CC BY
0ЭОК 514:007.2 (075)
МАТЕМАТИКА САБАЦТАРЫНДА ТАРИХИ ЕСЕПТЕРД1 ПАЙДАЛАНА ОТЫРЫП ОЦУ YРДIСIН ЖYРГIЗУ
САРЫБЕКОВА ЦАРЛЫГАШ Н¥РГАЛИЦЫЗЫ
п.г.к., доцент; М.Х.Дулати атындагы Тараз университетi, Тараз каласы, ^азакстан
Республикасы
ЖАЦСЫБЕК ДАНАГСЛ САЯТЦЫЗЫ
Жамбыл облысы, Т.Рыскулов ауданы, Р.Сабденов ауылы, Акбулак орта MeKTe6i
^азакстан Республикасы
Аннотация: мацалада бастауыш сынып математикасын оцытуда цазацтыц байыргы квне есептерт цолданудыц мектепте алатын орны царастырылган. Казацстан халыцтарыныц байыргы квне есептертщ бастауыш сынып оцушыларын тэрбиелеудегг орны аныцталынды. Казацтыц квне есептерт цолдана отырып оцу-тэрбие процест жург1зу жолдары усынылды. Сыныптан тыс уакыттарда балаларга оцытатын математиканыц тарихи материалдарын тшмд1 цолданудыц жолдары мен квне есептерд1 шыгару эд1стемес1 кврсет1лд1.
Ктт свздер: бастауыш мектеп, математика, тарихи материалдар, квне есептер, халыцтыц педагогика, рухани цундылыц.
Тарихи материалдардьщ окыту процесшде кандай мацызы бар екендш эр м¥гал1мге белгш нэрсе: мугал1мнен орнымен кызыкты турде айтылган бiрер ауыз тарихи маглуматтарды еспгенде кeздерi шырактай жанган балаларды талай рет байкайды. Тарихи маглуматтар тек сабакты гана емес, муFалiмшц сыныптан тыс жумыстарын да жандандырады: окушыныц математикага деген ынтасын арттырып, мектепте математикалык адщл-^й туFызады.
Математиканыц тарихи маглуматтарыныц бiлiм-тэрбие берерлiк мэнi осындай зор екендiгiн кeре-бiле отырып муFалiмдер оган жeндi мэн бермейдi, ездершщ бул жeнiндегi бiлiмiн кeтермейдi, буган математика тарихынан муFалiмге арналган эдебиеттщ жоктыгы да себеп болады. Сондыктан тарихи маFлуматтарды пайдалануда барлык муFалiмге жарарлык жол кeрсету киын, eйткенмен ойы жYЙрiк муFалiм eзiнше eзгерте, толыктыра жатар деген оймен тарихи маFлуматтарды пайдаланудыц бiрнеше жолын кeрсетемiз.
1.МуFалiмнiц сабак Yстiнде eтiлетiн эр материалдыц тарихы жeнiнде, 3-5 минуттык /уакыт кeп болса одан кeбiрек/ ауызекi баяндауы.
Мундай маFлуматтар кыска, кызыкты, баланыц ынтасын туFызып, OFан бiлiм берерлiктей болу Yшiн муFалiм даярланып /керек тарихи материалдарды окып/ оны калай баяндап берудi алдын ала ойланFаны абзал [1, 25-33 б. ].
2^шрме жумыстарында немесе математикалык кештерде арнаулы тарихи такырыптарFа жасалатын не муFалiмнiц, не жаксы даярланFан окушыныц немесе арнап шакырылFан маманныц баяндамалары.
Мектеп окулыFыныц материалын кецейтiп, оны кызыкты, баянды жэне маFыналы ететiн тарихи маFлуматтар ^п, сондыктан оларFа арнап бiр емес бiрнеше баяндамалар коюFа немесе математиканыц тарих Yйiрмесiн уйымдастыруFа да болады.
З.Математикалык кабырFа газеттердi Yзбей шы^арьш туру. Математиктердiц eмiр баяны, кYPделi тарихи мэселе жазылатын кeлемдi кабырFа газеттерiн Yзбей шыFарып турумен катар, сыныпта кYнделiктi айтылатын кыскаша тарихи маFлуматтарды кецейте тYсетiн, жаксы безендiрiлген шаFын газет — "Тарихи паракша" Yзбей шыFарылып арнап уйымдастырылFан орыета жиi-жиi iлiнiп турFаны жэне оны балалардыц окуы кунтталFаны жeн.
4.МYFалiмнiц басшылыFымен тарихи материалдарды сыныптан тыс
уакытта оку жумысын уйымдастыру.
Сыныптан тыс уакыттарда балаларга окытатын математиканыц тарихи материалдары казак тшнде жокка тэн, бiрак мугал1м бiрлi-жарым басылган журнал макалаларын, ютапты пайдаланып, мундай жумысты Yзбей жYргiзiп туруына болады.
5.Тапсырма ретшде YЙге тапсырма берiп тарихи такырыпка шыгармалар жаздыру
Басынан баланы тарихпен кызыктыра отырып окыткан математика муFалiмiшц окушыларында тарихи такырыптарда едэуiр маFЛYматтары болады да, олардьщ колдарынан тарихи такырыпта шыFармалар жазу да колынан келедь МYндай шыFармалар сапалы болу Yшiн балаларды катынастыра отырып, шыFарма такырыбына жоспар жэне кыскаша шолу жасап алуFа болады.
6. Математиктердщ eмiрбаяны мен кызметi жeнiнде иллюстрацияланFан альбомдар жасау.
7. Сынып жиналыстарында тарихи такырыптарFа баяндамалар жасау жэне атакты математиктерге арналFан даталар eткiзiп тYPу.
Сынып жиналыстарында мукият даярланFан окушылар немесе баска адам шаFын-шаFын тарихи такырыптарFа баяндамалар жасайды. МYндай баяндамаларды арнаулы даталарда да етюзуге болады.
8.ТYрлi Fалымдардыц, математиктердщ математика женшде, математиканыц шы^-даму жэне практикалык мацызы жeнiнде айткан ой-пшрлершен лозунгылар жазып т.б. сынып кабинета, мектепт безендендiру [3,69-77 б.].
Мектепте математиканыц ролш кeрсетiп OFан окушыларды кызыктыратындай жумыстар жYргiзiлмейдi. Бул жeнiнде математика муFалiмше математиктердiц жэне баска да Fалымдарды математиканы зор баFалап айткан пiкiрлерi кeп жэрдем етедь Тiптi осындай эрбiр ой-пiкiрлер балалар арасында жYргiзуге болатын пiкiр-таласка зор материал болатын едi.
Кeптеген тарихи есептердщ кашан шыкканын, шешуiн юмдер канша уакыт iздегенiн, осындай iзденулер жолында кандай жацалыктар ашылFанын окушыларFа айта отырып, тарихи есептермен окушыларды таныстырып, мысалы мертедегi тамаша Yш есеп" деп аталынатын есептердiц шешуш атакты Fалым-математиктер 3-4 мыц жылдар бойы iздегенi сиякты деректер шебер муFалiмнщ колында адам баласыныц максатты талабын орындаудаFы кажырлы, нэтижелi ецбек жолын кeрсететiн Yлкен тэрбиелiк мэш бар материалFа айналады.
9. Еылыми фильмдер аркылы кiтап суреттерiн ^рсете отырып эцгiмелеу жумысын уйымдастырып жYргiзiп отыру.
Кейiнгi кезде шыгып жаткан Fылыми-кeпшiлiк фильмдер жэне кейбiр математикалык мэселелер жeнiнде фильмдер бар. Мрашм мундай фильмдердi балаFа кeрсету мYмкiншiлiгi болса, оларды пайдаланып немесе эпидиаскоп аркылы ютап суреттерiн Yлкейтiп ^рсете отырып, тарихи маFлуматтарды эцгiмелеп беруше болады [4, 2-8 б.].
10. Эр сабакта немесе такырыптар eтуде Yнемделген уакыт болса, муFалiм математиканыц тарих мэселесше арнап немесе математиканыц мэдени-тарихи ролi жeнiнде арнаулы сабактар eткiзуiне болады.
ОкушыларFа кeп тарихи маFлуматтар беретiн, математиканыц адам тарихындаFы мэдени-тарихи ролiн кeрсетуге арналып мукият даярлыкпен eткiзiлген мундай сабактар окушы^а eте кызыкты эрi пайдалы. Мундай сабактарды eткiзуде муFалiм эцгiмелеу, баяндау жумысымен катар иллюстрациялар, кинофильмдер ^рсетуше, викториналар т.с.с. уйымдастыруына болады [5, 29-33 б.].
Бала бурын естш-бшмеген ерте замандаFы тарихи мэселе, балаFа жаксы таныс казiргi бiр нэрсемен салыстыра отырып баяндалса, ол балаFа eте тYсiнiктi болады. Мысалы, математиканыц бYкiл даму жолын бiр адамныц eмiрiмен былай салыстыруFа болады:
1. Адамныц туFаны сиякты, математиканыц да туFан кезi болады, бiрак оныц дэл уакытын айту мYмкiн емес.
2. Баланыц алFашкы "каз-каз" басып жYргенi сиякты математиканыц
[2, 47-55 б.].
да гылымдьщ алгашк;ы нышаны пайда бола бастаган кез болды, ол эрамызга дешнп У11 -III гасырлар шамасы.
3. Жас баланы Yй шшщ бiрнеше адамы жабыла тэрбиелеп жYрiп Сол сиякты математиканы да бiрнеше халы;, сол халыктардыц галымдары болып edpin eрбiттi.
4. Жас баланыц бiртiндеп тiлi шыгатын сиякты, математиканыц да езше тэн тiлi пайда болды: ол табигат зацдылыктарын математикалык символдармен жазатын болды, бiрак математика тшнц шыгуына бiрнеше мыцдаган жылдар керек болды.
5.Тш шыккан соц бала коймай сурап жYрiп тез арада дYние танитыны сиякты , математика да тш шыккан соц баска дYниемен, баска гылымдармен кец тYрде карым-катынаска тYсiп, аз уакытта e3i де жетiлдi, жэрдемiмен баскаларды да жетiлдiрдi.
Еылымныц осындай eмiр жолын оку-тэрбие Yрдiсiнде колданудыц бiрнеше жолдарын керсету бiздiц максатымыз болып отыр. ¥сынылып отырган жолдар барлык муFалiмдерге ортак деп айтудан бiз аулакпыз. Бул тек усыныс. ОFан езгертулер мен толыктырулар енгiзу эр устаздыц еншiсiнде.
Математика - бул кещстштеп формалар мен сандык катынастар жайлы Fылым. Бастауыш мектепте математика Fылымыныц негiзi, оныц iшiнде - арифметика материалдарымен таныстырамыз. Эрбiр такырыпты ету кезшде 5-7 минут болса да такырыптыц тарихы жeнiнде эцгiме айткан абзал. Уакытты Yнемдеп тарихи есептердi де шыFаруFа усынып кeрсе болады. Айталык, 3 сыныптыц «Жазбаша ^бейту жэне бeлу» такырыбына есептер шыFарFан кезде ШыFыстыц улы ойшылы Эбу Абдолла Мухаммед ибн Муса эл-Хорезми эл-Мэджусидщ «Yндi есебЬ» атты кiтабындаFы есептердi усынып кeрдiк. «Yндi есебЬ» кiтабында арифметика мэселерi карастырылFан жэне ол 1150 жылы латын тшне аударылFан. ^азiрri тацда оныц 1350 жылы шамасында колмен жазылFан Yлгiсi Fана сактаулы. ^азiрri бастауыш арифметика, непзшен алFанда, Хорезмидiц арифметикасына уксас. Ережелердi Хорезми мукият тужырымдап, мысалдар аркылы тYсiндiрiп отырады. Ол Yлкен сандарFа колданылатын амалдарды жоFары разрядтардан бастауды усынады. Мэселен, 458 санын 674 санына кeбейткенде Хорезмише былай жазу тиiмдi: 458 674 2748 3206 1832 308692
Мунда 458 эуелi 6-Fа, содан кейiн 7-ге, акыры 4-ке кeбейтiледi. Эр жолы шыккан сандар оцFа карай бiр орын жылжытылып жазылFан.
Кeбейтудiц осы ^нп оцнан солFа карай жылжытып жазылатын эдiсi ХУ Fасырда шыккан. Оны практикаFа енгiзiп, насихаттаFан немю Fалымы математик Адам Ризе /14921559/ болатын [7, 15-23 б. ].
Сандарды екi есе арттыру мен екi есе кемiтудi ертеде мысырлыктар кец тYрде KOлданFан. Мысалы, 123 санын 24 санына ^бейту Yшiн екi еселеу тэсiлiн колдаетан. Ол тэсiл тeмендегiше орындалFан:
^бейту 123 * 24 = 2952
Ыр есе 123*1=123
Екi есе 123*2=246
Тeрт есе 123*4=592
Сегiз есе 123*8=1184
Он алты есе 123*16=2368
123*24= 123*(8+16)=1184+2368=2952
Белу 1120:80=14
Бiр есе 80
Он есе 800
Ею есе 160
Терт есе 320
1120:80=(800+320):80=10+4=14 [8, 25-31 б.].
Бастауыш мектептщ, оныц шшде математикалык калыптасуын, дамуын бурынгыдай кезкараспен емес, тарихи-улттык кезкараспен карау аркылы талдап шыгып жэне оны мектеп тэжiрибесiнде колдансак, онда оку барысыньщ тиiмдiлiгiн арттырып жэне балалардыц математикага деген кызыгушылыктарын кетере алуга септшн тигiзетiнiне бiздiц бiраз жылгы зерттеулерiмiз дэлел болып отыр.
Сондыктан бiз езiмiздiц зерттеу жумысымызда жогарыда аты аталган гулама галымдарымыздыц ецбектерш, казактыц байыргы есептерiн оку-тэрбие Yрдiсiнде колданып /косымша 1/, оныц оц нэтижелерш темендегi кестелерде керсеттiк.
Окушылардыц математикалык бшмдершщ жалпы децгейлерi барлык жауаптардыц арифметикалык ортасыныц мэшшц негiзiнде аныкталады. Жауаптардыц арифметикалык орташа мэнi /пайыздык мелшерде/ темендегiдей формуламен табылады:
_ 1 п
Х = Xi (i=1, ... ,n)
П i=1
бул жерде: п-барлык тапсырмалар мен жаттыгулардыц саны.
Хi-i-шi суракка берiлген барлык децгейлермен багаланатын жауаптар-дыц косындысы /пайыздык мелшерде/.
«Кесте 1».
Тарихи материалдарды колдана отырып окушыларды окытудагы бшм децгейлерiнiц езгеру кестесi
Денгейлер Бакылау сыныптары 25 окушы Дейiн/кейiн% Эксперимент сыныптары 25 окушы %
Темен 29.4/20.8 31.9/7.6
Орта 55.3/57 53.2/54.7
Жогары 15.3/22.2 14.9/37.7
Сызба 1 - эксперимент™ жумыс диаграммасы
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
^азактыц математикалык мэдениет1мен танысып, казактыц кара байырFы есептерiнiц бастауыш сыныптаFы тэрбиелiк мэш аныкталды.Бастауыш сыныптаFы математиканы окытуда казактыц ^не есептерiн колданса, окушылардыц математика сабаFымен катар, халык дэстYрiмен тэрбиелей отырып, патриоттыкка тэрбиелеудiц жаца жолы ашылды.
1. Абаляев А.Н. Краткие исторические сведения о преподавании математики в начальных классах.//Вопросы методики преподавания математики.-М., 2005.
2. ^бесов А. Фараби жэне математика. -Алматы,2009
3. Есенов Ш. ^азакстан Fылымы жэне Fалымдары. -Алматы,2009.
4. Жарыкбаев ^.Б., ^алиев СД. ^азак тэлiм-тэрбиесiнiц антологиясы. -Алматы,2005
5. Бержанов Мусин С. Педагогика тарихы. -Алматы, 2004.
6. Дербюалиев Э. ^азак даласыныц жулдыздары. -Алматы, 2005.
7. Дюсембаева Г.С. Развитие школьного математического образования в Казахстане. Автореферат канд. дисс. -Алматы,2004.
8. ^осанов Б.М. БаFаланбай келген баFдарлама. //ИФМД, 2003.
9. Сарыбекова ^.Н., Жуанышова А.Т. Математика Fылымыныц пайда болу тарихынан. //Жас Fалымдардыц казiргi заманFы Fылыми зерттеулерi. Халыкаралык конференция материалдары. -Астана, 2007.32-36 беттер
10. ^осанов Б.М. Елецбей келген ецбек. //Бастауыш мектеп, 6,2005.
ЦОЛДАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1:
