Научная статья на тему 'Меҳнат стажининг пенсияни ҳисоблашга таъсири ва пенсия ёшини белгилашда хорижий тажрибалардан фойдаланиш'

Меҳнат стажининг пенсияни ҳисоблашга таъсири ва пенсия ёшини белгилашда хорижий тажрибалардан фойдаланиш Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
1151
45
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
пенсия жамғармаси / пенсия таъминоти / пенсия тизими / меҳнат стажи / пенсия ёши / ижтимоий ҳимоя / ижтимоий суғурта / суғурта бадаллари / даромад / назорат / инвестиция / хавф­ сизлик / моливий риск / ижтимоий риск. / Pension fund / pension supply / pension system / work experience / retirement age / social policy / insurance / insurance cost / revenue / control / investment / security / financial risk / social risk.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Касимова Гуляр Ахматовна, Саъдуллаева Шохиста Ғайратжон Қизи

Мақола фуқароларнинг пенсия таъминоти тизимига пенсия ёшининг таъсири, пенсия таъмино­ тида меҳнат стажининг аҳамияти ва моҳиятини ўрганишга бағишланган. Ривожланган мамлакатлар­ нинг пенсия таъминоти бўйича илғор тажрибаларини Ўзбекистонда қўллаш имкониятлари кўриб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE EFFECT OF LABOR MARKET ON THE PENSION CALCULATION AND USE OF FOREIGN EXPERIENCE IN DETERMINING THE PENSION AGE

Article is devoted to studying influence of the retirement age to pension provision system, the importance and meaning period of work to pension provision. The opportunities of implementing advanced experience of the developed countries in the sphere of pension provision into Uzbekistan are discussed.

Текст научной работы на тему «Меҳнат стажининг пенсияни ҳисоблашга таъсири ва пенсия ёшини белгилашда хорижий тажрибалардан фойдаланиш»

Касимова Гуляр Ахматовна,

Тошкент Молия институти «Пенсия иши» кафедраси фахрий профессори; Саъдуллаева Шохиста fайратжон ^изи,

Тошкент молия институти ПИ-3 гурух магистранти

МЕХНАТ СТАЖИНИНГ ПЕНСИЯНИ ЩОБЛАШГА ТАЪСИРИ ВА ПЕНСИЯ ЁШИНИ БЕЛГИЛАШДА ХОРИЖИЙ ТАЖРИБАЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ

УДК: 331

КАСИМОВА Г.А., САЪДУЛЛАЕВА Ш.Г. МЕЦНАТ СТАЖИНИНГ ПЕНСИЯНИ ЦИСОБЛАШГА ТАЪСИРИ ВА ПЕНСИЯ ЁШИНИ БЕЛГИЛАШДА ХОРИЖИЙ ТАЖРИБАЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ

Макола фукароларнинг пенсия таъминоти тизимига пенсия ёшининг таъсири, пенсия таъмино-тида мехнат стажининг ахамияти ва мохиятини урганишга баFишланган. Ривожланган мамлакатлар-нинг пенсия таъминоти буйича илFор тажрибаларини Узбекистонда куллаш имкониятлари куриб чикилган.

Таянч иборалар: Пенсия жамFармаси, пенсия таъминоти, пенсия тизими, мехнат стажи, пенсия ёши, ижтимоий химоя, ижтимоий суFурта, суFурта бадаллари, даромад, назорат, инвестиция, хавф-сизлик, моливий риск, ижтимоий риск.

КАСИМОВА Г.А., САЪДУЛЛАЕВА Ш.Г. ВЛИЯНИЕ ТРУДОВОГО СТАЖА НА РАСЧЁТ ПЕНСИИ И ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ЗАРУБЕЖНОГО ОПЫТА В ОПРЕДЕЛЕНИИ ПЕНСИОННОГО ВОЗРАСТА

Статья посвящена изучению влияние пенсионного возраста на систему пенсионного обеспечения, сущности и значению трудового стажа в пенсионном обеспечении. Рассматриваются возможности применения передового опыта развитых стран в области пенсионного обеспечения в Узбекистане.

Ключевые слова: Пенсионный фонд, пенсионное обеспечение, пенсионная система, трудовой стаж, пенсионный возраст, социальная защита, социальное страхование, страховые взносы, доход, контроль, инвестиции, безопасность, финансовый риск, социальный риск.

KASIMOVA D.A., SADULLAYEVA SH.K. THE EFFECT OF LABOR MARKET ON THE PENSION CALCULATION AND USE OF FOREIGN EXPERIENCE IN DETERMINING THE PENSION AGE

Article is devoted to studying influence of the retirement age to pension provision system, the importance and meaning period of work to pension provision. The opportunities of implementing advanced experience of the developed countries in the sphere of pension provision into Uzbekistan are discussed.

Keywords: Pension fund, pension supply, pension system, work experience, retirement age, social policy, insurance, insurance cost, revenue, control, investment, security, financial risk, social risk.

Кириш.

Узбекистонда пенсия таъминоти ах,олини ижти-моий химоялаш тизимининг мухим таркибий кисмларидан бири хисобланади. Пенсия таъминоти деярли барча фукароларнинг хаётий ман-фаатлари билан боFлик, фукаролар мехнат коби-лиятини йукотганларида шу тизим оркали ижти-моий химоя килинади. Узбекистон шароитида йилдан-йилга жахон андозалари даражасига якинлашиб бораётган давлатимизнинг пенсия таъминоти сохасидаги сиёсати хакикатан хам кенг халк оммаси манфаатларини химоялаган холда, аник максадни кузлаб олиб борилаётганлигидан дарак беради.

Мамлакатимизда пенсияларни хисоблашда мехнат стажи ва суFурта бадалларини тулаш, пен-сияга чикиш ёшини белгилаш билан боFлик маса-лаларда хорижий илFор тажрибаларни урганиш мухим ахамият касб этади. Энг аввало, таъкидлаш керакки, дунёнинг жуда куп мамлакатларида фукароларнинг пенсия таъминоти турли модел-ларда амалга оширилади, таксимланувчи пенсия тизимини жамFариб бориладиган пенсия таъминоти тулдиради. Бунда айрим мамлакатларда аёл-лар ва эркаклар учун пенсияга чикиш ёшида фарклар мавжуд, пенсия тизимини молиялашти-ришда асосий устуворлик давлатга берилса, бошка давлатларда пенсия фондларининг даромадла-рини иш берувчи ва ишчи-ходимларнинг суFурта бадаллари ташкил этади. Куйида ана шу холат-ларни хисобга олувчи бир нечта мамлакатлар пенсия тизимларининг узига хос хусиятларини куриб чикамиз.

Мавзуга оид адабиётлар та^лили.

Хозирги кунда пенсия тизими сохасидаги дол-зарб муаммоларни хал этишда, пенсия тизимини ислох килиш ва тизимни такомиллаштиришда хорижий ва ватанимиз олимларининг тадкикот ишлари диккатга сазовордир. Жахон пенсия тизими ривожланишининг назарий асослари, пенсия моделлари ва мазкур тизимни ислох килиш йуналишлари, таксимланувчи ва жамFариб бориладиган пенсия тизимининг узига хос хусусият-лари хорижлик иктисодчи олимлар - Ж.Ю.Стиглиц, Ж.М.Кейнс, Ж.Бьюкенен, Л.П.Якушева, А.Г.Куксин, С.М.Березин, Н.А.Вигдорчик, К.Г.Воблый, И.В.Гейц, В.И.Жуков ва бошкалар томонидан тахлил килинган.

Узбекистонда ахолини ижтимоий химоялашда пенсия суFуртасининг ахамияти, пенсияларни хисоблаш, тайинлаш ва тулаш тартиби, Пенсия жамFармасининг фаолияти ва вазифалари, пенсия тизимининг ривожланиш тенденциялари хамда пенсия тизимини ислох этишнинг назарий ва ама-лий жихатлари К.Х.Абдурахмонов, З.А.Абдуллаев, А.В.Вахабов, Д.Р.Рустамов, Н.М.Мажидов, Б.Х.Умур-зоков, Г.А.Касимова ва бошкалар томонидан тадкик этилган.

Услубиёт ва та^лиллар.

Пенсия фукароларга давлат, иш берувчи ва бошк,а субъектлар томонидан к,онунда белгилан-ган холларда мунтазам ва умрбод туланадиган туловлар булиб, ижтимоий таъминотнинг мухим шакли хисобланади. Шунинг учун фукароларга умрининг охирига кадар пенсия тулаш, муносиб яшаш шароитини яратиб беришни давом эттириш давлат зиммасидаги энг мухим ва долзарб масала хисобланади.

Узбекистон Республикаси Президентнинг 2018 йил 12 декабрдаги «Фукароларнинг пенсия таъминоти тизими самарадорлигини ошириш ва пен-сионерларни ижтимоий куллаб-кувватлашни кучайтиришга оид кушимча чора-тадбирлар туFрисида»ги 5597-сон фармонига мувофик, 2019 йил 1 январдан бошлаб барча ишловчи пен-сионерларга пенсиялар тулик, микдорда туланади. Бундан ташкари, худди шу санадан бошлаб пен-сияни хисоб-китоб к,илиш учун иш хак,ининг мак-симал микдори энг кам ойлик иш хакининг 8 баробаридан 10 баробаригача оширилди, ушбу узгаришни хисобга олган холда туланаётган пенсиялар микдори кайтадан хисоблаб чикилди.

Фукаролар пенсия таъминоти тизимининг асосий курсаткичларидан бири пенсия ёши хисобланади. Утказилган тахлиллар шуни курсатмокдаки, дунёда уртача пенсия ёши эркаклар ва аёллар учун 62 ёшни ташкил этса, Узбекистонда бу курсаткич 57,5 ёшни ташкил этади (аёллар учун 55 ёш, эркаклар учун 60 ёш). Марказий Осиё дав-латларида, масалан K1озоFистон, K1ирFизистон ва Тожикистонда ёшга доир пенсияга чикиш хукуки эркаклар учун 63 ёш, аёллар учун 58 ёш. KозоFистонда аёлларнинг пенсия ёшини 63 ёшга етказиш, бунда хар йили пенсия ёшини 6 ойга боскичма-боскич ошириш йули билан амалга ошириб борилади. Туркманистонда пенсия ёши

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 4(124)

эркаклар учун 62 ёшни, аёллар учун 57 ёшни таш-кил этади1.

«Пенсия мицдори бир томондан жамиятда энг кам даромадларнинг ^имоясини таъмин-лаш ва ижтимоий барцарорликка эришиш имконини беради, иккинчи томондан ижтимоий адолатни таъминлаш имконини берувчи пенсияга чициш олдидаги иш ^ацига боглиц. Бирдамлик тамойилига асосланган пенсия тизимида жорий пенсия мажбуриятларини цоплаш учун зарур булган бадал турларини йигиш амалга оширилади»2. Таксимланувчи пенсия тизимида пенсионерлар хозир ишлаётган фукаролар томонидан пенсия фондига бадал-ларни тулаши хисобига пенсия оладилар. Турли ривожланган давлатларда пенсия хисоблаш учун даромадларни хисобга олиш даври турлича йил-ларни ташкил килади. Масалан, Франция ва Шве-цияда пенсионерларга пенсияни хисоблаш учун даромадларни хисобга олиш даври бирмунча фойдали булган 12 йилни камраб олади.

Узбекистан Республикасининг «Фукароларнинг давлат пенсия таъминоти туFрисида»ги Конуни фукароларнинг кексайганда, мехнат кобилиятини тупик, ёки кисман йукотганда, бокувчисиз колганда ижтимоий таъминланишдан иборат конституция-вий хукукларини руёбга чикариш, давлат пен-сияларининг ягона тизими, уларни тайинлаш, хисоблаб чикариш, кайта хисоблаш ва тулаш тар-тибини белгилаб берувчи мукаммал конун хужжати булиб, мустакил давлатлар орасида биринчилар каторида кабул килинди.

Узбекистон Республикасида ёшга доир пенсия тайинлаш учун мурожаат килган шахснинг ари-засига куйидагилар илова килиниши керак: иш стажини, шу жумладан махсус иш стажини тасдикловчи хужжат; амалдаги иш хаки туFри-сидаги маълумотнома; ариза берувчининг жам-Fариб бориладиган пенсия дафтарчаси нусхаси (2005 йил 1 январдан кейин). Бундан ташкари, зарур холларда бошка хужжатлар такдим этилади. Узбекистон Республикасида 2016 йилдан бошлаб, пенсия тайинлаш учун йиллик мурожаатлар сони-

1 «Давлат пенсия таъминоти тизимини ислох этиш концепцияси» лойихаси. http://pfru.uz/uz

2 Вахабов А., Охундедаева М. Жахон пенсия тизимини

ривожлантириш хусусиятлари. // «Молия», 2014, 2-сон. -87-б.

нинг ортиб бориши (йиллик уртача усиш - 16 минг нафар фукаро) кузатилмокда ва 2025 йилга бориб 300 минг нафарга ортиши кутилмокда. Ёшга доир пенсия тайинлаш учун мурожаатларнинг асосий усиши, тугилиш даражаси юкори булган 50-60-йилларда туFилган фукароларнинг умумий бел-гиланган пенсия ёшига етиши билан боFлик. Узбекистон Республикасида сунгги йиллар даво-мида ик,тисодий фаол ахоли хиссасига ижтимоий бадаллар буйича юклама тобора ошмокда. Демо-график башоратларга кура, 2018-2025 йилларда пенсия ёшидаги ахолининг улуши (1,2 млн. кишига) ошиши кутилмокда, бу эса, уз навбатида, Пенсия жамFармаси харажатларининг мутаносиб равишда ошишига олиб келади3.

Пенсия жамFармаси пенсиялар ва ижтимоий нафак,аларни тайинлаш ва к,айта хисоблаб чик,иш учун зарур булган такдимномалар, аризалар ва бошк,а хужжатларни к,абул к,илади, уларни к,онун хужжатларига мувофик расмийлаштиради. 1-жадвалда Узбекистон Республикаси Молия вазирлиги хузуридаги бюджетдан ташк,ари Пенсия жамFармасининг 2019 йилги даромадлари ва харажатлари курсатилган.

Иш стажи - мехнат дафтарчаси ва иш жойидан, хизматдан, ук,ишдан ёки архивдан берилган бошк,а хужжатлар буйича аник,ланган, ишдаги танаффус-лардан к,атъи назар, к,онун хужжатларига мувофик, пенсия таъминоти хукукини берадиган мехнат фаолияти ва бошка фаолиятнинг умумий даво-мийлигидир. «Фукароларнинг давлат пенсия таъминоти туFрисида»ги Конунда белгиланган ёшни 15 йилга кискартирилган холда пенсия олиш хукукига гипофизар миттилик касалига чалинган-лар (лилипутлар) ва гавда тузилишида мутаносиб-лик бузилган паканалар: эркаклар - иш стажи камида 20 йил булганда; аёллар - иш стажи камида 15 йил булганда эга буладилар. Иш стажига эга булмаган фукаролар ва уларнинг оилалари «Фукароларнинг давлат пенсия таъминоти туFри-сида»ги Конунга биноан давлат пенсиялари олиш хукукига эга эмас. Уларнинг ижтимоий таъмин-ланиш тартиби Узбекистон Республикаси Вазир-лар Махкамаси томонидан белгиланади.

3 «Давлат пенсия таъминоти тизимини ислох этиш концепцияси» лойихаси. http://pfru.uz/uz

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 4(124)

1-жадвал. Узбекистан Республикаси Молия вазирлиги хузуридаги бюджетдан ташк,ари Пенсия жамfармасининг 2019 йилги даромадлари ва харажатлари прогнози1 (млрд.сумда)

Т\р Курсаткичлар Микдори

I йил бошида крлдик, 6450,0

II Даромадлар 23656,6

Мехнат хаки фондига нисбатан ягона ижтимоий тулов 17548,5

Ягона солик туловчилардан ягона ижтимоий тулов 1192,1

Бошка даромадлар 207,0

Соликсиз тушумлар 9,0

III Давлат бюджетидан субсидия 4700,0

IV Харажатлар, жами 26970,1

Пенсия ва бошка туловлар учун харажатлар 26930,1

Бошка харажатлар 40,0

V йил охирига колдик 3136,5

Пенсия жамFармасига суFурта бадаллари туланган такдирда иш стажига кушиб хисобланади. «Фукароларнинг давлат пенсия таъминоти туFрисида»ги Конуннинг 37-моддаси «г» банди куйидаги тахрирда узгартирилди. Якка тартибдаги мехнат ва оилавий тадбиркорлик фаолияти, шу жумладан шахсий ёрдамчи хужаликдаги ва юри-дик шахс ташкил этилмаган холдаги дехкон хужалигидаги фаолият:

2019 йил 1 январга кадар булган давр учун -Узбекистан Республикаси Молия вазирлиги хузуридаги бюджетдан ташк,ари Пенсия жамFар-масига сугурта бадаллари туланган такдирда иш стажига кушиб хисобланади.

2019 йил 1 январдан кейинги давр учун - ягона ижтимоий тулов туланган такдирда иш стажига кушиб хисобланади.

Турли мамлакатларда амал килаётган пенсия моделларини курадиган булсак, улар бир-биридан ижтимоий таъминот тизими, пенсия ёши ва сурурта бадаллари жихатидан фарк килади.

2-жадвал маълумотларининг тахлили шундан далолат берадики, турли мамлакатлар пенсия таъминоти учун мажбурий ажратма ставкалари ва унинг туловлари хамда иш берувчи ва ишловчи-лар уртасидаги суFурта юки таксимоти, пенсияга чикиш ёши турличадир.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 4(124)

Узбекистан Республикасининг «Солик ва бюджет сиёсатининг 2015 йилга мулжалланган асосий йуналишлари кабул килинганлиги муносабати билан Узбекистан Республикасининг айрим конун хужжатларига узгартиш ва кушимчалар киритиш туFрисида»ги Конуни асосида мавсумий ишларда банд булган ходимларга пенсиялар тайинлашда пенсияни хисоблаб чикариш учун олинадиган уртача ойлик иш хаки, ишдаги мавжуд танаффус-лардан катъи назар, мехнат фаолиятининг охирги ун йили давомидаги исталган кетма-кет беш мав-сумдаги (пенсия сураб мурожаат этган кишининг танлови буйича) кайта хисобланган иш хакининг умумий мик,дорини олтмишга булиш йули билан аникланади.

Узбекистон Республикасининг «Фукароларнинг давлат пенсия таъминоти туFрисида»ги Конунининг 37-моддасига асосан, якка тартибдаги мехнат фаолияти, шу жумладан якка (гурухли) ижара шарои-тидаги ёки шахсий ёрдамчи, дехкон (фермер) хужалигидаги фаолият Узбекистон Республикаси Молия вазирлиги хузуридаги бюджетдан ташк,ари

1 Узбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 26 декабрдаги «Узбекистон Республикасининг 2019 йилги асосий макроик,тисодий курсаткичлари прогнози ва Давлат бюджети параметрлари хамда 2020-2021 йилларга бюджет мулжаллари туFрисида»ги ПК-4086 карори.

2-жадвал. Айрим мамлакатларда пенсия таъмноти моделлари хусусиятлари1.

Мамлакатлар Ижтимоий химоя тизими Пенсия ёши СуFурта бадаллари

Германия Куп даражали пенсия тизими: 1-даража - пенсия таъминотининг мажбурий тизими; 2-даража - корхоналар томонидан туланадиган ёшга доир ихтиёрий пенсия таъминоти; 3-даража - ихтиёрий хусусий пенсия таъминоти Аёллар ва эркаклар 67 ёшдан Пенсия жажFармасига иш берувчилар ва ишловчи-ходимлар томонидан суFурта бадаллари туланади

АК,Ш Куп даражали пенсия тизими: 1-даража - таксимланувчи пенсия тизими; 2-даража - жамFариб бориладиган пенсия тизими Аёллар ва эркаклар 67 ёшдан Пенсия жажFармасига иш берувчилар ва ишловчи-ходимлар томонидан суFурта бадаллари туланади

Швеция Куп даражали пенсия тизими: 1-даража - шартли жамFариб бориладиган пенсия таъминоти; 2-даража - индивидуал жамFариб бориладиган пенсия таъминоти; 3-даража - ихтиёрий пенсия таъминоти Аёллар ва эркаклар 65 ёшдан 1-даража буйича барча фукароларнинг даромадлари хисобидан - 16%; 2-даража буйича барча фукароларнинг иш хаки хисобидан - 2,5%; 3-даража буйича барча фукароларнинг иш хаки хисобидан - 10,0%

Чили Куп даражали пенсия тизими: 1-даража - муайян бир хусусий пенсия фондига мажбурий ажратмалар; 2-даража - ногиронлик ва бокувчисини йукотганлик ходисаларидан суFурталаниш Аёллар 60 ёшдан, эркаклар 65 ёшдан Иш хакининг 10,0% микдорида

Россия Федерацияси Куп даражали пенсия тизими: 1-даража-базавий мажбурий пенсия таъминоти; 2-даража-суFуртага асосланган пенсия таъминоти; 3-даража- жамFариб бориладиган пенсия таъминоти Аёллар 55 ёшдан, эркаклар 60 ёшдан Иш хаки фондидан 22,0% (тегишлича 6,0%; 10,0%; 6% микдорида)

Узбекистон Куп даражали пенсия тизими: 1-даража - таксимланувчи (авлодлар бирдамлиги ва суFуртага асосланган) пенсия тизими; 2-даража - мажбурий жамFариб бориладиган пенсия таъминоти; 3-даража - ихтиёрий жамFариб бориладиган пенсия таъминоти Аёллар 55 ёшдан, эркаклар 60 ёшдан Корхоналар томонидан иш хаки фондининг 25%и; фукаролар томонидан иш хаки фондидан мажбурий суFурта бадаллари 8% (2019 йил 1 январь холатигача); фукаролар томонидан иш хакининг соликка тортиладиган кисмининг 0,1 % микдорида

1 Бровчак С.В. Пенсионное обеспечение. Российский и зарубежный опыт. - М., 2009.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 4(124)

Хорижий давлатларда ишлаётган ахоли сонини к,иск,артирмаган холда пенсионерлар сонини к,иск,артириш сиёсати олиб борилмокда. Бунинг мазмуни шундан иборатки, ахолини пенсияга чикиш ёшини конун асосида белгиланган муд-датларини узайтириш натижасида, пенсия хара-жатларини камайтириш максадида мамлакатдаги пенсионерлар сонини нисбатан кискартиришга харакат килинмокда. ИХТТ экспертларининг тадкикот натижаларига кура, XXI асрнинг биринчи ун йиллигида Япония ва Европа мамлакатларида пенсия харажатлари ЯИМнинг 14-20 фоизгача-сини ташкил килади. Лотин Америкаси ва Осиё мамлакатларининг аксариятида 2030 йилга бориб, 60 ёшдан ошган ахоли жами ахолининг 16,0 фои-зини ташкил килади1.

Италияда 65 ёшли фукаро учун минимал пен-сиянинг микдори мамлакатда белгиланган уртача ойлик иш хакининг 22,0 % ини ташкил этади, фукаро 70 ёшдан ошганда эса уртача ойлик иш хакининг 28,0 %и микдорида белгиланади2. Италияда стаж билан боFлик пенсия ва нафака тур-лари куйидагилардан иборат: эрта пенсияга чикиш; кеч пенсияга чикиш; бола тарбиялаган давр учун нафакалар; ишсизлик нафакалари. Италияда эрта пенсияга чикиш давлат томонидан куллаб-кувватланмайди, 2008 йилдан пенсия ёшига етиб ишлашни давом эттирган шахслар иш х,акисига кушимча 32,7% микдоридаги бонусга эга булишади, ушбу даромадлар соликдан озод килинади. Италия пенсия тизимида жамFариб бориладиган ихтиёрийлик асосидаги пенсиялар мавжуд, улар очик ва ёпик фондлар ёки жамоа-вий фондлар томонидан бошкарилади. Ёпик фондлар хам ишчилар томонидан, хам иш берув-чилар томонидан утказмалар оркали шаклланиши мумкин.

Хусусий фондларга туловлар ставкаси хисоб-ланган иш хакининг 6,91% микдорида белгиланган. Фондлар туловларни катъий белгиланган

1 Маматов Б., Хамраева Ф. Жахонда пенсия тизими моделлари, уларнинг узига хос хусусиятлари. // «Халкаро молия ва хисоб» электрон журнали, 2018, 3-сон.

2 Pensions at a Glance 2013 OECD AND G20 INDICATORS.

йиллик 1,5% ставка буйича ёки «яшаш нархлари» индексининг 75%и микдорида капиталлаштиради. Италияда янги тизимга кура пенсия ёшини аёллар ва эркаклар учун боскичма-боскич ошириш мулжалланган. 2011 йилдаги пенсия ислохотлари натижасида пенсияга чикиш ёши 62-65 ёш оралирида узгарган. 2012 йилда хусусий секторда банд булган эркаклар учун пенсия ёши 62 ёш ва аёллар учун эса 63 ёш булган, давлат секторидаги эркаклар ва аёллар учун пенсия ёши 65 ёш булган. Пенсия ислохотларига кура, 2019 йилгача аёл-ларнинг пенсия ёши эркаклар билан бир хил, яъни

66 ёш килиб режалаштирилган эди, умр куриш даражасининг ошиши билан 2018-2021йиллар оралитида пенсия ёшини камида 67 ёшга етказиш белгиланган.

Корея Республикасида пенсия тайинлаш тар-тиби куйидагича: давлат хизматчиси камида 10 йил стажга эга булса, 65 ёшида пенсияга чикиш хукукига эга булади. Пенсиялар истеъмол сават-часига кура индексация килинади. Ишчи пенсия ёшига етганида жамрарилган мабларнинг барча-сини ёки ойма-ой олиш хукукига эга31.

АК.Ш пенсия тизими талабларига асосан,

67 ёшдаги аёллар ва эркаклар мехнат стажи, яъни пенсия олишлари учун 26 йил иш стажига эга булишлари зарур. Кейинги конунларда иш стажи 25 йил булиши талаб этилмокда. Иш стажи кан-чалик кам булса, пенсия микдори хам кам булади.

3-жадвалда хорижий давлатларда пенсия ёши-нинг чегаралари ва пенсия бадалларининг микдори курсатилган. Жадвалдан куриниб турибдики, хорижий давлатларда пенсияга чикиш ёши буйича эркаклар ва аёллар уртасида деярли фарклар йук, пенсия фондларига пенсия бадалларини тулашда оFирлик иш берувчи ва ишловчи ходимга тенг баробар таксимланган.

Аксарият мамлакатларда энг асосий муаммо -ахолининг кариш жараёни, яъни тугилишнинг камайиши ва фукароларнинг уртача умр даво-мийлигининг ошиб бориши натижасидир. Иктисо-

31 Government employees pension. Annual report. 2016 - Р.10.

3-жадвал. Хорижий давлатларда пенсия ёши ва пенсия бадаллари микдори1.

Мамлакатлар Пенсия ёши Пенсия бадали микдори (иш хакидан фоизда)

Эркаклар Аёллар Иш берувчи Ишловчи

Буюк Британия 65 60 10 10

Германия 67 67 10-15 10-15

АКШ 67 67 6,2 6,2

Франция 67 67 9,8 6,2

дий хамкорлик ва тарак,к,иёт ташкилотининг прог-нозларига кура, ИХТТга аъзо мамлакатларда фукароларнинг уртача умр давомийлиги 1950 йилда 63,8 йилни, 2000 йилда 77 йилни ва 2050 йилга бориб, 83,4 йилни ташкил этади1. Тараккий этган мамлакатларнинг аксариятида хозирги кунда демографик холат куйидаги хусусиятлар билан тавсифланади: мехнатга лаёкатли ахоли сонининг усиши бир мунча сустлашмокда ёки кискармокда, шу билан бирга 60 ёшдан, хаттоки 80 ёшдан ошган ахоли сони усиб бориш тенденциясига эга бул-мокда3. Бундай холат жамиятда мехнатга лаёк,ат-сизлар, яъни пенсионерлар сонининг ортишига олиб келмокда. Асосий муаммо шундаки, «ах,о-лининг кариши» муаммосига дуч келаётган Fарб мамлакатлари узининг кекса фукароларига пенсия тулаш ва зарур булган тиббий ва ижтимоий ёрдам курсатиш имкониятига эга булмай колиши мумкин. Ушбу мамлакатларда ишловчилар, яъни мехнатга лаёкатли ахоли сонининг кискариши кузатилмокда. Якин истикболда ушбу жараён янада фаоллашиши ва кейинчалик хозирги ёш авлод узининг кексалигини муносиб таъминлаш имконига эга булмаслиги х,ам мумкин. 2050-йилларга бориб, кексаларни пенсия билан таъ-минлашдаги молиявий муаммолар уткирлашиб, глобал молиявий инкирозга олиб келиши хам мумкин.

Фукаролар яшаш давомийлигининг ортиб бориши ва тугилишнинг камайиши натижасида

1 Романченко В.С. Сравнительный анализ международного опыта развития пенсионной системы. // Вестник МИЭП, 2015, № 3 (20). -С. 58-73.

2 World Popjlation Ageing 1950-2050. NY.2009. -P.34

3 Романченко В.С. Сравнительный анализ международного опыта развития пенсионной системы. // Вестник МИЭП, 2015, № 3 (20). -С. 58-73.

Иктисодий хамкорлик ва тараккиёт ташкилоти4 (ИХТТ)га аъзо мамлакатларда 65 ёшдан ошган ахоли сони 2000 йилда 13 фоизга ошган, бу курсаткич 2050 йилга келиб 25 фоизни ташкил килиши кутилмокда. Пенсия суFуртаси учун булган мажбурий сугурта бадали - мех,нат билан банд ишчи кучи нархининг бир к,исми булиб, жамият-нинг иктисодий жих,атдан фаол булган мехнатга лаёкатли аъзолари томонидан мехнатга лаёкат-сизлар фойдасига бериладиган зарурий махсулот-нинг умумлаштирилган к,исмидир5. Так,симловчи пенсия тизимининг самараси шунда намоён буладики, бунда 1 нафар пенсионерга 3-4 нафар иш билан банд фукаролар туFри келиши керак. Тараккий этган мамлакатларнинг аксариятида хозирги кунда 65 ёшдан ошган хар бир пенсионерга 4-5 нафар мехнатга лаёкатли ёшдагилар туFри келади. Бирок 2020-2025 йилларга бориб, Европа мамлакатларида ушбу нисбат 1:2,5, АКШда 1:3,5 бирликни ташкил килади6.

Жахондаги турли мамлакатларда ижтимоий-ик,тисодий ва демографик сабабларга кура, ахоли-нинг уртача умр куриш ёши турличадир. Лекин пенсионер учун нафакат качон пенсияга чикиш,

4 Эркин бозор иктисодиёти ва демократик прин-ципларга асосланган ривожланган мамлакатларнинг халкаро иктисодий ташкилоти булиб, 1948 йилда ташкил этилган. Штаб-квартираси Парижда жойлашган.

5 Умурзаков Б.Х. Пенсия бадали солик, туловлардан нима билан фаркланади? (Тадбиркорлар ва булажак пенсионерларга кумак сифатида). // «Ик,тисодиёт ва инновацион технологиялар» илмий электрон журнали, 2011, 1 -сон.

6 Исламов Ф.Ф.,Шарифьянова Л.Ш. Модели пенсионного обеспечения зарубежных стран. - Башкирия: «Институт стратегических исследований». Журнал «Актуальные проблемы гуманитарных и естественных наук», 2015, №11. -С. 156-159. http://publikacia. net/archive/2016/11/1/39).

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 4(124)

балки неча йил йил давомида пенсия олиши хам мухим.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Жахоннинг ривожланган мамлакатларидаги холатлар тахлили шуни курсатмокдаки, пенсияга чикиш ёши билан уртача умр куриш ёши уртасидаги фарк 12-16 йилни ташкил этмокда. Аммо ривожланаётган мамлакатларда уртача умр куриш ёши нисбатан киска. Вахоланки, хозирги кунда ахолининг уртача умр куриш ёши Козористонда 67,9 ёшни, яъни ривожланган мам-лакатлардаги курсаткичдан анча паст курсаткични ташкил этмокда. Козотистонда хукумат томонидан кабул килинган карорга кура, 2018 йилдан эркаклар учун (аёллар учун 58,5 ёш) пенсия ёши 63 ёш килиб белгиланди. Пенсия ёши ва уртача умр куриш ёши уртасидаги фарк эса 4-5 йилни ташкил этади. Шу сабабдан пенсияга чикиш ёшини узайтириш эвазига давлат пенсия фондлари молиявий баркарорлигини таъминлаш масаласи ривожланаётган мамлакатлар учун масалани хал этишнинг энг макбул йули эмас.

Ривожланаётган мамлакатлардаги пенсия таъминоти тизимларини ислох килишдаги яна бир муаммо - пенсияга чикишда эркаклар ва аёллар ёши уртасидаги фаркнинг мавжудлигидир. Давлат пенсия таъминоти тизими генезиси ва ривожла-нишида бу масала уз даври учун мухим ва дол-зарб ижтимоий адолат масаласи булган. Ижтимоий ишлаб чикаришнинг деярли барча сохалар жисмоний мехнатга асосланганлиги, фан-техника тараккиётининг жадаллашуви амалга ошмаган давр учун аёлларнинг эрта пенсияга чикиши табиий хол булган. Лекин фан ва техниканинг ривожланиши, ишлаб чикаришнинг автоматлаш-тирилиши, ишлаб чикариш жараёнидан 0Fир жисмоний мехнатнинг секин-аста сикиб чика-рилиши, о^р мехнатни талаб этувчи тармокларда аёлларнинг иштироки кескин камайиши натижасида жахоннинг турли мамлакатларида «аёлларнинг эрта пенсияга чикиши химоялаш чораси эмас, балки уларни ижтимоий камситилиши» деган F0ялар вужудга келди, бунинг окибатида пенсияга чикиш ёши тенглаштирила бошланди.

Бу масаланинг яна бир муаммоли томони шун-даки, аёллар ва эркаклар уртасида объектив

физиологик фарк мавжуд. Жахон банкининг маъ-лумотларига кура, ривожланган, ривожланаётган мамлакатларнинг деярли барчасида аёллар эркаклардан уртача 10-12 ёш узокрок яшайди. Демак, давлат пенсия фонди даромадларини ташкил этишда бир хил муддатда катнашганлари холда, аёллар пенсия фондидан 10-12 йил давомида купрок пенсия оладилар. Бу шароитда аёлларнинг пенсияга чикиш ёши эркакларникидан 5-6 йилга эрта булиши айрим бахсли мунозара-ларга сабаб булмокда. Бу билан аёллар эркакларга нисбатан 10-12 йилга купрок ишласинлар ва пенсияга кечрок чиксинлар демокчи эмасмиз. Аммо жамият олдида мазкур муаммонинг мавжудлиги реал холат. Мазкур холат хозирги кунда жахоннинг купгина мамлакатларида аёллар ва эркакларнинг пенсияга чикиш ёшини тенглаштиришга сабабчи булди.

Хулоса ва таклифлар.

Пенсия тизими олдида учта мухим максад туради: фукароларни кексалик даврида камбатал-ликдан химоялаш; мехнат фаолиятининг тугаши билан пенсияга чикиш вактида иш хаки микдорига мутаносиб тарзда белгиланган муайян микдордаги кафолатланган даромадни таъминлаш; келажакда пенсионерларнинг турмуш даражасини ошириш.

Узбекистонда пенсия ва нафака пулларининг уз вактида етказиб берилишини таъминлаш максадида хар ойда талаб килинган маблаFлар тулик молиялаштирилиб келинмокда, 2017 йил февраль ойидан бошлаб хисобланган пенсия ва нафакаларнинг накд шаклда етказиб берилиши таъминланди.

Давлатнинг ижтимоий мажбуриятларини бажа-риш бевосита пенсияларнинг пенсионерларга уз вактида ва тулик хажмда туланиш масаласини хам ифода этади. Шу билан бирга пенсияларнинг пенсионерларга уз вактида ва тулик хажмда туланиши Пенсия жамFармасининг молиявий баркарор-лигига боFлик.

Пенсия тизимига таъсир этувчи омиллар шуни курсатдики, бозор муносабатлари шароитида пенсия микдорини шакллантирувчи омил бу ишчи-ходим мехнат стажининг давомийлиги эмас, балки

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 4(124)

суFурта стажининг давомийлигидир. Бошкача килиб айтганда, пенсия бадаллари тулови дав-рининг давомийлигидир.

Ривожланган мамлакатлар тажрибасининг курсатишича, пенсия тизимини ислох килиш ижтимоий норозиликларни келтириб чикариши мумкин, чунки бу ислохотлар пенсия ёшини оши-риш ёки пенсия буйича имтиёзларни бекор килиш ёхуд пенсия фондларига туланадиган суFурта бадаллари микдорини ошириш билан боFлик. Бундан шундай хулоса чикариш мумкинки, хозиргача сак,ланиб келаётган ахолини ижтимоий химоялаш тизими ва пенсия таъминоти тизимини жахондаги ривожланган мамлакатларнинг куп йиллик мазкур сохасидаги бой тажрибаларини урганиб, мамлакатимизнинг хусусиятларига мос келадиган томонларидан фойдаланиш мумкин.

Хозирги даврда Узбекистан пенсия таъминоти тизимини марказлаштирилган давлат таъминоти тизимидан бозор талаблари механизмига муво-фиклашган мажбурий пенсия суFурта тизимини такомиллаштириш максадга мувофик булади.

Фикримизча, Пенсия жамрармаси фаолиятини аник, шакллантириш ва пенсияларни хисоблаш механизмини такомиллаштиришда куйидагиларни эътиборга олиш максадга мувофик булади:

• пенсияларни хисоблаш учун зарур булган пенсия стажига нисбатан талабнинг усишидан келиб чикиб, эркаклар ва аёлларнинг пенсия ёшини боскичма-боскич тенглаштириш зарур;

• хисобланган ва тайинланган пенсия микдорини манфаатдор томонидан молиявий назо-рат килиш имконини ошириш керак.

Afla6weT^ap pyuxaTM:

1. Mup3ueeB LU.M. y36eKiicTOH Pecny6-nuKacu npe3u,geHTM LUaBKaT Mup3MeeBHUHr O-nuM Maxnucra MypoxaaTHOMacii. - T.: «y36eKiicTOH», 2018. -88-6.

2. y36eKUcTOH Pecny6JnMKacMHMHr «Co^nuiK Ba 6rogxeT cuiecaTUHUHr 2015 Mumra Mynxa^aHraH acocufi MyHa^um^apu K,a6yn KU^iHraHnuru MyHoca6aTU 6imaH y36eKucTOH Pecny6^UKacuHUHr aMpiiM KOHyH xyxxaT-napura y3rapTiim Ba KymuiM4a.nap KupuTiim Tyipucufla»™ K,OHyHii.

3. y36eKucTOH Pecny6^MKacM npe3MgeHTMHMHr 2018 Mum 26 geKa6pgarui «y36eKucTOH Pecny6-^MKacuHMHr 2019 Mumru acocuM MaKpouKTucoguM KypcaTKurn^napu nporno3u Ba flaB^naT 6rogxe™ napaMeTp-napu xaMga 2020-2021 Mu.anapra 6rogxeT Mynxa-onapu TyFpucufla»ru 4086-coh Kapopu.

4. y36eKucTOH Pecny6-nuKacu Ba3iup.nap MaxKaMacuHUHr 2011 Mum 8 ceHTfl6pflaru «flaB.naT neHcufl^apuHM TaMuH^am Ba Tynam TapTu6uHU AHaga TaKOMiim.namTMpMmra MyHa-nTiipiimraH HopMaTUB-xyKyKUM xyxxaT^apHi TacgiK^am TyFpucufla»ru 252-coh Kapopii.

5. y36eKicTOH Pecny6^iKacu Ba3ip^ap MaxKaMaciHiHr 2010 Mi 19 ^eBpa^garu «y36eKicTOH Pecny6^iKacu Mo^ua Ba3ip^uru xy3ypiflaru 6wgxeTflaH TamKapu neHciia xaMFapMacii Tyipucifla Hi3OMHi TacgiK^am xaKifla»ru 30-coh Kapopu.

6. BpoB^aK C.B. neHciiOHHoe o6ecne^eHie. PoccuMckuM u 3apy6exHbiM onbiT. - M., 2009.

7. Baxa6oB A., OxyHgegaeBa M. XaxoH neHcua TU3UMUHU puBOx^aHTipum xycycimTnapu. // «Mo-nuifl», 2014, 2-coh. -87-6.

8. World Population Ageing 1950-2050. NY.2009. -P.34

9. Government employees pension. Annual report. 2016 -P.10.

10. McnaMOB O.O., Lapu^bflHOBa ^.L. Moge^u neHcuoHHoro o6ecne4eHia 3apy6exHbx cTpaH. - BawKupim: «MHcTUTyr crpaTerirnecKux uccneflOBaHutf». // XypHa^n «AKTya^bHbe npo6-^eMb ryMaHUTapHbx u ecrecTBeHHbix HayK», 2015, №11. -C. 156-159.

11. Маматов Б., Хамраева Ф. Жахонда пенсия тизими моделлари, уларнинг узига хос хусусиятлари. // «Халкаро молия ва хисоб» электрон журнали, Т., 2018, 3-сон.

12. Pensions at a Glance 2013 OECD AND G20 INDICATORS.

13. Романченко В.С. Сравнительный анализ международного опыта развития пенсионной системы. // Вестник МИЭП, 2015, № 3 (20). -С. 58-73.

14. Умурзаков Б.Х. Пенсия бадали солик, туловлардан нима билан фарк,ланади? (Тадбир-корлар ва булажак пенсионерларга кумак сифатида). // «Ик,тисодиёт ва инновацион техно-логиялар» илмий электрон журнали, 2011, 1-сон.

15. «Давлат пенсия таъминоти тизимини ислох этиш концепцияси» лойихаси. http://pfru. uz/uz

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.