Научная статья на тему 'МАТЕМАТИКАНИ ЎҚИТИШ ЖАРАЁНИДА МАТЕМАТИК ҚОНУНИЯТЛАРНИ ТОПИШГА ДОИР МАСАЛАЛАР ЕЧИШ ЎҚУВЧИЛАРНИНГ ИЖОДИЙ ФАОЛИЯТИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ВОСИТАСИ СИФАТИДА'

МАТЕМАТИКАНИ ЎҚИТИШ ЖАРАЁНИДА МАТЕМАТИК ҚОНУНИЯТЛАРНИ ТОПИШГА ДОИР МАСАЛАЛАР ЕЧИШ ЎҚУВЧИЛАРНИНГ ИЖОДИЙ ФАОЛИЯТИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ВОСИТАСИ СИФАТИДА Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
457
56
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
бошланғич синф / математика / ўқитиш жараёни / математик қонуниятлар / масалалар ечиш / ижодий фаолият / шакллантириш. / начальная школа / математика / учебный процесс / математические законы / решение задач / творческая деятельность / образование.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Джуракулова Адолат Халмуратовна

Мақолада математикани ўқитиш жараёнида математик қонуниятларни топишга доир масалалар ечиш орқали бошланғич синф ўқувчиларининг ижодий фаолиятини шакллантиришга қаратилган муаммони ҳал қилишнинг бир неча усуллари ҳақида сўз кетади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

РЕШЕНИЕ ПРОБЛЕМ ПОИСКА МАТЕМАТИЧЕСКИХ ЗАКОНОМЕРНОСТЕЙ В ПРОЦЕССЕ ОБУЧЕНИЯ МАТЕМАТИКЕ КАК СРЕДСТВА ФОРМИРОВАНИЯ ТВОРЧЕСКОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ УЧАЩИХСЯ

В статье рассматриваются несколько способов решения проблемы, направленной на формирование творческой активности учащихся начальных классов путем решения задач, связанных с поиском математических закономерностей в процессе преподавания математики.

Текст научной работы на тему «МАТЕМАТИКАНИ ЎҚИТИШ ЖАРАЁНИДА МАТЕМАТИК ҚОНУНИЯТЛАРНИ ТОПИШГА ДОИР МАСАЛАЛАР ЕЧИШ ЎҚУВЧИЛАРНИНГ ИЖОДИЙ ФАОЛИЯТИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ВОСИТАСИ СИФАТИДА»

Джуракулова Адолат Халмуратовна,

Термиз давлат университети "Бошла^ич таълим" кафедраси катта укитувчиси

МАТЕМАТИКАНИ ЦИТИШ ЖАРАЁНИДА МАТЕМАТИК КОНУНИЯТЛАРНИ ТОПИШГА ДОИР МАСАЛАЛАР ЕЧИШ ЦУВЧИЛАРНИНГ ИЖОДИЙ ФАОЛИЯТИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ВОСИТАСИ СИФАТИДА

УДК: 373.31

ДЖУРАКУЛОВА А.Х. МАТЕМАТИКАНИ УКИТИШ ЖАРАЁНИДА МАТЕМАТИК КОНУНИЯТЛАРНИ ТОПИШГА ДОИР МАСАЛАЛАР ЕЧИШ УКУВЧИЛАРНИНГ ИЖОДИЙ ФАОЛИЯТИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ВОСИТАСИ СИФАТИДА

Маколада математикани укитиш жараёнида математик конуниятларни топишга доир маса-лалар ечиш оркали бошланFич синф укувчиларининг ижодий фаолиятини шакллантиришга каратилган муаммони х,ал килишнинг бир неча усуллари х,акида суз кетади.

Таянч суз ва янги тушунчалар: бошланFич синф, математика, укитиш жараёни, математик конуниятлар, масалалар ечиш, ижодий фаолият, шакллантириш.

ДЖУРАКУЛОВА А.Х. РЕШЕНИЕ ПРОБЛЕМ ПОИСКА МАТЕМАТИЧЕСКИХ ЗАКОНОМЕРНОСТЕЙ В ПРОЦЕССЕ ОБУЧЕНИЯ МАТЕМАТИКЕ КАК СРЕДСТВА ФОРМИРОВАНИЯ ТВОРЧЕСКОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ УЧАЩИХСЯ

В статье рассматриваются несколько способов решения проблемы, направленной на формирование творческой активности учащихся начальных классов путем решения задач, связанных с поиском математических закономерностей в процессе преподавания математики.

Ключевые слова и новые понятия: начальная школа, математика, учебный процесс, математические законы, решение задач, творческая деятельность, образование.

DJURAKULOVA A.X. THE SOLUTION OF PROBLEMS OF SEARCH OF MATHEMATICAL LAWS IN THE PROCESS OF TEACHING MATHEMATIC AS A MEANS OF PUPILS' CREATIVE ACTIVITY FORMATION

In the article is considered several ways of solving the problem aimed to formation of primary school pupils' creative activity by solving the problems connected with search of mathematical regularities in the process of mathematics teaching.

Key words and concepts: primary school, mathematics, learning process, mathematical laws, problem solving, creativity, education.

Кириш. БошланFич синф укувчиларини укитиш жараёнида ижодий фаолиятни шак-ллантириш муаммоси, укув фаолиятини фаол-лаштириш зарурати билан боFлик х,олда пайдо булди. Шунингдек, ушбу муаммо ривожланиш имконияти булган болаларнинг эрта ёшдан бошлаб ижодий иш тажрибасига зарурати билан боFлик.

Инсоннинг шахс сифатида ижодий шак-лланиш кирралари бошланFич синфда, аввал уйинда, кейинчалик укув фаолиятида очи-лади. Маълумки, бу ёшда бола урганган х,ар бир нарса унинг хотирасида колади.

Бир неча йиллар давомида психологлар, укитувчилар ва методистлар ижод, ижодий фаолият - унинг ривожланиши, шаклланиш воситалари, таркибий кисмлари, хусусиятлари ва бошкалар билан шуFулланишди.

Ижод туFридан-туFри янгиликлар-нинг яратилишидир. Шу маънода, органик ва ноорганик х,аётнинг барча жараёнларида кулланилиши мумкин булган, х,аёт учун дои-мий узгаришлар кетма-кетлиги ва табиатда янгиланаётган ёки янгидан пайдо буладиган барча нарсалар ижодий кучлар самараси-дир. Аммо ижод тушунчаси индивудуалликни назарда тутади ва унга мос х,олда инсон фаолиятида кулланилади.

Ижодий фаолият ижтимоий ах,амиятга эга ёки ижтимоий-тарихий узига хосликка эга булган фаолият сифатида белгиланади. К. Х.Бруггенер укувчи ижодий фикрлашининг узига хослигида куйидаги хусусиятларини курсатади:

а) узига хослик;

б) янгиларини мустакил ажратиш;

с) олинган маълумотлардан фойдаланиш кобилияти1.

Замонавий таълим нафакат топширикларни масъулият билан бажарадиган, балки уз ишига креатив ёндашадиган ижодкор педа-гогларга мух,тож. Бугун болага маълум билим-ларни беришгина эмас, балки аклий фаолият-ларини ривожлантириш таълим тизими олди-даги энг мух,им муаммолардан биридир.

Ривожлантирувчи таълим деганда «билим-ларнинг тулаконли узлаштирилишига эриши-

ладиган, шу билан бирга аклий ривожлани-шига бевосита таъсир курсатадиган укув фао-лияти» тушунилади2.

Ривожлантирувчи таълимнинг асосий йуналиши сифатида укувчиларни ижодий фаолиятга жалб килиш талаб этилади3.

Лекин инсоннинг ёши улFайиши билан репродуктив фаолиятдан ижодий фаолиятга утиши бирмунча кийин булади.

Репродуктив фаолиятда укувчи одатдаги-дек, унга курсатилган йуналишга амал килади ва коидаларга канчалик аник риоя килса, яку-ний максадга эришиш эх,тимоли шунчалик юкори булади.

Укувчига бирор-бир конуниятни у ёки бу йул билан тулаконли тушунтириш ва ургатиш учун, масалани ечишга ёки масалани ечиш-нинг янги усулини уйлаб топиш каби ижодий фаолиятли жараёнга ундаш самарали-дир. Ушбу изланишни амалга ошириш жараёнида, бола тадкикот жараёнида олим томо-нидан бажарилган х,аракатларни асосий маънода такрорлашини пайкаш кийин эмас. Албатта, буни тула маъносида илмий иш деб булмасада, унинг узига хос, сезиларли дара-жада соддалаштирилган куринишидир.

Айнан шу каби ижодий фаолият укувчида нафакат илмий тушунчалар тизимини шак-ллантириш, балки унга илмий-тадкикот фао-лияти характерини эгаллаб, урганишнинг х,акикий субъектига айланиш имкониятини бериши мумкин.

Психологлар мактабгача тайёргарлик дав-рини ва бошланFич мактаб ёшини ушбу фаолиятни шакллантириш учун энг макбул давр деб х,исоблашади.

Айрим дарсликлар муаллифлари бошланFич синф укувчиларидаги математик тафаккурнинг шаклланишида кургазмали-образли х,олда фазовий тасаввурларни шак-лланишнинг урни бекиёс деб х,исобласалар4,

1 Брюггенер К.Х. Пути формирования творческого мышления школьников / Межвуз. сб. науч. тр. Формирование творческого мышления школьников в учебной деятельности. - Уфа: Башкир. гос. пед. ин-т, 1995. - С. 42.

2 Программы развивающего обучения (система Д.Б.Эльконина - В.В.Давыдова) 1 - 5 классы. - М.: "Просвещение", 1992. - 50 с.

3 Артемов А.К. Развивающее обучение математике в начальных классах. - Самара: Изд-во Сам. ГПУ, 1995.

- 118 с.

4 М.Ахмедов, Н.Абдурахмонова, М.Жумаев. Умумий урта таълим мактабларининг 1-синфлари учун дарслик.

- Т.: "TURON- IQBOL" , 2013. -160 бет

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 11 (96)

бошка муаллифлар эса укув жараёнидаги геометрик материалнинг урнига тухталадилар1.

Укитишнинг анъанавий усуллари геометрик мазмунга эга булган топширикларни иккинчи даражали топширик сифатида карайдилар. Шу сабабли геометрик мазмунга эга булган топшириклар оркали ижодий кобилиятни шакллантириш масаласи кун тартибидаги асо-сий масала булиб колмокда.

Юкорида айтилганларнинг барчаси математикани укитишда бошланFич синф укувчиларининг ижодий фаолиятини шакллантириш муаммосини х,ал килишнинг дол-зарблиги ва зарурлигини такозо этади.

Биз ишимизда математика укитиш жара-ёнида математик конуниятларни топишга доир масалалар ечиш оркали бошланFич синф укувчиларининг ижодий фаолиятини шакллантиришга каратилган муаммони х,ал килишнинг бир неча усулини таклиф килмокчимиз.

Мацсад. Математик конуниятларни топишга доир масалалар ечиш оркали бошланFич синф укувчиларининг ижодий фаолиятини шакллантириш назарияси ва методологиясини ишлаб чикиш.

Изланиш объекти - бошланFич мак-табда математика укитишда математик конуниятларни топишга доир масалалар ечиш оркали бошланFич синф укувчиларининг ижодий фаолиятини шакллантириш жараёни.

Кулланиладиган услуб. Узбекистон Респу-бликаси давлат таълим стандарти, мавзуга оид педагогик, психологик ва методик ада-биётларни урганишга асосланган назарий ва тарихий тах,лиллар, тажрибалар, куза-тишлар, сух,батлар. Укув кулланмаларни ва бошланFич синф дарсликларини дидактик тах,лил килиш, урганиш, куллаш х,амда урта умумтаълим мактабларида утказилган тажриба-синов ишларининг натижалари статистик тах,лил килинади.

Бошлангич синф укувчиларининг ижодий фаоллигини шакллантириш муаммосини х,ал килиш воситаси сифатида биз математик конуниятларни топиш масаласини тан-ладик. Бугунга кадар укув ва методик ада-

биётларда конуниятларни топишда (умумий ёки математик) муаммолар алох,ида ажра-тиб курсатилмаган. Шунинг учун уларнинг таърифи берилмаган. Ушбу масалалар факат кушимча нашрларда тест сифатида такдим этилган2.

Биз математик конуниятларни топишга доир масалалар деганда, уларнинг ечими узгарувчан белгиларнинг мунтазамлиги билан мантикан аникланадиган масалаларни тушу-намиз. Математик конуниятларни топишга доир масалалар арифметик ва геометрик маз-мундаги масалаларни уз ичига олади.

Математик конуниятларни топишга доир масалаларни куйидагича тавсифлаймиз (1-расм):

Укув фаолиятида бундай масалаларининг хусусий, умумий, локал, истикболли турлари мавжуд. Улар бир-бири билан узвий боFлик, мах,аллий ва узига хос муаммоларни х,ал килиш одатда умумий ва истикболли муаммоларни х,ал килиш билан бирга келади.

Бизнинг ишимизда бошланFич синф укувчиларини укитиш жараёнида математик конуниятларни топишга доир масалалар ечиш оркали бошланFич синф укувчиларининг ижодий фаолиятини шакллантиришга каратилган муаммони х,ал килиш борасида куйидаги укув муаммолар куйилган:

• таълимнинг истикболли муам-моси - тах,лил, синтез, умумлаштириш, таккослаш, мавх,умлаштириш ва аниклаш-тиришни ривожлантириш;

• таълимнинг умумий муам-моси —х,ар бир алох,ида турдаги масала ва топшириклардаги конуниятларни топиш билан боFлик.

Умумий конуниятлар билан биз тафаккур-нинг асосий узига хос конуниятлари булган тах,лил, синтез ва умумлаштиришни тушуна-миз.

Илмий янгилиги. Биз математик конуниятларни топишга доир топшириклар тизимини яратдик. Куйида биз геометрик турдаги математик конуниятларни топишга доир топшириклардан бир нечта намуналар келти-рамиз. Геометрик мазмунга эга булган бундай

1 С.Бурхонов, У.Худоёров, К.Норкулова. Умумий урта таълим мактабларининг 3-синфлари учун дарслик. - Т.: "ШАРК" , 2012. -208 бет.

2 Маслова C.B. Изучение элементов геометрии в начальной школе / Школьное математическое образование: вопросы содержания и методов: Тезисы докладов. - СПб.: "Образование", 1995. - С. 41.

1-расм. Математик цонуниятларни топишга доир масалалар турлари1.

масалаларини ечиш жараёнида укувчиларда янги тушунчаларни шакллантириш учун нуткни устириш ва кургазмали намойиш килиш буйича фаол ишлар олиб борилади. Масалан:

1-топширик. Хар бир катор кандай коида буйича тузилган? Уларни давом эттиринг.

2-топширик,. Куйидаги каторни давом эттириш учун пастки катордаги кайси шаклни танлаш керак?

Укитувчи: Биринчи каторнинг расмла-рига диккат билан каранг. Уларнинг уму-мий жих,атлари нимада? Кайси шакл каторни давом эттириши мумкин?

Укувчи: В шакл.

Укитувчи: С шаклда х,ам учбурчак борку.

Укувчи: С шаклда учбурчакнинг учи тепага караган.

Укитувчи: туFри, баракалла.

Ушбу муаммога туFри жавоб дарх,ол топил-майди. Кимдир жавоб вариантларининг ракамлари орасидаги фаркни курмайди, кимдир ички сегментлар сонига, яна кимдир уларнинг йуналишига караб эътибор беради. Муаммони х,ал килиш жараёнида жавобни асослашга имкон берувчи «вертикал» ва «горизонтал» чизиклар (1-синфда) тушун-чалари киритилади.

Катордаги конуниятларни аниклашга доир масалалар чекли ва чексиз булиши мумкин. Чекли катордаги конуниятни топишга доир масалаларга мисол келтирамиз:

3-топширик,.

Схема муаллиф томонидан тузилган.

Хар бир кейинги шаклда ички чизилган учбурчаклардан бири айлана билан алмашти-рилса, охирги шакл туртта концентрик доира-дан иборат булиб колади. Барча учбурчаклар доиралар билан алмаштирилди - бу катор тугаганини англатади.

Куйидаги жавоб вариантлари берил-ган топширик факат битта шакл номаъ-лум булганлиги сабабли купрок фикрлашни ривожлантириш имкониятини беради.

4-топширик,.

Жавоб вариантлари берилмаган геометрик мазмундаги матнли масала:

5-топшириц. Геометрия мамлакати-нинг ахолиси куйидаги космик кемаларда Харакатланишади. Битта кема йуколиб колди, топишга ёрдам беринг.

Шундай килиб, конуниятларни

топишга доир масалалар бошланFич синф укувчиларининг ижодий фаоллигини шакллантириш воситаси сифатида хизмат килади, чунки уларни ечиш жараёнида тах,лил ва синтез, таккослаш ва мавхумлаштириш, аниклик ва умумлаштириш каби куникмалар ривожла-

нади

1 Райханов Ш.Р., Косимов Ф.М. Укувчи ижодий фаолиятини оширишда мантикий топширикларнинг роли / Туплам.: Укитишнинг педагогик-психологик асослари: Муаммо ва истикболлар. — Бухоро: 2002. -197-198 б.

Масалаларни уларнинг тузилишига мувофик ажратиш, укувчиларга ижодий фао-лиятга мойиллиги нуктаи назаридан вариатив ёндашиш имкониятини белгилайди.

Конуниятларни топиш учун топшириклар нафакат геометрик, балки арифметик мате-риалда, шунингдек, матнли асосда берилиши мумкин.

Хулоса.

1. БошланFич синф укувчиларининг ижодий фаоллигини шакллантириш воситаси сифатида математик конуниятларни топишга доир масалалар ечиш жараёнида тахлил ва синтез, таккослаш ва мавхумлаштириш, умумлаштириш ва аниклаштириш каби куникмалар ривожланади.

2. Ишда математик конуниятларни топишга доир масалаларнинг таснифи келти-рилди.

3. Тузилишига кура геометрик таркибга эга булган конуниятларни топишга доир масалаларни ажратиш укувчиларга дифференциа-циялашган холда ёндашиш имкониятини бел-гилаб беради.

4. Математик конуниятларни топишга доир масалалар нафакат геометрик, балки арифметик материалда хам курсатилиши мум-кин.

Тавсиялар.

1. Укувчиларнинг ижодий ривожлани-шига каратилган масалалар укитувчининг ва бир-бирларининг харакатларига кура бошланFич синф укувчиларига таклид килиш имкониятини истисно килиши ёки хеч булмаганда камайтириши керак.

2. Таклиф этилаётган масалалар бошланFич синф укувчиларини муаммони узи хал килишга ундаши керак.

3. БошланFич синф укувчиларининг ижодий фаоллигини ривожлантириш муаммо-ларини хал килиш жараёни саволга жавоб излаш билан боFлик ишларни тартибга солишга йуналтирилган булиши керак.

4. Такдим этилган масалалар туFри ечимга эга булиши учун жавоблар бир нечта вариантда берилиши керак.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 11 (96)

с 82 МАКТАБ ТАЪЛИМИ / ШКОЛЬНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ N у

Адабиётлар руйхати:

1. Артемов А.К. Развивающее обучение математике в начальных классах. - Самара: Изд-во Сам. ГПУ, 1995. - 118 с.

2. Брюггенер К.-Х. Пути формирования творческого мышления школьников / Меж-вуз. сб. науч. тр. Формирование творческого мышления школьников в учебной деятельности. - Уфа: Башкир. гос. пед. ин-т, 1995. - С.39 - 48.

3. Ахмедов М., Абдурахмонова Н., Жумаев М. Умумий урта таълим мактабларининг 1-синфлари учун дарслик. - Т.: "TURON- IQBOL", 2013. - 160 бет.

4. Маслова C.B. Изучение элементов геометрии в начальной школе / Школьное математическое образование: вопросы содержания и методов: Тезисы докладов. -СП.: «Образование», 1995. - С. 41.

5. Программы развивающего обучения (система Д.Б.Эльконина - В.В.Давыдова) 1 -5 классы. - М.: «Просвещение», 1992. - 50 с.

6. Райханов Ш.Р., Косимов Ф.М. Укувчи ижодий фаолиятини оширишда мантик,ий топширик,ларнинг роли / Туплам.: Ук,итишнинг педагогик-психологик асослари: Муаммо ва истик,боллар. - Бухоро: 2002. -197-198 б.

7. Бурхонов С., Худоёров У., Норкулова К. Умумий урта таълим мактабларининг 3-синфлари учун дарслик. - Т.: "ШАРК" , 2012. - 208 бет.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.