Научная статья на тему 'МЕҲНАТ ХАВФСИЗЛИГИНИ ТАЪМИНЛОВЧИ ПСИХОЛОГИК ОМИЛЛАРНИНГ ИШ КУНЛАРИГА БОҒЛИҚЛИГИ'

МЕҲНАТ ХАВФСИЗЛИГИНИ ТАЪМИНЛОВЧИ ПСИХОЛОГИК ОМИЛЛАРНИНГ ИШ КУНЛАРИГА БОҒЛИҚЛИГИ Текст научной статьи по специальности «Гуманитарные науки»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
руҳият / психологик омиллар / ақлий меҳнат / физиологик меҳнат / ишчи / эргономика / толиқиш / ҳафтанинг иш кунлари / бошқарувчилик меҳнати / тежамкорлик / тўғри қарор / таъсирчанлик / мия қобиғи / сўров усули / психологик ўқитиш. / psyche / psychological factors / mental work / physiological work / worker / ergonomics / fatigue / working days of the week / managerial work / frugality / correct decision / affectivity / cerebral cortex / survey method / psychological training.

Аннотация научной статьи по Гуманитарные науки, автор научной работы — Бахриддинов Н.С., Мамадалиев А.Т.

Меҳнат шароитлари ва иш унумдорлигини таҳлил қилиш натижасида ишловчининг ақлий ҳамда физиологик жиҳатдан ишлаши, бу меҳнат турлари унинг иш қобилиятларини белгилаши, ақлий меҳнат ортиб кетиши билан ҳаттоки жисмоний ҳаракатларнинг кўпайиши, бунинг натижасида тўғри фикр юрита олмаслик, толиқиш оқибатида ишчининг меҳнат қобилияти пасайиш ҳолатларининг кузатилиши баён этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

DEPENDENCE OF PSYCHOLOGICAL FACTORS ENSURING LABOR SAFETY ON WORKING DAYS

As a result of the analysis of working conditions and labor productivity, mental and physiological work of the worker, it was determined that these types of labor determine his working abilities, with an increase in mental work, the number of physical movements even increases, on this the articles are equipped with the result of the inability to think correctly, observations of cases when The worker's ability to work is reduced due to fatigue.

Текст научной работы на тему «МЕҲНАТ ХАВФСИЗЛИГИНИ ТАЪМИНЛОВЧИ ПСИХОЛОГИК ОМИЛЛАРНИНГ ИШ КУНЛАРИГА БОҒЛИҚЛИГИ»

Бахриддинов Н.С.

Мамадалиев А.Т.

Наманган мух;андислик-курилиш институты Узбекистон Республикаси, Наманган ш, И.Каримов кучаси, 12-уй

МЕХ,НАТ ХАВФСИЗЛИГИНИ ТАЪМИНЛОВЧИ ПСИХОЛОГИК ОМИЛЛАРНИНГ ИШ КУНЛАРИГА БОГЛЩЛИГИ

Аннотация. Меунат шароитлари ва иш унумдорлигини таулил цилиш натижасида ишловчининг ацлий уамда физиологик жщатдан ишлаши, бу меунат турлари унинг иш цобилиятларини белгилаши, ацлий меунат ортиб кетиши билан уаттоки жисмоний уаракатларнинг купайиши, бунинг натижасида тугри фикр юрита олмаслик, толициш оцибатида ишчининг меунат цобилияти пасайиш уолатларининг кузатилиши баён этилган.

Калит сузлар: рууият, психологик омиллар, ацлий меунат, физиологик меунат, ишчи, эргономика, толициш, уафтанинг иш кунлари, бошцарувчилик меунати, тежамкорлик, тугри царор, таъсирчанлик, мия цобиги, суров усули, психологик уцитиш.

Bakhriddinov N.S.

Mamadaliev A. T.

Namangan Institute of Engineering and Construction Republic of Uzbekistan, Namangan district

DEPENDENCE OF PSYCHOLOGICAL FACTORS ENSURING LABOR

SAFETY ON WORKING DAYS

Annotation.As a result of the analysis of working conditions and labor productivity, mental and physiological work of the worker, it was determined that these types of labor determine his working abilities, with an increase in mental work, the number of physical movements even increases, on this the articles are equipped with the result of the inability to think correctly, observations of cases when The worker's ability to work is reduced due to fatigue.

Key words: psyche, psychological factors, mental work, physiological work, worker, ergonomics, fatigue, working days of the week, managerial work, frugality, correct decision, affectivity, cerebral cortex, survey method, psychological training.

Ишлаб чикаришда мехнат хавфсизлигини таъминлаш максадида ишчиларнинг рухий холатини урганиш эргономиканинг асосий максадларидан биридир. Илмий-техникавий ривожлантириш шароитида, замонавий касбий фаолиятнинг барча турларида ижодкорлик элементларининг урни ортиб боради. Барча касбларда, айникса жисмоний

мехнатда акдий мехнат улуши ортиб бораяпти. Бу эса аклий ва жисмоний мехнат орасидаги чегаранинг йуколишига олиб келади.

Аклий мехнат маълумотларни кабул килиш ва ишлаш, диккатни, хотирани, шунингдек, хиссиёт доирасида фикрлаш жараёнларини фаоллаштириш билан боглик ишларни жамлайди. Бундай мехнат жараёнининг энг мухим томони фикрлаш асосида ишлаб чикаришда вакт, масофа ва энергия тежамкорлигига эришиш имконияти яратилади. Аклий мехнат шакллари бошкарувчилик, бошкариш ижодий мехнат, тиббий ходимларнинг мехнати, укитувчиларнинг мехнати, укувчи ва талабалар мехнатига булинади. Келтирилган мехнат шакллари мехнат жараёнининг ташкил этилиши, юкланганликнинг мароми билан фаркланади.

Бошкарувчилик мехнати - бу назорат килиш йуналишини уз ичига олган холдаги хозирги кунда машиналар ишини назорат килиш сохаси булиб хисобланади. Буни янада мазмунига эътибор берилса, механизатциялашган ишлаб чикаришнинг асоси хисобланади. Бошкарувчилик иши катта жавобгарликни талаб этади.

Укитувчилар ва тиббиёт ходимлари мехнати хар доим одамлар билан мулокотда булишлик, юкори даражадаги жавобгарлик, тугри карор кабул килишда маълумотлар ва вактнинг етишмаслиги билан фаркланиб, таъсирчанликни оширади.

Укувчи ва талабалар мехнати хотира, диккат, узлаштириш каби асосий рухий функцияларнинг таъсирчанлиги билан тавсифланади. Аклий фаолият миянинг маълум нейродинамик ва нейрофизиологик холатларида намоён булади. Мия кон айланиши кучаяди, асаб толаларининг енергетик алмашинуви ортади, мия биоэлектрик фаоллигининг курсаткичлари узгаради. Аклий фаолиятнинг жадаллашуви натижасида миянинг кувватга булган талаби ортади. Бунда 100 г бош мия кобиги шу огирликда скелет мускулига нисбатан 5-6 баробар ортик кислород талаб этар экан.

Аклий иш вактида умумий кувват сарфининг ошиши таъсирчанлик даражаси билан аникланади. Аклий мехнатда суткалик кувват сарфи 10,5 -12,5 МЖ. ни ташкил этади. Аммо айрим аклий фаолият шаклларида кувват сарфининг ортиши хар хил булади. Яъни, утирган холда овоз чикариб укишда кувват сарфи 48 % га, омма олдида маъруза укиганда 94 % га, хисоб машиналари бошкарувчиларида эса 60- 100 % га ортади. Булардан куриниб турибдики, инсон мехнат шароитлдари тахлили асосида иш жойи хавоси таркибидаги кислород микдорининг умумий курсаткич мъёрига кура 21 % булишини таъминлаш керак. Акс холда миянинг кислород билан таъминланиш даражаси пасайиб, аклий мехнатнинг самараси пасайиши кузатилади.

Жисмоний мехнатнинг кул мехнат турида инсоннинг толикиши тахлил килиб курилганида, бу биринчидан, аклий толикиш, иккинчидан эса филиологик толикиш турлари амалда куринади. Шунинг учун хам окилона мехнат ва дам олиш тартибини олдиндан ишлаб чикиш талаб этилади.

Айтан шу тaртибни ишлaб чикишдa, мия дaм олиш вaктидa белгилaнгaн йyнaлишдa фикрлaш фaолиятини дaвом эттиришни xaM инобaтгa олиш керaк. Аклий иш фaолиятидaн сунг, ишнинг "Хукмронлик FOяси" тулик сyнмaйди, шунинг учун хдм жисмоний ишгa нисбaтaн aкдий толикиш купрок бyлaди.

Мехтат психологияси - инсон шaхсияти Ba рухий фaолиятининг yзигa хос хусусиятини мехтат жaрaёнидa yргaнyвчи фaн тaрмоFидир. Мехтат психологияси кyйидaги aсосий йyнaдишдaр бyйичa ривожлaнaди:

— мехтат жaрaёнини тaшкил этиш - мехтатни рaцонaдизaцилaш мaсaдaдaри, уни меьёрлaш, психологик нyктaи нaзaрдaн толикиш Ba бир хил мaром билaн кyрaшиш хaмдa дaм олишни тaшкил этиш;

— Ургaниш мyaммоси Ba мехтат мaдaкaдaрининг вyжyдгa келишини бирлaштyрyвчи кaсбий тaнлaш Ba укитиш психологияси;

— инсон мехтати психологик хyсyсиятлaрининг бошкaрyвчилик фaолияти Ba ишлaб чи^риш жaрaёнидa технологик воситaдaр билaн yзaро тaьсирини yргaниш. Бу yргaнишлaр aсосидa мyтaхaссиснинг мaхорaтли ишини белгилaш мухим сaнaдaди. Айнaн тaхлилий yргaниш aсосидa кaйси жихaтлaр ишчининг толикишини кечиктириши, ёки умумий холдa толикмaйдигaн холaтдa булишини тaъминлaши мумкинлигини билгaн XOлдa мулокот йyнaдишини тaнлaш оркaди ишлaб чикaришдa ривожлaнишгa эришиш мумкин.

Мехтат психологиясидa кyйидaги yсyллaр куп тaркaлгaн:

1. Сyров усули (aнкетaлaш, OFзaки сyхбaт, интервю)

2. Иш жaрaёнининг бориши Ba ишчининг ишлaш дaрaжaси ишлaб

чикaришгa мyвофикдиги, мехтат нaтижaдaри борaсидa кyзaтyв олиб

бориш.

3.Одaмнинг мехнaт жaрaёнидaги холaтини бaхолaшгa йyнaдтирилгaн тaдкикот yсyллaри: a) лaборaтория тaжрибaси — лaборaториядa ишлaб чи^риш фaолиятини моделлaштириш; б) ишлaб чи^риш тaжрибaси.

4. Ишлaб чикaриш фaолиятидa aхaмиятгa эгa бyлгaн (хотирa, диккaт,фикрлaш Ba бошк.) психологик жaрaёнлaрнинг узига хос хyсyсиятлaрини тaдкик килишнинг психофизиологик тестлaр усули.

5. Шaхсийликнинг узига хослигини бaхолaш усули.

Психологик тaдкикотлaрдa мехнaтгa мyносaбaтни aниклaш мaксaдидa

ишчининг узига хос тaшвиши, унинг мехтат шaроитлaргa бyлгaн мyносaбaти борaсидa сyхбaт олиб бориш жyдa кaттa aхaмиятгa эгa. Анкетa ёрдaмидa сиртдaн сyхбaтлaшиш усули кенг кУллaнилaди. Лaбaрaтория тaдкикотлaри кyпинчa, yргaнилaётгaн фaолиятнинг (бошкaриш пулти, хaйдовчининг кaбинaси Ba бошк.) моделлaштириш тaмойили бyйичa кyрилaди. Тaбиий ёки ишлaб чикaриш тaдкикоти тyFридaн-тyFри сехдa, иш вaктидa дaстгохдa, локомaтивдa, yчaйотгaндa Ba бошкa холaтдa, йaьни aник ишлaб чикaриш шaроитидa олиб борилиши мехтат психологиясининг бир мyнчa тaкомиллaшгaн усули хисоблaнaди. Психофизиологик тест усули

ишлаб чикаришда банд булган шахснинг узига хос хотира, диккат, фикрлаш ва бошка хусусиятларини урганишда фойдаланилади.

Бунинг туб мохиятига етиб бориш учун ишчиларнинг рухий ва физиологик толикишларига катъий эътибор бериш асосида камида бир хафталик кузатув олиб борилади. Бундан асосий максад - ишнинг бошланиш кунлари билан хафтанинг охиридаги кунлардаги мехнатга муносабатларнинг фаоллигидаги курсаткичлар бари бир фарк килади. Толикиш сезилмаслиги мумкин, лекин мехнат самарадорлигини пасайишини куриш мумкин.

1-расм: Ишга лаёкатлиликнинг хафта кунларига богликлиги

Мехнатга муносабатлар кузатувлар асосида урганилишида мехнат хавфсизлиги хам уз урнига эгалиги маълум булди. Мехнат хавфсизлигига куйидаги омиллар таьсир килади:

Диккат-эьтибор—субьект фаолиятининг айни пайтда кайсидир обьектда каратилганлиги (буюм, хомашё, вокеа, мухокамага ва бошк.)

Узига олиш — сезги аьзоларининг рецептор юзаларига физикавий кузгатувчиларни тугридан-тугри таьсир этишида буюмлар, шароит ва вокеалар яхлитлигининг акс этиши. Сезиш жарёнлари билан таьминлайди, бу фикрлаш, хотиралаш, диккат ва хис-туйгу тусига богликдир.

Сезиш—обектив дунёда предметлар хусусиятларининг ифодаланилиши.

Хотира—одам хаёт фаолиятида аввал утган вокеаларни эслаб колиш ва ундан кайта фойдаланиш кобилятидир. Эслаб колиш, саклаш ва акс еттириш хотира жараёнининг таркибий элементларидир. Хотирада материални сакланилишининг икки асосий тури фаркланади — киска муддатли ва узок муддатли хотира. Киска муддатли хотира — бу (бир неча сония ёки дакика) эндигина узлаштирилган материал ёки ходисани етарли

даражада аник кайта тиклаш жараёни. Бундан сунг узлаштиришнинг аникдиги ва туликлиги одатда кескин ёмонлашади. Узок муддатли хотира материалларни узок вакт куп марта такрорланганлигидан ва сакланганлигидан вужудга келади.

1- расмда укитувчининг ишга лаёкатлилик динамикаси келтирилган. Ишга лаёкат — маьлум вакт ичида белгиланган унумдорлик даражасида шахснинг потенциал имконияти булиб, максимал, оптимал ва пасайган даражалари фаркланади. Ишга лаёкатлилик одамнинг физикавий, аклий, рухий, хусусиятлари, малакаси ва соглигига боглик холда иш фаолияти мобайнида узгариб туради.

Ишга лаёкатлиликнинг рухий холатга богланишини хам тушунтиришда хотира тарбияси хусусида гапириб утиш лозим. Чунки бу усулнинг асосини машк ташкил этади. Агар ушбу машкни ташкил этиш зарурати тугилса, замонавий уяли алокалар, Куёш нурларининг салбий таъсирини албатта айтиб утиш жоиз булади.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. 1.А.А.Каспаров. Мехнат гигиенаси ва саноат санитарияси. Медицина. Тошкент.1980й

2. Бахриддинов, Н. С., & Мамадалиев, А. Т. (2023). Компьютер хоналари учун ёритиш ва шамоллатишни хисоблаш. Scientific Impulse, 1(8), 995-1003

3.Мамадалиев, А. Т. (2024). МЕХНАТНИ БАЖАРИШ ЖАРАЁНИДА ЮЗАГА КЕЛАДИГАН ТОЛИКИШ ВА УНИНГ ОЛДИНИ ОЛИШ ЧОРА ТАДБИРЛАРИ. Экономика и социум, (3-2 (118)), 680-683

4.Бахриддинов, Н. С., & Мамадалиев, А. Т. (2023). КОМПЬЮТЕР БИЛАН ИШЛОВЧИЛАР УЧУН КУЛАЙ МЕХ.НАТ ШАРОИТЛАРИНИ ЯРАТИШ. SO 'NGI ILMIY TADQIQOTLAR NAZARIYASI, 6(10), 34-43.

5.Бахриддинов Н. С., Мамадалиев, А. Т. (2024). ПАЙВАНДЛАШ ИШЛАРИНИ ОЛИБ БОРИШДА ИШЛОВЧИЛАР МЕХНАТИНИ МУХОФАЗА КИЛИШ. Экономика и социум, (4 (119))

6. Бахриддинов Н. С., Мамадалиев, А. Т. (2024). МЕХАНИКА ЦЕХЛАРИДА МЕХНАТ МУХОФАЗАСАСИНИ ТАШКИЛ ЭТИШ. Экономика и социум, (4 (119))

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.