CC BY
0ЭОЖ 373.016.02:336(574)
МАТЕМАТИКАНЫ ОЦЫТУ ПРОЦЕС1НДЕ ОКУШЫЛАРДЫЦ ЦАРЖЫЛЬЩ САУАТТЫЛЫГЫН ЦАЛЫПТАСТЫРУ МЭСЕЛЕЛЕР1
АРДАБАЕВА АЛМАГУЛЬ КАЙРБАЕВНА
Абай атындагы ^азак улттык педагогикалык университетi, PhD доктор, Алматы к., ^азакстан
Аннотация. Математика - оцыту мазмуны мен цуралдары арцылы оцушылардыц функционалдыц сауаттылыгын, оныц шгнде царжылыц сауаттылыгын цалыптастыру мен дамытуга мYмкiндiк беретт мацызды пэн. Мацалада осы мэселе туралы айтылган жэне оны шешу Yшiн математика сабацтарында царжылыц-экономикалыц мазмунды есептердi шешуге Yйрету арцылы царжылыц сауаттылыцты цалыптастыру усынылады.
Ty^h свздер: жалпы бшм беретт мектеп, царжылыц сауаттылыц, математика, царжылыц-экономикалыц мазмунды есеп, есептi шыгаруга Yйрету.
^аз1рп уакытта елiмiзде халыкка, окушы жастарга каржылык бшм беру жагдайында каржылык сауаттылыгын арттыру мэселесше кещл белшш, Y^Men^ децгешнде талкылану Yстiндe. Осы орайда, Мемлекет басшысы ^асым-Жомарт Токаев ^азакстан халкына Жолдауында халыктыц каржылык сауаттылыгын арттыруга, сондай-ак каржылык карыздарын шешуге жэне жумыска орналастыруга кецес беруге багытталган «^арызсыз когам» жобасын кецейту тапсырмасын бeрдi [1].
^аржылык сауаттылыкты арттырудыц 2020-2024 жылдарга арналган тужырымдамасында да «Бшм беру жYЙeсiшц барлык децгейлершде бiлiм алушылардыц каржылык бiлiмiн арттыру» мiндeтi койылган жэне ол мiндeттi шешу Yшiн цифрлык оку материалдары, окыту багдарламалары мен к¥ралдарын эзiрлeп, iскe косу кажеттшп керсетшген [2].
Сондай-ак, 2023-2029 жылдарга арналган бшм бeрудi дамыту тужырымдамасында да бiлiм алушыларды окытудыц колданыстагы багдарламаларымен болашакка дайындау каржылык сауаттылыгы нeгiздeрiн калыптастыруга багытталуын кездeйдi [3].
Мектеп окушыларыныц каржылык бшмш арттыру окыту максаттары мен сабактагы оку материалыныц мазмуны аркылы юке асырылады. Сондыктан колданыстагы мeмлeкeттiк бшм беру стандарттары, бiлiм беру багдарламалары, Yлгiлiк ережелер, кэсiптiк окыту багдарламалары, нормативтик к¥кыктык актшер каржылык сауаттылыкты оку пэндершщ, оныц iшiндe математикамен юрштсрш окытуга мYмкiндiк бeрeдi. Эйткеш, математика -функционалдык сауаттылыктыц барлык тYрлeрiн, оныц iшiндe математикалык сауаттылыкты гана емес, окушылардыц каржылык сауаттылыгы мен экономикалык ойлауын дамытуда мацызды пэн болып табылады.
Математиканы окыту процесшде окушылардыц каржылык сауаттылыгын калыптастырудыц бiр жолы - сабактарда окыту к¥ралы рeтiндe каржылык-экономикалык мазмунды eсeптeрдi пайдалану болып табылады. Мундай eсeптeрдi к¥растыру мен оку процeсiндe колдану м¥Fалiмнiц бiлiмi мен эдiстeмeлiк шеберлшне байланысты.
Окушылардыц каржылык сауаттылыFын математикалык eсeптeрдi шыFаруFа Yйрeту аркылы калыптастыру мэсeлeлeрi D. S.Puspitarona, I.Abdulhak жэне Rusman, A.Mahmudi, А.Е.Эбiлкасымова, Ж.С.Еркишева жэне т.б. Fалымдардыц eцбeктeрiндe карастырылFан [4-6].
Мектеп математика курсында математикалык есептердщ классификациясы эртYрлi айкындалFан. Олардыц шшде окушылардыц каржылык сауаттылыFын калыптастыруFа баFытталFан шарты мен талабына сэйкес кесте мен диаграмма аркылы бершген жэне мэтiндi есептер, ал бiлiм мазмунына сэйкес пайыз, пропорция, прогрессия, тецдеулер мен тецаздштер жэне т.б. такырыптарда бeрiлгeн есептер болып табылады.
Ж.С.Еркишева зерттеу жумысында мектеп математика курсындаFы мэтiндi есептер мэсeлeнiц шамасына, мазмуны мен тiлдiц eрeкшeлiгiнe байланысты сюжетпк, контекспк
(тэжiрибелiк-баFдарлы), колданбалы (практикалык мазмунды), пэнаралык сипаттагы (физикалык мазмунды, химиялык мазмунды, каржылык-экономикалык мазмунды жэне т.б.) есептерге бeлiнедi деп айкындаFан [7].
Математика сабактарында такырыптарды окыту барысында окушылардыц каржылык сауаттылыFын осы каржылык-экономикалык мазмунды есептердi пайдалану аркылы калыптастыру орынды. Эйткенi, каржылык-экономикалык мазмунды есептер математика мен экономиканыц терец Fылыми байланыстарыныц болуымен, eндiрiс, техника салаларында математикаFа деген кажеттшктщ туындауымен, eндiрiстi турактандыру жэне камтамасыз ету эдiстерiмен аныкталады.
^аржылык-экономикалык есептер окушыларFа математикалык аппараттыц бiлiмiн пайдалана отырып, кYнделiктi eмiрде кездесетiн есептердi, нарыкты; экономика мэселелерiн шешуге мYмкiндiк береди Бул депозиттер, несиелер, валюта баFамы, тауар-акша катынастары жэне т.б. сиякты уFымдарды камтитын тапсырмалар.
Жалпы бшм беретiн мектептщ математика курсында окушылар ецбек eнiмдiлiгi, eндiрiс нормасы, баFа, eзiндiк кун, акциз, валюта баFамы, инфляция, салык, тутыну себетi жэне т.б каржылык-экономикалык терминдердi кездестiредi.
^аржылык-экономикалык есептерге кун, баFаны есептеуге арналFан есептер берiлген, мундай есептердi шешу барысында окушылар баFа мен кун, «Пайыз» тарауын оку барысында «жалакы», «салык», «жещлдш» жэне карапайым банк сыйакысына арналFан есептердi шыFару барысында «депозит^ымдарын Fана колданып коймай, «бюджет»,«юрю», «шыFыс» сиякты уFымдарды да мецгеред^ сонымен катар мектеп окушылары шы^ындарды жоспарлауды, тауарларды сатып алу кезшде алынFан пайданы баFалауды Yйренедi.
Бiз жумысымызда ^азакстан Республикасы Оку-аFарту министрлЫнщ жалпы бiлiм беретiн мектептердщ оку процесше колдануFа усынFан математикадан окулыктардыц мазмунындаFы каржылык-экономикалык есептерге талдаулар жасадык.
Окушылардыц каржылык-экономикалык уFымдарымен танысуы, акша тYрлерiн ажырата бiлуi жалпы бшм беретш мектептiц бастауыш сыныптарынан бастау алып, окушыларFа практикалык есептердiц мацыздылы^ын кYнделiктi eмiрлiк жаFдаяттар аркылы тYсiндiру 5-9 сыныптарында жалFасын табады.
Бiз математиканы окыту куралы ретiнде каржылык-экономикалык мазмунды есептердi шешуге Yйрету Yшiн келесi жYЙенi усынамыз:
1-кезец (5-6 сыныптар). «Пайыз» такырыбын оку. Бул кезецде есептердщ негiзгi тYрлерi: санныц пайыздык Yлесiн табу; берiлген пайыз бойынша санды табу; сандардыц пайыздык Yлесiн табу; санды берiлген пайы^а арттыру (азайту).
2-кезец (6-7 сыныптар). ПрактикаFа баFытталFан каржылык есептердi шешу. Бул кезецде окушылар каржылык-экономикалык мазмунды есептердi шешед^ бюджеттi жоспарлауды, салыктарды есептеудi Yйренедi.
3-кезец (7-9 сыныптар). ^аржылык сауаттылыктыц кол жеткiзiлген децгей бекiтiлiп, кYPделi пайыздар карастырылады. Окушылар акша салымыныц эртYрлi тYрлерiнен тYсетiн табысты салыстыруды Yйренедi жэне т.б.
5-6-сыныптарFа арналFан математика курсында ^нделшт eмiрдегi каржылык мэселелердi шешуде тшелей колданылатын математикалык аппарат калыптасады. Бул, ец алдымен салык, несие, Yстеме жэне тYсiм сиякты каржылык уFымдарFа негiзделген пайыз жэне пайыздык есептеулерге катысты. Сондай-ак, пропорция, пропорционалдык жэне бершген катынаста сандарды бeлуге катысты жарналардан пайданы пропорционалды бeлу болады. ^аржылык жаFдайларды сипаттауда диаграммалар кещнен колданылады.
7-9 сыныптарFа арналFан алгебра курсында математикалык мазмун ^рделене тYседi, мунда оныц колданбалы аспектiлерiне ^п кeцiл бeлген жeн. 5-6 сыныптарда таныс болFан каржылык-экономикалык есептердi шешу даFдылары бекiтiледi. Мысалы, айнымалылары бар eрнектердi оку барысында кeлiк салы^ы мен такси тарифтерiн есептеу Yшiн формулалар колданылады. Тауарлар мен кызметтердщ eзiндiк куны бойынша есептердi шешу кезшде
карапайым есептеу даFдылары бекiтiледi, сатып алудыц тиiмдi баFасын тацдау кезiнде сызыктык тецдеулер курастырылады. 7-сыныпта туракты жэне eзгермелi пайыздык базасы бар пайыздарFа катысты есептердi шешу даFдысы калыптасады. Функциялардыц графиктерi мен сызыктык тецдеулер жYЙесiн колдану аркылы тауарларды акцияларда сатып алуFа жэне сатуFа, олардыц баFасын кeтеруге жэне тYсiруге арналFан есептер шешiледi. 8-сыныпта пропорционалдылыкты оку барысында eнiм коспасыныц кунына жэне жумыска акы тeлеуге есептер усынылады. Квадрат тYбiрлердi окыту барысында банкпк есептердi шешуге усынылады.
9-сыныпта каржылык сауаттылыктыц кол жеткiзiлген децгейi бекiтiледi. «Прогрессия» такырыбын окыту барысында капиталдандырумен (курама пайыз) депозиттiц eсуiн есептеу геометриялык прогрессияныц и-шi мYшесiнiц формуласымен есептеледь Кейбiр есептердiц шешiмдерi арифметикалык жэне геометриялык прогрессияныц косындыларына арналFан формулаларFа келтiрiледi.
МуFалiм окыту процесiнде мундай есептердi шешудi окушылармен талкылаумен катар жYPуi жэне каржыны калай дурыс баскару керектiгi туралы eзiндiк корытынды жасауFа жетелейтiнiн тYсiну мацызды. Тек осы жаFдайда Fана бiлiмдi тэж1рибеде колдану Fана емес, каржылык сауаттылыкты калыптастыру туралы да айтуFа болады.
Бiз 5-11 сыныптарFа арналFан окулыктардыц мазмунына талдау жасау барысында «Мектеп» жэне «Атамура» баспаларынан шыккан окулыктарда каржылык-экономикалык мазмунды мэтiндi есептердiц аз камты1етаны айкындалды. Дегенмен, А.Е.Эбiлкасымова жэне т.б. авторлардыц жазFан «Мектеп» баспасыныц окулыктарында каржылык-экономикалык мазмунды есептер «Бизнестеп математика», «Менiц eмiрiмдегi математика», «^нделшт eмiрдегi математика», «Аспаз eмiрiндегi математика» жэне таFы баска такырыптармен аныкталып, осы такырыптарFа сай есептермен толыктырылFандыFын ерекше атап eтуге болады.
Жалпы бшм беретiн мектептiц 5 сыныбына арналFан «Математика» окулыFында (авторлары: А.Е.Эбiлкасымова, Т.П.Кучер, З.А.ЖумаFулова) окушылардыц eздiгiнен iзденуiне непз болатын тапсырмалар бере отырып, бшмге керектi деректер мен Fылыми мэлiметтердi табуына жаFдай жасап, окушылардыц жан-жакты дамуына жэне дYниенi бiртутастыкта тYсiнуiне ыкпал ететiндей болу жаFынан карастырылFан [8] .
1. Мысалы «Менщ отбасым eмiрiндегi математика» жэне «Математика жэне денсаулык» такырыпшаларымен есептердi карастырайык.
2. Бул есептердi шыFару барысында окушылар кYнделiктi eмiрдегi мэселелердi шешудi YЙренедi. Мэселен, баFаныц eзгеруiн талдау процесшде мэтiн мен кестелермен жумыс iстеу, натурал сандармен амалдарды орындау кабiлетiн калыптастыруFа болады.
1-есеп. Пэтердщ турмыстык кызметтерiн тeлеуге берiлген тYбiртектегi кейбiр кызметтер тYрi кестеде ^рсе^те^ Олардыц баFасын аныктап, кестедегi «БаFа» жэне «Мeлшерi» баFандарын толтырыцдар.
Атауы Багасы Мeлшерi ^уны
Электр куаты .......тг/кВт .......кВт
Суык сумен жабдыктау тг/м3 .......м
Бiр айда барлыгы
1) кестедеп мэлiметтердi колданып эр турмыстык кызметтщ кунын жэне турмыстык кызметтердщ 6ip айдагы жалпы кунын есептецдер.
2) егер суык сумен жабдыктау 45 тг-ге арзандаса, онда бiр айдагы суык судыц турмыстык кызметтердщ куны канша тецгеге тeмендейдi.
Шешу1. 1) Есептщ шартына сай окушыларга интернет кeздерiнен тургылыкты каламыздагы электр куаты мен суык судыц багасы аныкталады.
Аталуы Багасы Саны куны
Электр куаты 28 тг/квт 140квт 3920 тг
Суык сумен жабдьщтау 110 тг/м3 10м3 1100 тг
2) егер суык сумен жабдыктау 45 тг-ге арзандаса, онда суык суга 110 - 45 = 65тг / м3, 65 -10 = 650 тг тeлейдi. Жалпы 6ip айдагы суык судыц турмыстык кызметтердщ куны 1100 - 650 = 450тг темендедь Бул есептi жеке тапсырма ретiнде эр окушы
ез Yйiнiц коммуналдык шыгындарын есептеу тапсырылса, электр куаты мен суык суды Yнемдеуге бейiмделедi.
2-есеп. Дэрiгер емделушiге бiр дэрiден ^нше Yш реттен он кYн кабылдау керегiн айтты. Ондай дэрi тYрлi каптамамен сатылады. Бiр каптамада 12, екiншiсiнде 16 дэрiден бар. Бiрiншi каптаманыц багасы 880 тг, екшшюшщ багасы 1350 тг.Емделушiге канша дэрi керек? Емделушiге кай каптаманы сатып алган тиiмдi?
Шешу1: 1) есептщ шарты бойынша бiр дэрiден ^нше Yш реттен он кYн кабылдау 3-10 =
30.
2) бiр каптамада 12 дэрi кYнiне 3 реттен шкенде 12 - 3 = 36 дэрь
3) 12 таблеткалык дэрiден 10 кYнге 3 корап кажет. 3 - 880 = 2640 тг.
4) 16 таблеткалык дэрщен 10 ^нге 2 корап кажет. 2 -1350 = 2700 тг.
5) кайсы дэрi тиiмдi 2640 < 2700.
Жауабы: 12 таблеткалык дэрiнi алган тшмдг
«Пайыз» угымыныц кYнделiктi сауда-саттык жасауда мацыздылыгы бар екендiгiн есептер аркылы Yйретуге болады.
3-есеп. Банк салымшыларга кыска мерзiмдi салым бойынша 3,5% жылдык сыйакы тeлейдi (салым жыл сайын 3,5% га ест отырады). Бiр жылдан соц салымшы 207000 тг алса, ол банкке алгашкыда канша тецге салган?
Есептщ шартын тYсiндiруде окушыларга муFалiм проблема тудыруды 21-кестеде кeрсетiлгендей арнайы сурактар кою аркылы аркылы тYсiндiредi.
Шешу1. Банктыц бастапкы пайызын 100 пайыз деп есептеймiз.Ол жылдык 3,5 пайы^а ессе 103,5% болады. 100+3,5=103,5%. 207000/1,035=200000 тг.
Жауабы: Бiрiншi салым 200000тг.
4-есеп. Салымшы 15% жылдык еаммен банкке акша салып, бiр жылдан кешн 9090 тг eсiм акша алды. Банкке канша акша салыетан?
Шешу1. Бастапкы салымды x деп белгшеп аламыз, жылдык пайыз 15% ескенш
х 9090
100%+15%= 115 % деп, пропорция курамыз: -=-.
100 115
Пропорция касиетш пайдаланып, ею берiлген шамалар бойынша Yшiншi шаманы
9090 -100 ^^ аныктаймыз: x =-= 7904тг.
115
Осы процесте окушылар Fылыми бiлiмдер алып, «банк» уFымын тусшш, есептщ шарты аркылы банк жэне ондаFы жYргiзiлетiн iс-эрекеттер танысып, есептердi шыFарып Yйренедi.
Окушылардыц каржылык сауаттылык децгейiн аныктауFа арналFан есептер PISA жэне TIMSS халыкаралык зерттеулерiнде кездеседь
PISA халыкаралык зерттеулерiнде окушылардыц каржылык сауаттылыFыныц калыптасуын баFалайтын тапсырмалар жеке eмiр, коFамдаFы жаFдаяттарFа байланысты
бершедь Олар ^нделшт eмiрдегi накты мэселелерге жакын тYрлi аспектiлерiмен байланысты жэне математикалык-каржылык талдауды кажет ететiн, окушыныц мектеп пен когамдагы жеке eмiрiнде кезедесетiн сатып алу мен сату, несие алу, шетелге саяхат жасау тагы да баска тYрлi каржылык-экономикалык жагдаяттар туралы мэлiметтермен 6ерiледi жэне соган сэйкес сын тургысынан багалау, пайыздык eлшемдер, накты тэуелдiлiктерi бар диаграммалар мен графиктер, ыктималдык, статистикалык кeрсеткiштерге жэне т.б. ^щл 6eлiнедi [9].
Мыласы, 6-сынып математикасында «^атынастар жэне пропорция» такырыбына арналган PISA зерттеуiндегi есептердi усынайык. Мундай есептердi шыгару аркылы бага мен кун угымдары аркылы пайызды есептеудi Yйренедi.
5-есеп. Валюта езгеру баFамы
Азамат ^азакстаннан 3 ай мерзiмге тагылымдамадан eту Yшiн А^Ш елiне сапарга дайындалуда. Оган 6iрнеше мыц тецгесш агылшын долларына ауыстыру ($) кажет (1-сурет).
1-сурет - Валюталар
1-ш1 сурак: Азамат агылшын доллары мен казак тецгесш ауыстыру багамы 1$ - 450 тецге екенiн 6iлдi. Азаматка 1250 американ доллары кажет едь Азаматка ауыстыру Yшiн канша тецге дайындау кажет.
2-ш1 сурак: Тагылымдама 6iткен соц YЙге келген Азамат 340 А^Ш доллары калганын кeредi. Ол оларды алдыцгы багадан баска ауыстыру багамымен eзгерттi, 1$ - 425,6 тецге.Жаца багам бойынша канша тецге алды?
3-ш1 сурак: 3 ай шшде айырбас багамы 1 доллар Yшiн 450 тецгеден 425,6 дейiн eзгердi. Жаца курс Азаматка тиiмдi болды деп айта аламыз 6а?
1-ш1 суракка сипаттама. Тапсырманыц сипаттамасы - мэндердi салыстыру, 6iрнеше мэндердi кeбейту.Сурактыц жауабы 1250 • 450 = 562500 тг
2-ш1 суракка сипаттама. Тапсырманыц сипаттамасы - мэндермен, сандармен есептеу амалдарын орындау, мэндердi салыстыру жэне дeцгелектеу жэне нэтиженi кабылдау мYмкiндiгi.Сурактыц жауабы 340 • 425,6 = 144704 т
3-ш1 суракка сипаттама. Азамат Yшiн тиiмдi болмады, се6е6i Азамат келген кезде А^Ш долларыныц тeмен багамы бойынша айырбасталды. 1 доллар - 425,6 тецгенщ жаца багамы 3 ай бурынгыдан тeмен болды. Сонда багам 1 доллар Yшiн 450 тецге болды. Азамат 417796 тецге жогалтты.
Бул есепт тYсiндiру барысында банк сeзiне токталамыз. Бiз 6анктердiц жеке тулгаларга кандай негiзгi пайдасы бар екеншдшн, сонымен катар сол банкте тутынушыларга кандай операциялар жYргiзетiндiгi туралы тусшштер 6еремiз. Мэселен, банкте несие беред^ депозиттерге акша салады, валюта айырбастайды. Осы банктык кызметте жYргiзiлетiн операциялардыц адамныц кYнделiктi тiршiлiгiнде каншалыкты катысы туралы талкылаулар жасап, окушылардыц кызыгушылыгын тудырамыз.
Сонымен, математиканы окыту барысында каржылык сауаттылыкты калыптастыруда каржылык-экономикалык мазмунды есептердi пайдаланудыц мацыздылыгы келесще:
- математика мен экономиканыц интеграциялануыныц терец гылыми байланыстарын ашады;
- математикалык угымдарды каржылык-экономикалык магыналы мысалдармен керкемдеп KepceTÏn, каржылык-экономикалык к^былыстардыц, окигалардыц, процестердщ математикалык модельдерiн К¥РУ дагдыларын калыптастырады;
- математикалык модельдер негiзiнде алынган шешiмдерге каржылык-экономикалык тYсiнiк беру кабшетш дамытады;
- каржылык-экономикалык терминдермен танысып, олардыц сипаттамасы мен мэнiн тYсiп бiледi;
- жогары сапалы математикалык бшм алу кажеттшпне сенiмдiлiкпен карап, окушыларга казiргi элемдегi каржылык-экономикалык акпаратты д^рыс кабылдауга жэне багдарлауга тэрбиелейдi жэне олардыц функционалдык сауаттылыгын дамытады.
ЭДЕБИЕТТЕР
1. «Эдшетп ^азакстанныц экономикалык багдары» Мемлекет басшысы ^асым-Жомарт Токаевтыц 2023 жылгы 1 кыркYЙектегi ^азакстан халкына Жолдауы //https://adilet.zan.kz/kaz/docs/K23002023_1
2. «^аржылык сауаттылыкты арттырудыц 2020-2024 жылдарга арналган тужырымдамасын бекiту туралы» ^азакстан Республикасы Yкiметiнiц 2020 жылгы 30 мамырдагы № 338 каулысы //https://adilet.zan.kz/kaz/docs/P2000000338
3. «^азакстан Республикасында мектепке дейiнгi, орта, техникалык жэне кэсiптiк бiлiм берудi дамытудыц 2023- 2029 жылдарга арналган тужырымдамасын бекiту туралы» ^азакстан Республикасы Yкiметiнiц 2023 жылгы 28 наурыздагы № 249 каулысы // https://adilet.zan.kz/kaz/docs/P2300000249
4. Puspitarona, D. S., Abdulhak, I., & Rusman. (2019). Financial literacy for elementary school students: Case study of Bandung city, Indonesia. International Journal of Learning, Teaching Educational Research.https://doi.org/10.26803/ijlter.18.10.19
5. Mahmudi, A., & Listiyani, D. H. (2019). Analysis of students' financial literacy skills on mathematics teaching and learning. Journal of Physics: Conference Series, 1320(1). https://doi.org/10.1088/1742-6596/1320/1/012044
6. Abylkassymova, A., Mubarakov, A., Yerkisheva, Z., Turganbayeva, Z., & Baysalov, Z. Assessment of Financial Literacy Formation Methods in Mathematics Education: Financial Computation -International Journal of Emerging Technologies in Learning (iJET). - eISSN: 1863-0383. - Vol.15. - No.16. - Germany, 2020. -pp. 49-67. doi:10.3991/ijet.v15i16.14587
7. Еркишева Ж.С. Орта мектеп окушыларын мэтiндi есептердi шыгаруга Yйрету аркылы каржылык сауаттылыгын калыптастыру эдiстемесi: философия док. ... дис.: 6D010900-Математика. - ТYркiстан, 2022. - 174 б.
8. Эбшкасымова А.Е., Кучер Т.П., Ж^маг^лова З.Э. Математика: Жалпы бiлiм беретiн мектептщ 5-сыныбына арналган окулык. - 1-бeлiм. - Алматы: Мектеп, 2017. - 144 б.
9. Рогулина М.Р., Копалина Т.В., Неведрова Г.Н., Митина Н.С., Лабутина И.В., Морозова О.В., Овсянникова Т.В., Кальней В.А., Додонова Л.И. Основы финансовой грамотности. Учебное пособие. - Москва: ООО «Научно-издательский центр Инфра-М», 2022. - 248с.
