нутк ёки нутксиз имо-ишора) куникмаларини эгаллашга, атроф-олам туFрисидаги элементар уз тасаввурларини кен-гайтиришга ургатишда ютукларга эришиш мумкин.

Акли заиф болалар билан коррекцион-педагогик-психологик реабилитация ишларини эрта бошлаш нуксоннинг максимал даражада тузатишга ва иккиламчи нуксонларни олдини олишга ёрдам беради.

Хулоса к,илиб айтадиган булсак, интеллектуал камчиликлари булган акли заиф болаларни дифференциал ёндашган холда коррекцион укитиш ва тарбиялашда куйидаги вазифаларни амалга ошириш максадга мувофик:

1. Республикамиз хукумати томонидан кабул килинган меъёрий хужжатларнинг мазмун-мохиятини тула англаган холда, булажак мутахас-сислар акли заифлик даражаларининг узига хос психологик хусусиятлари, улардаги психологик узгаришлар, ривожланиш имкониятлари хакидаги билимларни талаб даражасида узлаштиришлари;

2. Давлат таълим талаблари асосида, турли даражадаги укув дастурларининг изчиллиги асосида коррекцион таълим ва тарбиянинг узлуксиз-лигини таъминлаш;

3. Коррекцион ук,итиш, тарбиялаш ва ривож-лантириш масалаларини туFри хал килишда интеллектуал камчиликлари булган акли заиф болаларни табакалаштирган холда дифференциал таълимни жорий этиш хамда интеллектуал камчиликлари булган акли заиф болаларнинг барча даражалари учун алохида вариатив коррекцион укув дастурларини яратилиши;

4. Енгил, урта, оFир даражадаги акли заиф болаларнинг узига хос актуал тараккиёт имко-ниятларини хисобга олган холда коррекцион таълим-тарбияни боланинг "эришилган" тараккиёт даражасига асосланиб эмас, балки боланинг "Якин вактларда ривожланиши мумкин булган дара-жага" асосланиб ташкил килиниши;

5. Коррекцион укитиш, тарбиялаш ва ривож-лантириш вазифаларининг хар бирини узаро алокадорликда уЙFунлаштириш асосида интел-

лектуал камчиликлари булган акли заиф болаларни хар томонлама ривожлантирилиши;

6. Интеллектуал камчиликлари булган акли заиф болаларнинг ота-оналарини ва кенг жамо-атчиликни жараёнга фаол жалб килиш асосида хамкорлик ишлари туFри йулга куйилиши лозим.

Интеллектуал камчиликлари булган акли заиф болаларни дифференциал ёндашган холда коррекцион укитиш ва тарбиялаш масалаларини ада-биётлар ва илмий-тадкикот манбалари асосида дифференциал укитиш борасида куйидаги тав-сияларни белгиладик:

• Енгил, урта, оFир даражадаги акли заиф болаларнинг узига хос актуал тараккиёт имко-ниятларини хисобга олган холда коррекцион таълим-тарбияни боланинг "эришилган" тараккиёт даражасига асосланиб эмас, балки боланинг "Якин вактларда ривожланиши мумкин булган дара-жага" асосланиб ташкил килинса, кутилган нати-жаларга эришилади.

• Акли заиф болаларнинг мактабгача ёш давридан бошлаб таълим-тарбия олишлари ижо-бий хал этилса, шарт-шароитлар яратиб берилса, коррекцион укитиш, тарбиялаш ва ривожланти-риш вазифалари самарали хал этилади.

• Коррекцион укитиш ва тарбиялаш вазифалари хар хил йуналишларда (жисмоний, гигиеник тарбиялаш, саводга тайёрлаш, элементар математика, мехнат куникмалари, тасвирий фао-лият, даволовчи-химояловчи комплекс машклар, нутк устириш, логопедик, ритмика машFулотлари ва бошкалар ) вариатив дастурлар асосида олиб борилса, акли заиф болаларнинг иккиламчи нуксонлари имкон даражада бартараф этили-шига эришилади.

• Компетенциявий ёндашув асосида коррекцион мактабларда бериладиган билим, куникма, малакалар мос ва сифатли булиши таъминланса, акли заиф болалар мустакил хаётга тайёрланади, мустакил хаётга мослашиш жараёнлари яхши кечади, жамиятдаги роли ва урнини топади.

Юртимизда бундай болаларнинг соFлом тенг-дошлари каби дифференциал таълим-тарбия негизида мос ва сифатли укитилиши ва тарбия-ланиши масалалари ижобий хал этилади, пиро-вард натижада эса акли заиф болалар муайян бир касб-хунарнинг эгаси булиб, хаётда мустакил фао-лият юрита оладилар.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 3 (100)

с ИНКЛЮЗИВ ТАЪЛИМ / ИНКЛЮЗИВНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 73 и

Адабиётлар руйхати:

1. Дакарские рамки действий. Образование для всех: выполнение наших общих обязательств // Текст, принятый Всемирным форумом по образованию Дакар, Сенегал, 26-28 апреля 2000 г. - Париж, 2000. - С.18.

2. Узбекистон Республикаси Вазирлар Мах,камасининг 2011 йил 23 августдаги "Узбекистон Республикаси СоFлик1ни Саклаш Вазирлигининг тиббий-ижтимоий муас-сасалари т^рисидаги Низомларни тасдиклаш х,акида"ги 240-сонли карори.

3. Макаров И.В. Умственная отсталость у детей и подростков. Клинические рекомендации (протокол лечения). ФГБУ. 2015.

4. Мамедов К.К., Шоумаров F^. Акли заиф болалар психологияси. - Т.: Укитувчи, 1994.

5. Мусаева Н.С. Акли заиф укувчиларда вербал ва новербал мулокотга киришиш куникмаларини таълим жараёнида ривожлантириш. Педагогика фанлари буйича фал-сафа доктори (PhD) дисс. - Т.: 2018. 33 б.

6. Нуркельдиева Д.А. Методы определения речевой готовности умственно отсталых детей к обучению в школе: Автореф. дисс. ... канд. пед. наук. - Т.: ТГПИ, 2001. - 21 с.

7. Нуркелдиева Д.А. Педагогик - психологик диагностика (ривожланишида нуксони булган болаларнинг педагогик-психологик диагностикаси). Дарслик. Т.: Внешинве-стром, 2019. 21 -б.

8. Рахманова В.С. Особенности обучения грамматике умственно отсталых школьников: дисс. канд. пед. наук. - Москва, 1986.

9. Петрова В.Г. Психология умственно отсталых школьников: Учебное пособие / В.Г. Петрова, И.В. Белякова. - М.: Академия, 2002. - 160 с. - (Высшее образование).

10. Хамидова М.П. Мактабгача ёшидаги акли заиф болалар суз бойлигини ошириш-нинг коррекцион-педагогик асослари: Пед.ф. ном. автореф... -Т., 2001. -20 б.

11. Яруллин И.Ф. Основы специальной педагогики и психологии: Краткий конспект лекций / Яруллин И.Ф.; Казанский (Приволжский) федеральный университет. - Казань, 2013. - 136 с.

12. John W. Jacobson, James A. Mulick, Johannes Rojahn.Intellectual and Developmental Disabilities. New York, Springer Science+Business Media, LLC, 2007. Page-4.

Электрон манбалар:

1. https://www.weforum.org.

2. https://ru.wikipedia.org/wiki/

3. https://aeon.co/ideas/how-clever-is-it-to-dismiss-iq-tests.

4. https://www.ozon.ru/context/detail/id/143861062/

5. http://www.amazon.co.uk/intelligense-that-matters-stuart-ritchie/dp/1444791877/

6. http://narodnoe.org/old/Classics/Komensky/Komensky_Yan_Amos_Velikaya_didakt izbr.htm

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 3 (100)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.