Научная статья на тему 'МЕҲНАТ БОЗОРИ РИВОЖЛАНИШИГА ТАЪСИР КЎРСАТУВЧИ АСОСИЙ ИНДИКАТОРЛАР'

МЕҲНАТ БОЗОРИ РИВОЖЛАНИШИГА ТАЪСИР КЎРСАТУВЧИ АСОСИЙ ИНДИКАТОРЛАР Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
228
45
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
инновацион иқтисодиёт / саноат роботлари / самарали бандлик / янги иш ўринлари / инновационная экономика / промышленные роботы / эффективная занятость / новые рабочие места.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Толаметова Зилола Абдижапаровна, Элмонов Бекмурод Эрмат Ўғли

Мазкур мақолада Ўзбекистонда инновацион иқтисодиётни шакллантириш шароитида меҳнат бозори ривожланишига таъсир кўрсатувчи асосий индикаторлар ёритиб берилган. Инновацион иқтисодиётни шаклланиши шароитида инновацион теҳнологияларнинг жорий этилишини самарали бандликка ва иқтисодиёт тармоқларидаги бандликка таъсири ўрганилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ОСНОВНЫЕ ИНДИКАТОРЫ, ВЛИЯЮЩИЕ НА РАЗВИТИЕ РЫНКА ТРУДА

В данной статье освещены основные социально-экономические индикаторы, влияющие на развитие рынка труда в условиях формирования инновационной экономики в Узбекистане. Изучено влияние внедрения инновационных технологий на эффективную занятость и занятость в отраслях экономики в условиях формирования инновационной экономики.

Текст научной работы на тему «МЕҲНАТ БОЗОРИ РИВОЖЛАНИШИГА ТАЪСИР КЎРСАТУВЧИ АСОСИЙ ИНДИКАТОРЛАР»

Толаметова Зилола Абдижапаровна,

Узбекистон миллий университети доценти, иктисод фанлари номзоди Элмонов Бекмурод Эрмат угли,

Узбекистан Миллий университети «Иктисодиёт» факультети «Минтакавий иктисодиёт» кафедраси укитувчиси

МЕХНАТ БОЗОРИ РИВОЖЛАНИШИГА ТАЪСИР КУРСАТУВЧИ АСОСИЙ ИНДИКАТОРЛАР

УДК:51157(072)

ТОЛАМЕТОВА З.А., ЭЛМОНОВ Б.Э-У. МЕЦНАТ БОЗОРИ РИВОЖЛАНИШИГА ТАЪСИР КУРСАТУВЧИ АСОСИЙ ИНДИКАТОРЛАР

Мазкур маколада Узбекистонда инновацион иктисодиётни шакллантириш шароитида ме,нат бозори ривожланишига таъсир курсатувчи асосий индикаторлар ёритиб берилган. Инновацион иктисодиётни шаклланиши шароитида инновацион те,нологияларнинг жорий этилишини самарали бандликка ва иктисодиёт тармокларидаги бандликка таъсири урганилган.

Таянч иборалар: инновацион иктисодиёт, саноат роботлари, самарали бандлик, янги иш уринлари.

ТОЛАМЕТОВА З.А., ЭЛМОНОВ Б.Э-У. ОСНОВНЫЕ ИНДИКАТОРЫ, ВЛИЯЮЩИЕ НА РАЗВИТИЕ РЫНКА ТРУДА

В данной статье освещены основные социально-экономические индикаторы, влияющие на развитие рынка труда в условиях формирования инновационной экономики в Узбекистане. Изучено влияние внедрения инновационных технологий на эффективную занятость и занятость в отраслях экономики в условиях формирования инновационной экономики.

Ключевые слова: инновационная экономика, промышленные роботы, эффективная занятость, новые рабочие места.

TOLAMETOVA Z.A., ELMONOV B.E. KEY INDICATORS INFLUENCING THE LABOR MARKET DEVELOPMENT

The article covers the socio-economic indicators of the labor market development in the conditions of the innovative economy formation in Uzbekistan and the main indicators affecting. The impact of innovation technologies introduction to effective employment and employment in the sectors of economy in the context of the formation of the innovative economy has been studied.

Key words: Innovation economy, industrial robots, effective employment, new jobs.

Кириш. Бозорни олди-сотди килинадиган объ-ектлар жихатидан Караганда истеъмол товарлари ва хизматлари бозори, ишлаб чикариш восита-лари (ресурслари) бозори, мехнат бозори, молия бозори, интеллектуал товар бозорига булиш мум-кин.

Мехнат бозори - бу мехнат ресурсларининг мехнат килиш кобилиятини сотиш хамда корхона ва ташкилотлар ишчи кучининг мехнат килиш Кобилиятини сотиб олишни амалга оширадиган ижтимоий-иктисодий муносабатлар тизимини ифодаловчи бозордир. Мехнат бозорини окилона шакллантиришнинг мухим шарти мехнат ресурслари билан иш жойлари уртасидаги узаро мута-носибликни таъминлашдан иборат.

Тадк,ик,от мавзусининг долзарблиги. Мехнат бозорини шакллантириш ва ривожлантириш, янги иш жойларини яратиш республикамизда амалга оширилаётган иктисодий ислохотларнинг йуналишларидан бири хисобланади. Шунинг учун хам мехнат бозори ва уни тартибга солиш , мехнат ресурсларидан самарали фойдаланиш муаммола-рини урганиш, уларни ечиш йулларини хозирги замон талабига мос холда белгилаш ва тако-миллаштириш бугунги кунда энг долзарб вази-фалардан биридир. Шунингдек, мехнат бозори-нинг мохиятини, мехнатга булган талаб ва таклиф-нинг мазмунини ёритиб бериш амалий ахамият касб этади.

Глобаллашув жараёнида мехнат бозорини муаммоларини урганиш, ишсизликни пасайти-риш, ахоли бандлигини оширишнинг назарий ва амалий жихатларини тадкик этиш илмий-амалий ахамиятга эга. Узбекистан Республикасида иктисодиётни ислох килиш ва диверсификация-лаш, фаол инвестиция сиёсати юритиш хисобига иктисодиётнинг етакчи тармокларини модерниза-циялаш ва технологик жихатдан кайта жихозлаш, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни жадал ривожлантиришни раFбатлантириш асосида янги иш уринлари яратилмокда. Бу уз навбатида ута долзарб муаммо хисобланган ахоли, аввалам-бор, ёшлар бандлигини таъминлаш имконини бермокда.

Демографик жараёнлар натижасида мехнат ресурсларининг ошиб боришини, бу эса, уз навбатида, мехнат бозорини тартибга солиш ва ахоли бандлигини таъминлаш хамиша долзарб масала-лардан эканлигини курсатади.

Муаммонинг урганилганлик даражаси. Таъкидлаш зарурки, жахонда кузга куринган

хорижлик иктисодчи олимлардан А.Смит, Ж.Сэй, А.Маршалл, Н.Кейнс, Фридман, Самуэль-сон, Оукен, Филлипс, Ж.Перри, М.Федетайли, Р.Холл, У.Бевериж, Р.Солоу, Д.Стрейчи, А.Хансен, Д.Робинсон ва бошкалар, Узбекистонда А.Абдуганиев, К.Абдурахмонов, З.Худойбердиев,М. Мирзакаримова, З.А.Толаметова каби олимлар мехнат бозори, ахолининг мехнат билан банд-лиги ва ишсизлик муаммоларини, ишсизликнинг олдини олиш хамда уни бартараф этиш масала-ларини катта эътибор билан урганганлар.

Тадкикотнинг максади. Инновацион иктисодиётни шакллантириш шароитида мехнат бозорини мохиятини ва унга таъсир этувчи индикаторларни ёритиб бериш, шунингдек, мехнат бозорини тартибга солишнинг устувор йуналишлари буйича таклифлар беришдан ибо-ратдир.

Мехнат бозори хам хар кандай тизим син-гари, уз ривожланиш даражаси, ташки ва ички мухитнинг таъсир курсатиши билан боFлик равишда муайян аник максадли йул-йурикларга эга булиши лозим.

Мехнат бозори бозор иктисодиётининг фао-лият курсатишидаги асосий конуниятлар билан боFлик. Бирок мехнат бозорида алохида товар булган ишчи кучи билан боFлик мухим хусусият-лар хам мавжуд.

Мехнат бозори бозорнинг бошка тизим-лари билан узвий боFланган. Талабга эга булиш учун ишчи кучи жисмоний, аклий ва кас-бий кобилиятларнинг белгиланган мажмуа-сига эга булиши керак. Ишлаб чикариш жара-ёнига бу кобилиятларни татбик эта туриб, у уз салохиятининг жихатларини такомиллаштириб бориши учун ишчи кучига жами талаб инвестиция ва ишлаб чикариш хажмлари билан тартибга солинади.

Мехнат бозорининг асосий таркибий кисмлари куйидагилардир: иктисодий жихатдан фаол булган ахоли орасидаги бутун ёлланма ишчи кучини камраб оладиган умумий таклиф (Так), иктисодиётнинг ишчи кучига булган умумий эхтиёжи синоними сифатида умумий талаб (Тал). Бу таркибий кисмлар уз бирлигида умумий мехнат бозорининг хажмини белгилаб беради.

Мехнат бозоридаги таклиф курсаткичи бу мамлакатда мавжуд булган, бирок мехнатда банд булмаган ишсиз юрган мехнатга лаёкатли ишчи ва хизматчи фукаролар, шунингдек мехнат билан банд булган, бирок иш жойларидан турли хил

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 2(134)

ca6a6.napra Kypa KoHuKMau y3ura MaK6yn 6omKa um xoumapuHu Kugupu6 ropraH Mex,HaT pecypcna-puHuHr MMKflopu 6u^aH 6e^ru^aHaflu.

HWMM KyMMra Ta.na6 geraHga, uKTucoguëT cox^napu Ba KopxoHa^nap y^yH 3apyp 6ynraH um^u Ky^u MMKflopu TymyHu-nagu.

Me,HaT 6o3opuga y^Ta 3apyp 6030p э.пeмeнт-.napu MaBxyg: Ta^a6, Taou^ Ba Hapx (um x,aKu umMu Ky^uHu Hapxu x,uco6^aHagu).

Mнновaцuон uKTucoguëTHu maK^^aHumu mapo-uTuga Me,HaT 6o3opugaru uxtumouü-uktuco^uü xapaëH^ap ax,o^uHu Mex,HaT,ga 6aHgnuK x,o.naTura Typ^u^a Tatcup KypcaTagu. HaTuxaga Me,HaT 6o3o-pugaru um xoumapuHuHr TaiKnu^u Ba Me,HaTra 6y^raH Ta^a6 Typ^u^a Ba3uaT.nap 6yuu^a y3rapu6 6opum xp.naT.napu Ky3aTu^agu. Mннoвaцuoн uKTucoguëT maKn.naHu6 6opu.nap 3KaH, 6at3u um^u ypuanap um^a6 ^uKapumHu TynuK aBToMaLnamTu-pu^umu, мexaнuзaцufl.пamтupu.пumu HaTuxacuga üyK 6ynu6 KeTumu Ba AHru TexHuKa, AHru Typgaru ToBap um^a6 ^uKapum, AHru Typgaru xu3MaT Typ-.napuHuHr naugo 6y.numu 6u.naH AHru Kac6.nap, AHru um ypuH^apu f03ara Ke^umu Ky3aTu^agu.

XycycaH, 2022 uu^ra^a xa^apo MuKuëcga uhcoh Ba MamuHa^ap ypTacuga Me,HaT TaKcuMoTuHuHr omumu HaTuxacuga 75 muaauoh um ypuH^apu üyKo^u6, uhcoh, MamuHa Ba a^ropuTM^ap ypTacugaru Me,HaT TaKcuMoTu f03ara Ke^u6 133 mumuoh AHru um ypHu^apu W3ara Ke^umu ,uco6-kuto6 Ku^uHMoKfla1.

Mat^yMKu, Y36eKucToH Pecny6^uKacuga uhho-вaцuoн uKTucoguëTHu maKMaHTupum mapou-Tuga um^u Ky^uHuHr ahtu um ypuH^apura, AHru Kac6 Typ^apura Mocnamumu, ukku Typgaru napa-^e^^ y3rapum^apHu Ke^Tupu6 ^uKapagu. BupuH-^ugaH, KeHr MuKëcga Me,HaT Typ^apu aBToMaT^a-magu ëKu yMyMaH 6y Me,HaT Typ^apuHu aMa^ra omupumra Ta^a6 6ynMafi Ko^agu. MKKuH^ugaH, geMorpa^uK oMu^ap, ahm Tex,Ho^orua^ap Kupu6 Ke^umu Tatcupuga AHru Ba3u$a, AHru Me,HaT Typ^apuHuHr 6up^amyBu HaTuxacuga AHru Typ-garu ToBap um^a6 ^uKapum Ba xu3MaT KypcaTum x,axMu omu6 6opagu. LUyHgau 6ynca,ga, KaTTa ëmgaru um^u^apHuHr 6yHgau xapaëHra Mocna-myBu, ynapHu Ma^aKacuHu omupum, Typ^u Kypc-.napura xa^6 этum gaBpuga Me,HaT 6o3opuga 6at3u y3rapum^apra ca6a6 6y^agu. yMyMaH, Me,HaT 6o3o-pugaru uxtumouü-uktucoauü y3rapum^apra Ba

1 Hasan Bakhshia, Jonathan M. Michael A. The Future of Skills: Employment in 2030, Oxford Martin Programme on Technology and Employment, London 2018, P 62.

инновацион иктисодиётни шакллантириш шаро-итида иктисодиётнинг таркибий узгаришларига куйидаги омиллар х,ам таъсир курсатади:

1. Тех,нологик узгариш.

Компьютер ва сунъий интеллектдан фой-даланишнинг яхшиланиши, уларнинг узаро боFликлигининг ортиши билимларни амалиётга куллашни тезлаштиради ва харажатларни камай-тиради, бу жараён бир тармокдан иккинчисига утиб боради.

Сунъий интеллект-ижодий функцияларни бажарувчи интеллектуал тизимлар, интеллектуал машиналар, роботлар, интеллектуал компьютер дастурларида уз ифодасини топади. Узбекистонда сунъий интеллектни автоматлаштириш жара-ёни амалга оширилган автомобиль саноатидаги роботлар иш жараёнида, ахборот коммуникацион технологияларда иктисодий жараёнларни модел-лаштиришни амалга оширувчи "прогноз модел-лаштириш дастурларида" кузатиш мумкин. Сунъий интеллект инсон ресурсларини бошкариш, рекру-тинг хизматларида х,ам фойдаланиш узига хос самара беради. Бунда ходимларни ишга ёллашда, уларни кобилиятига караб танлаб олишда ва иш жойлари буйича таксимлашда компьютер дастур-ларидан фойдаланилади Бундай компьютер дастурларидан фойдаланиш Узбекистонда кенг йулга куйилмокда. Узбекистан Республикаси Пре-зиденти Шавкат Мирзиёев томонидан 2020 йил "Илм, маърифат ва ракамли иктисодиётни ривож-лантириш йили" деб эълон килинди. Республи-камизда ракамли иктисодиётни шакллантириш жараёнида сунъий интеллектни инсон томонидан амалга оширилиши кийин булган мех,нат жараён-ларида фойдаланишни кенг йулга куйиш мухим стратегик вазифалардан биридир.

2. Глобаллашув.

Охирги уттиз йил ичида бутун дунё буйлаб мехнат бозори интеграциялашуви чукурлашиб борди. Хитой ва Хиндистон каби мамлакатлар анъ-анавий савдодаги иктисодий номувофикликларни бартараф этганлигида хам буни куриш мумкин. Глобаллашув узининг ижобий томонлари билан бирга салбий томонларига хам эгадир. Бунда бир мамлакат ик,тисодиётида кузатиладиган инк,ироз бошк,а мамлакатлар ик,тисодиётига хам бевосита уз таъсирини курсатади. Бу эса бандлик муаммо-ларини келтириб чикариши мумкин.

3. Демография.

Халкаро микиёсда баъзи мамлакатларда, хусу-сан, Япония, Корея, Германияда умумий тартибда

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 2(134)

1-жадвал. Ишлаб чикаришни автоматлаштиришнинг иш уринларига таъсири буйича тадк,ик,от

натижалари1

TaflM^OT-HM^ap Асосий натижалар Таъсири Мамлакат

Acemoglu, Restrepo 2017 •/ 1990-2007 йилларда саноатга роботларни олиб келиш мехнатга бандликга ва иш хакига салбий таъсир этган. хар бир робот 6 турдаги иш урнини эгаллайди ва иш хакини 1000 ишчига нисбатан 0,5%га туширади. ^ кул мехнатига асосланган кора ишлар кенг таъсир остида колади. E W а;ш

Autor, Salomons 2017 ^ 1970-2007 йилларда хар 1,0% ялпи самарадорликнинг ошиши бандликни 0,3% га ошишига олиб келади. Бир саноат тармогида самарадорликни ошиши иктисодиётдаги бошка бирида янги иш урнини юзага келишига олиб келади. E 19 OECD мамлакатлари

Bessen 2017 1984-2007 йилларда ишлаб чикаришда компьютерлардан фойдаланиш натижасида иш уринлари урта 3%га кискаради ва 1% янги иш урни яратилади. E ноишлаб чикаришда ва аксинча а;ш

Chang, Rynhart, Huynh 2016 Электроника, текстиль, мануфактурада ва хизмат курсатиш сохаларида 70% гача ишлар автоматлашади. E W ASEAN таркиби

Frey, Osborne 2017 2033 йилгача, А^Шнинг 47% иш фаолият турлари автоматлашади. Транспорт ва логистика, офис ва бошкарув таъминоти, кадрлар тайёрлаш тизимларида бу жараён сезиларли даражада катта булади. E W а;ш

Graetz, Michaels Роботлар ЯММни 10 %га ошишига ва саноатда мехнат унумдорлиги ва иш хакини 16 % га ошишига хизмат килган. Роботлар паст кобилиятли ва урта кобилиятли кадрларнинг иш урниларини эгаллади. E W ЕИда ва АКШ, Корея,ва Австралия

Изох. E-бандлик, W-иш хаки, ЕИ-Европа итифоки сузларининг маъносини ва йуналиш белгилари мос равишда ошиши ва тушуши холатини англатади.

кекса ахолининг улушини купайиб бораётгани сабабли мехнатда банд булганларнинг мехнатда банд булмаганларга нисбати камайиб бораётган-лиги ва баъзи мамлакатларда мехнат таклифининг ортиб бораётганлигини куриш мумкин. Шунинг-дек, ракамли иктисодиётнинг бандликга таъси-рини кузатиш мумкин. Яъни, рак,амли ик,тисодиёт шаклланган шароитда баъзи касб ва мутахас-сисликларга мехнат бозорида талаб бутунлай йуколмокда, ахборот технологияларида мехнатга булган талаб ошиб бормода.

4. Экологик баркарорлик.

Халкаро микиёсда утган ун йиллардаги иктисодий ривожланиш инсониятга глобал иклим исишини олиб келди.

1 Ana Verayo. Asian Development Outlook (ADO) 2018:

How Technology Affects Jobs. ISBN 978-92-9261-120-0

"Яшил" иктисодиётни юзага келтирадиган иш жойларини яратиш бугунги кунда долзарб ахамиятга эгадир. Бу эса иш жойларида техноло-гик узгаришларни талаб этмокда.

5. Урбанизация.

Хозирги кунда дунёнинг ярмидан ортик ахолиси шахарларда истикомат килишади ва бу курсаткич 2050 йилгача 70%га етиши2 кутилмокда. Одамларнинг шахар марказларига интилишлари-нинг асосий сабаби шахарда инфратузилманинг етарли ривожланганлиги ва иш уринларининг етарли эканлигидадир.

6. Даромадлар буйича номутаносиблик.

Даромадлар буйича номутоносибликни келиб

чик,ишига куйидаги омиллар таъсир этади: а) тех-нологик узгаришлар ва глобаллашувнинг таъси-рида; б) эркин рак,обатнинг чегараланганлиги; в)

forldbank.org > topic > inclusive-cities ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 2(134)

корпоратив бошкарувдаги камчиликлар; г) касаба уюшмалари фаолиятининг сустлиги. Юкоридаги тенденцияларнинг баъзилари келажакда узгариши мумкин, хусусан, ахолининг кариши мехнат такли-фини камайтиради, иш хакини оширади.

2017-2021 йилларда Узбекистон Респу-бликасини ривожлантиришнинг бешта усту-вор йуналиши буйича Харакатлар стратегияси-нинг 4.1.-бандида ахоли бандлиги ва реал даро-мадларини изчил ошириш максадида янги иш уринларини яратиш хамда ахолининг, энг аввало, урта махсус ва олий укув муассасалари битирув-чилари бандлигини таъминлаш, мехнат бозори мутаносиблигини ва инфратузилмаси ривожлани-шини таъминлаш, ишсизлик даражасини камай-тириш; мехнатга лаёкатли ахолининг мехнат ва тадбиркорлик фаоллигини тулик амалга ошириш учун шароитлар яратиш, ишчи кучи сифа-тини яхшилаш, ишга мухтож шахсларни касбга тайёрлаш, кайта тайёрлаш ва малакасини ошириш тизимини кенгайтириш каби устувор йуналишлар белгиланган1.

Иктисодий ислохотларнинг хозирги боскичида мехнат бозорида мутаносибликни таъминлаш, ишсизликни камайтиришнинг асосий йуналишларидан бири сифатида хусусий сек-торни жадал ривожлантириш оркали янги иш уринларини яратишдир.

Узбекистон Республикаси доимий ахолиси сони тутрисидаги статистик маълумотларнинг тарихига назар ташлайдиган булсак, Республика ахолиси 1926 йилда 4,6 млн. кишини, 1939 йилда 6,3 млн. кишини, 1959 йилда 8,1 млн. кишини, 1970 йилда 11,8 млн. кишини, 1979 йилда 15,4 млн. кишини, 1989 йилда эса 19,8 млн. кишини ташкил этган2.

Иктисодий курсаткичларга кура, 2019 йилда Узбекистон Республикаси доимий ахолиси сони 33 254,1 минг кишини ташкил этиб, 2018 йилга нисбатан 1,8 % га усди. Жами ахоли сонига нисба-тан шахар ахолисининг улуши 50,5 % ни, кишлок ахолиси 49,5 % ни ташкил этди.

Ёш таркиби буйича тахлил этганда доимий ахоли сонининг 30,3 %и мехнатга лаёкатли ёшдан кичиклар, 59,5 %и мехнатга лаёкатли ёшдагилар ва 10,2 %и мехнатга лаёкатли ёшдан катталар хиссасига тутри келмокда. 2018 йилда иктисодиёт

1 Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги "Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Харакатлар стратегияси тутрисида"ги ПФ-4947-сонли Фармони. - https://lex. uz/docs/3107036

2 www.stat.uz 1.10.2017

тармокларида банд булганларнинг 16,5 фоизи саноат тармокларида, 32,2 фоизи кишлок хужалиги, баликчилик ва урмон хужалигида, хизмат курсатиш сохасида 39,7 % ва курилиш сохасида 11,6 %ни ташкил этди. Шуни таъкид-лаш жоизки, бу курсаткичларни Узбекистонни ижтимоий-иктисодий ривожланиш концепция-сига кура 2030 йилга бориб саноат тармокларида 20,9%га, кишлок хужалиги, баликчилик ва урмон хужалигида 24,2%га, хизмат курсатиш сохасида 41,5%га, курилиш сохасида 13,4% га тенглашти-риш кузда тутилган3.

2018 йилда ахоли миграция сальдоси минус 16,2 минг кишини ташкил этиб, 2017 йилнинг мос даврида минус 18,6 минг кишини ташкил этган. Ахоли иммиграциясининг сони 2,8 минг кишини, эммиграциясининг сони эса 19,0 минг кишини ташкил этди. Жумладан, ахоли иммиграциясининг таркибида Тожикистон Республикаси (жами хориждан кучиб келганларга нисбатан 28,1%), К,озотистон Республикаси (27,5%) ва Россия Феде-рацияси (24,1%), Киртизистон Республикаси (9,7%) ва бошка мамлакатлар (10,6%) хиссаларига туFри келади. Шунингдек, эмиграциянинг асосий кисми Россия Федерацияси (жами хорижга кучиб кетган-ларга нисбатан 47,2%), КозоFистон Республикаси (47,1%), Америка Кушма Штатлари (1,2%), Исроил (0,7 %) ва бошка мамлакатлар (3,8%) хиссасига туFри келмокда4.

Тахлиллар натижасига кура мамлакатимиз-даги ижтимоий-иктисодий жараёнлар жадал-лик билан узгариб бормокда. Бунда ахолининг мехнатда бандлиги ва унинг даромад топишга булган хатти-харакати тубдан узгариб бормокда, мехнат бозоридаги талаб ва таклиф мутаноси-блигига, унинг узгаришига таъсир этувчи омил-лар таркибида кутилаётган доимий даромаднинг ахамияти ва кушимча даромадга булган мотив ошиб бормокда. Мехнат ресурсларининг асосий иш жойидаги даромадининг манбаи иш хаки эканлиги билан бир каторда кушимча даромад топиш йулида турли виртуал хизмат курсатиш сохалари, электрон молия операцияларидаги фаоллиги ошиб бормокда. Хусусан, бундай фаоли-

3 https://regulation.gov.uz/ru/document/8839-kontseptsiya kompleksnogo sotsialno екопотнсЬ^кодо razvitiya respubliki uzbekistan

do 2030

4 https://regulation.gov.uz/ru/document/8839-kontseptsiya kompleksnogo sotsialno ekonomicheskogo razvitiya respubliki uzbekistan

do 2030

2-жадвал. Саноат тармокларида доимий, янги ва кераксиз иш уринлариинг таркиби1

Доимий Янги Кераксиз

Директорлар ва бош ижрочиларни бошкариш. Умумий ва операцион менежерлар*. Дастурий таъминотчилар ва аналитиклар*. Тахлилчи ва олимлар*. Воситачи ва маркетинг мутахасисисликлари*. Савдо уйлари ва товар биржалари х,амда ишлаб чикариш, технологик ва илмий мах,сулотлар, инсон ресуслари буйича мутахассислар. Молия ва инвестиция буйича консалтинг корхоналари ходимлари. Статистика ва интернет, логистика буйича мутахассислар. Бошкарув риски буйича мутахассислар. Ахборот хавфсизлиги буйича тах,лилчи*. Электроэнергетика мух,андислари. Кимёвий воситаларини ишлаб чик,арувчи операторлар. Таълим тизими ходимлари. Робототехника буйича мутахассислар ва инжиниринг. Нефть ва табиий газни к,айта ишлаш операторлари. Сунъий интеллект ва машиналар буйича мутахассис. Катта рак,амлар буйича мутахассис. Ракамли жунатмалар буйича мутахассис. Янги тех,нологиялар буйича мутахассис. Информацион тех,нологиялар хизматлар буйича мутахассис. Автоматик жараёнлар буйича мутахассислар. Инновациялар буйича мутахассислар. E-тижорат ва ижтимиой медиа мутахассислари. Интерьер дизайнерлар. Малака ошириш ва ривожлантириш буйича мутахассислар. Маданият буйича мутахассис. Ракамли маркетинг ва стратегия буйича мутахассислар. Маълумот киритувчилар. Бухгалтерлар, бюджет буйича маслах,атчи. Маъмурий ва ижро буйича котибалар. Бошк,арув менежерлари ва бизнес хизматлари. Бугхалтер ва аудиторлар. Омборхона ходимлари. Почта хизмати ходимлари. Молиявий тахлилчилар. Касса ходимлари. Механик усталар. Электрон ва телекоммуникацион таъминловчилар, тузатувчилар. Савдо агентлари ва брокерлар. Статистик, молиявий ва суFурта хизматчилари.

Эслатма: * белгиси бу турдаги мутахассисликларга талаб баъзи тармок,ларда баркарор, баъзиларида бундай мутахассисларга талаб тушиб бошк,а бир тармокда талаб ошишини ифодалайди.

ятни биткоин, криптовалюта олди-сотдиси, электрон онлайн чунтак орк,али олди-сотдини амалга ошириш оркали тушумларни шакллантириш каби-ларнинг кириб келишида куриш мумкин.

Умуман олганда, мех,нат бозори ривожлани-шининг ижтимоий-иктисодий курсаткичлари ва унга таъсир курсатувчи асосий индикаторларида самарали бандлик асосий уринни эгаллайди.

Самарали бандлик инсоннинг х,ар томонлама ривожланишини назарда тутади. Самарали иш билан бандликка куйидаги курсаткичлар тизими оркали микдорий тавсиф бериш мумкин:

а). профессионал мех,нат билан ах,олининг бандлиги даражаси;

в) мех,нат ресурсларини фойдали ижти-моий фаолият сох,алари буйича мутаносиб таксимланиши;

1 Source:Future of Jobs Survey 2018, World Economic Forum.

е) ишчиларнинг профессионал ва малака тала-блари тузилишини оптималлаштириш даражаси.

Инновацион иктисодиётни шакллантириш шароитида респуб-ликамизда мех,нат бозорини ривожлантириш ва мех,нат ресурсларининг самарали бандлигини таъминлашнинг истикболли йуналишлари куйидагилардан иборат:

• мехнат бозори ва бандлик устидан мониторинг ташкил этишни узлуксиз олиб бориш. Мех,нат бозоридаги талаб ва таклифни аниклаш жараёнида, бир томондан, янги иш уринлари х,амда бушаган иш уринларини туFри ва аник х,исобга олиш мух,им ах,амият касб этса, иккинчи томондан, банд булмаган мех,натга лаёкатли ах,олининг х,исоб-китобини туFри юритиш, айникса, ёлланиб ишлаш истагини билдирган х,амда кушимча даромад топмокчи булганларни мунтазам х,исобга олиш;

• халкаро стандартлар ва мех,нат бозори-нинг узига хос миллий хусусиятларига мувофик,

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 2(134)

минтакалар буйича ишга жойлашишга мухтож иш билан банд булмаган ахоли хисоби методикасини белгиланган тартибда такомиллаштириб бориш;

• мамлакатимизни модернизация килиш борасидаги ислохотларни, иктисодиётимизда, саноат ва кишлок хужалигида туб таркибий узгаришларни давом эттирган холда, хусусий мулк, тадбиркорлик ва кичик бизнесни жадал ривожлантириш якка тартибдаги мехнат фаоли-ятини янада куллаб-кувватлаш; оилавий тадбир-корликни янада кенгрок ривожлантириш;

• иктисодиётнинг реал тармокларини техник ва технологик янгилаш, ишлаб чикарилаётган махсулот турларини кенгайтириш ва уларнинг ракобатбардошлигини ошириш, бу билан маз-кур корхоналарда янги иш жойларини яратиш лозим;

• ишлаб чикаришни техник ва технологик жихатдан узлуксиз янгилаб бориш, дои-мий равишда ички имконият ва захираларни

излаб топиш, иктисодиётда чукур таркибий узгаришларни амалга ошириш, саноатни модернизация ва диверсификация килишни изчил давом эттиришдан иборат булиши зарур;

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

• юкори кушимча кийматга эга булган махсулотлар ишлаб чикаришни кенгайтириш, замонавий технологиялар асосида пахта тола-сини ва мева-сабзавот махсулотларини ишлаб чик,аришда кластерларни ташкил этиш, ташки ва ички бозорда талаб юкори булган тайёр, экологик тоза тукимачилик ва енгил саноат махсулотлари ишлаб чикариш хажмини янада ошириш нати-жасида мехнат ресурслари самарали бандлигини таъминлаш;

• иш излаётган фукароларга керакли ахбо-рот олиш имконини берадиган маълумотларни, иш уринлари буйича шакллантиришни назарда тутувчи буш уринлар ва буш иш жойлари маъ-лумотлар базасини ахолининг кенгрок фойдала-нишини такомиллаштириб бориш.

Фойдаланилган адабиёт:

1. Мирзиёев Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Узбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз. Узбекистон Республикаси Президенти лавозимига киришиш тантанали маро-симига баFишланган Олий Мажлис палаталарининг кушма мажлисидаги нутк. - Тошкент: "Узбекистон", 2056-б.

2. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халкимиз билан бирга курамиз. Мазкур китобда Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг 2016 йил 1 ноябрдан 24 ноябрга кадар K1оракалпоFистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шахри сайловчилари вакиллари билан утказилган сайловолди учрашувларида сузлаган нутклари урин олган. - Тошкент, "Узбекистон", 20488-б.

3. Vasja, Roblek V. "Impact of knowledge management on sustainable development in the innovative economy". Business Systems Laboratory - 2nd International Symposium "SYSTEMS THINKING FOR A SUSTAINABLE ECONOMY. Advancements in Economic and Managerial Theory and Practice" January 23-24, 2014

4. Brinkley, I. (2006). Defining the knowledge economy: knowledge economy programme report. London: The Work Foundation.

5. Эренберг Р. Дж., Смит Р.С. Современная экономика труда. Теория и государственная политика. - М.: МГУ, 1996..

6. ASIAN DEVELOPMENT OUTLOOK 20H0W TECHNOLOGY AFFECTS JOBS Nirajan Mani. A Case Study on Estimating Labor Productivity Frontier. 52 nd ASC.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.