CC BY
14УДК: 821.512.154
§ukurciyeva Zelfira §evketovna1 E_mail: zelfiraniu rambler. ru
USTAZ YAZICI VE PUBLiTSiST CENGiZ AYTMATOV (90-YILLIQ YUBiLEYi MÜNASEBETiLE)
Anlatma. Maqalede dünyaca belli yazici, publitsist Cengiz Aytmatovnin icadi tahlil etilmekte. Ayrica C. Aytmatovnin huquq qoruculiq faaliyetine diqqat ayirilmaqta. 1980 'ci yillarinin sonunda qirimtatar halqi Vatanina qaytuv meselesi müzakere etilgende, Sovyetler Birligi komunist partiyasi plenuminin büyük minberinden yapqan öz giqi§inda C. Aytmatov qirimtatarlarnin haq-huquqlarini qorgalamak ve Vatanina qaytarmaq kerekligi haqqinda bütün dünyaga agiqlaganlardan biri edi. Maqalede yazicinin bununnen bagli noqtayi nazari agiqlanmaqta.
Anahtar sözler: Cengiz Aytmatov, yazici, edebiy miras, haq-huquqlar, qirimtatar halqi.
Türk dünyasinin me§hur edibi Cengiz Aytmatov XX. asirnin en belli ve saygi qazangan yazicilardan biridir. O, ruhu ulu olgan bir insan, acayip söz ustasi, büyük istidat ve kü^lü qalem sahibidir.
£oq yillar devaminda yaziciliq icadinen ogra§qan Cengiz Aytmatov bir?oq dünyaca belli eserlernin muellifidir. Zamanimiznin belli yazicisi Cengiz Aytmatovnin yaraticiligi teren milliy hususiyetlerini a^iqlagan, insanliqnin zemaneviy problemalarini aydinlatqan eserlerinen dünya edebiyat hazinesinde ayri bir yer almaqtadir. Qirgizstan halq yazicisinin eserleri tek öz Vataninda degil de, ondan ?oq uzaqlarda darqaldi ve bugünde bugün onun romanlari türk dünyasinda en ?oq oqulgan eserlerden sayilmaqtadir. Yazici adiy hayat hadiselerni global seviyege fiqarip anlatmaga bilgen bir söz sanatkari edi.
Qirgiz edebiyatinda Cengiz Aytmatovnin yeri ayridir. Bazi ara§tirmacilar, edebiyat§inaslar onun icadini qirgizlarnin me§hur «Manas» destannin halq yaraticilari ile qiyaslaylar. £ünki bu eki yaraticiliq örnekleri qirgiz halqni bütün dünyaga yüceltti ve Qirgizstanni sembolleri oldular.
Cengiz Aytmatov dünyabaqi§i, felsefesi, onun hikaye, povest ve romanlarinda hadiselerni güzel ve dogru tasvirlemesi, insannin hi? dünyasi hususiyetlerini, onun qalbinin terin ve ince taraflarini köstermege bilmesi, yazicinin icadina künden künge meraq arttirmaqtadir. Bizim fikirimizce, Cengiz Aytmatov insan hayatinin bazi en adiy meselelerni umumdünya meseleleri derecesine qoymaga bilgeni i?ün o, zemaneviy yazicilarinin en sevilgen ve bütün dünyada meraqnen qar§ilangan yazicilardan biri olmaqtadir.
Öz halqina sadiq qalgan yazici o, qirgiz halqini, Vatanini dünyaga belli etken bir insandir. Öz eserlerinde o qirgiz halqnin, Qirgizistan tabiatnin obrazlarini yaratqan ve söz ustaligini güzel qullanmaga bilgeni i?ün bu obrazlar esasinda acayip eserler yazgan. Yazici qirgizlarin hayatindan alingan levhalar, qirgiz manzaralarini güzel ve dogru tasvirley. Bundan da gayri Cengiz Aytmatov öz eserlerinde Orta Asya halqlarinin hayatini, ananelerini, unutulgan adetlerini aydinlata edi ve yaratqan tiplerinde Orta Asya halqlarni milliy ?izgileri ve koloritini köstere edi. Bu onun türk dünyasina qatqan büyük bir hissesidir ve türk edebiyatina qaldirgan zengin mirasidir.
Bununnen beraber Cengiz Aytmatov rus tilini de yüksek seviyede, mükemmel bilgen bir insan edi ve romanlarinin ?oqusunu rus tilinde yazgan. Ondan dolayi o Sovyet devri edebiyatinin büyük yazicilarindan biri sayila ve sevile edi. Onun rus tilinde yazilgan eserleri Sovyetler Birliginin en oqulgan «Новый мир» ("Yani dünya") mecmuasinda devamli yayinlandi ve ayrica kitap olaraq büyük nüshalar ile basildi. Cengiz Aytmatovnin kitaplari Sovyetler Birliginde en ?oq satilgan kitaplar sirasina kirsetilgen edi. Yazicinin romanlari Sovyet edebiyat hazinesinin en parlaq eserleri
1 Шукурджиева Зельфира Шевкетовна, преподаватель кафедры крымскотатарской литературы и журналистики ГБОУВО РК КИПУ (Симферополь, Крым).
ve Sovyet klassik edebiyatinin nümüneleri olaraq tanila edi. Hususan Cengiz Aytmatovnin «Плаха» adli romani oquyucular tarafindan büyük alkiçlar ile qarçilandi ve defalarca neçir etildi.
1980'ci seneleri yazicinin kitaplari 150 tilge tercime etilip umumen 40 million nüsha ile basildi ve bu raqamlar künden künge yükselmektedir. Cengiz Aytmatovnin eserlerine oquyucilar tarafindan hep artqan meraq yazicinin büyük istidat sahibi olganini ve öz icadinda halqqa yaqin mevzularni açiqlaganini ispat ete. Yazgan birinci hikâye ve povestlerinde bile bunu körebilmek mümkündur.
Cengiz Aytmatovnin edebiy mirasi mekteplerde ve gumanitar aliy oquv yurtlarinda ögrenilmektedir. Sadece Qirgizstanda degil de, Rusiyenin bütün orta mekteplernide onun eserleri ögrenilmesine büyük ehemiyet berile. Edebiy aliy oquv yurtlarinda ise Cengiz Aytmatovnin icadi daha teren ögrenile ve tafsilatlica talil etile. Rusiye edebiyatçinasliginda «Aytmatovedeniye» («Aytmatovçinasliq») adli edebiy ceryani çekillendirilmektedir ve bu yôneliç muvafaqiyetle inkiçaf etecegine eminmiz. Atta Avrupa edebiytçinasliginda bu yazicinin edebiy asabaligina büyük meraq ile davranilgani bellidir, onun bediy eserleri tek XX'ci asirinda degil de, bugünde bugün birçoq avrupa tillerine tercime etilmektedir.
Dünyaca belli medeniyet, sanat, edebiyat erbaplari Cengiz Aytmatov haqqinda fikirlerini bir yerge toplasaq, olardan bir kitap basmaq mümkün olur edi dep tu§ünemiz. Bu kitapqa dünyada meçhur yazicilar Gabriyel Garsiya Markes, Umberto Eko, Artur Miller ve digerleri, XX'ci asirnin belli rus bestekârlari Dmitriy Çostakoviç, Georgiy Sviridov, zemaneviy rus yazicilari Aleksandr Solzenitsin, Viktor Astafyev ve digerlerinin fikirlerini mutlaqa kirsetmek kerek olur edi, cünki olar hepisi Cengiz Aytmatovnin eserlerinden coçqun olganlarini ve tesirlengenlerini defalarca qayd ete ediler.
Qirgiz edebiyatinda qadin-qizlar mevzusunu yani yükseklikke kotergen Cengiz Aytmatovnin ilk eserlerinden biri «Camila» povesti belli fransiz yazicisi Lui Aragon tarafindan rus tilinden fransizcaga cevirildi. Bu eser 1958 senesi «Новый мир» mecmuasinda yayinlandi ve birden oquyucularnin sevgisini qazandi. Lui Aragon kitapnin kiriç maqalesinde bu eser dünyada en acayip sevgi hikâyesi ve zemaneviy edebiyati realizm yoneliçinin en yahçi, en güzel eserlerinden biri olganini qayd ete.
Maqalemizde Cengiz Aytmatovnin eserleri ve çahsiyeti haqqinda öz teessuratlari ile paylaçqan bir qaç yazicinin fikirlerini ketirmek isteymiz.
Abhazyazicisi Fazil Iskander. «Menim fikirimce, Cengiz Aytmatov XX'ci asirnin en meçhur bediy nesircilerinden biridir. Çoq yillar devaminda onun eserleri büyük meraq ile oqula, onun icadi oquyucular tarafindan büyük alqiçlar ile karçilana. Cengiz Aytmatovnin «Прощай, Гульсары!», «Белый пароход», «И дольше века длится день», «Плаха» eserleri Sovyetler Birligi devrinin en çoq oqulgan eserleri edi. Olar menim de sevimli kitaplarimdir. Yazici Orta Asya halqlari hayatini temelli bilgeni içm o öz eserlerinde bularni büyük ustaliq ile tasvirley. Cengiz Aytmatov rus tilinde de muvafaqiyetli icad etkeni içûn onun eserleri daha çoq oqulup sevilmektedir».
Ba^kurd yazicisi, §air Mustay Karim: «Türk dünyasinin meçhur yazicilarindan biri Cengiz Aytmatovnin qiymetli eserleri yabanci oquyucunin sevgisini qazandi ve bütün dünyaga belli oldu. her bir yazici hayatinda bu maqsadqa iriçip olamaz ve icadiy basamaqlarnin en yükseklerine çiqmaga nail olmaz. Ama Cengiz Aytmatov öz icadinda büyük muvafaqiyetler qazandi ve kerçektende dünyada en sevilgen yazicilardan biri oldu. Bu muellifnin ustaligini ve zengin hiç dünya sahibi bir insan olganini isbatlay».
Rus yazicisi, §air Vladimir Gubaylovskiy: «Cengiz Aytmatovnin ana tili - qirqiz tili edi. Ama o tek qirgiz edebiyati degil de, rus edebiyatinin da meçhur yazicisi edi. Onun eserleri dünyanin birçoq tillerine rus tilinden tercime etildi. Bu insan öz icadinen Avrupa ve Asyani birleçtirgenlerden biri edi ve öz halqini dünyaga tanitti. Millionlarca oquyucularnin sevgisini ve yüzlerce meslekdeçlerini urmetini qazangan Cengiz Aytmatov bahtli bir insan edi. Edebiyatta ilk adimlarinen muvafaqiyetler qazangan bu yazici cemiyetimiznin kerçekten de saygili bir çahslarindan biri edi. 35 yaçindayken onun «Повести гор и степей» adli kitabi Sovyetler Birliginin en yüksek mukafatlarindan Lenin ödülünü qazandi. 1980 yili dünya yüzünü korgen «И дольше века длится день» romani ile Cengiz Aytmatov rus edebiyatinin klassikleri sirasina
kirsetildi demek mümkün. Menim fikirimce bu roman onuñ eñ mükemmel eseridir. Bundan birqaç yildan soñra - 1986 senesi - Cengiz Aytmatovniñ «Плаха» («ískele») adli romani basildi ve Sovyetler Birligi deviriniñ eñ oqulgan eseri oldu».
Cengiz Aytmatovniñ eserleri çoq begenilgen sebebi çunda ki, olarda halqniñ yaçayiçi bütün mürekkepliknen, olgani kibi aks etile. Romanlariniñ qahramanlari insanni ciddiy tü§üncelerge daldira. Muellif obrazlarni (tiplerni) hayattan ala ve eserlerinde hayatni olgani kibi tasvirley. Romanlarinda esas qoyulgan felsefiy meseleler bunlardir: keçmiç ve zaman, insan ve tabiat, zulüm ve çefqat, vatanina ve milletine sadiqliq, insanperverlik ve vahçiylik. Bu mevzularniñ bütünü yaziciniñ altin qalemi vastasi ile büyük istidat ile aydinlatila.
Cengiz Aytmatov qirimtatarlarinen nasil münasebette buluna edi ve bizim halqimizga nasil qiymet kese edi acaba?
2 iyun 1989 yili Sovyetler Birligi komunist partiyasi plenuminiñ büyük minberinden yapqan öz çiqiçinda Cengiz Aytmatov ve daha bir sira Sovyetler Birliginin belli yazicilari ve huquq qorçalayicilari (Qaysin Kuliyev, Boris Çiçibabin, Aleksandr Tvardovskiy, akademik Saharov, huquq qorçalayici Grigorenko ve baçqalari) qirimtatarlarniñ taqdirini qaygirganini, onuñ haq-huquqlarini qorçalamak ve Vatanina qaytarmaq kerekligi haqqinda bütün dünyaga açikladi.
Qirimtatar milliy meselesi haqqinda söz yürseterek, Cengiz Aytmatov öz çiqiçinda §öyle dedi: "Her bir halq özlügünen unikaldir. Her bir halqniñ yeri onuñ tarihiy cehetten doggan yerinde olmalidir. Qirimtatar halqni qorçalap bu millet haqqinda §unu aytmaq isteyim ki, bizler mina §u faciali surette kemalina kelgen milliy taqdirni hal etmekten ne vaqitqace qaçinip yürecekmiz? Vaziyet §öyle olup turgan vaqitta matbuat vastalari meseleni yanliç etip köstermekni devam ettireler, güya bu halq ayni mina böyle yuz bergen insaniyetsizlerce, genosid aksiyasina lâyiq. Bu aqilga yatmagan §ey. Bütün bir halqqa hüküm çiqarip, böyle fikir nelerge esaslandirilip çekillendirile? Kimge böyle huquq berilgen? Hatta Allah Taala böyle huquqqa malik degil. Cenk yillarinda satqinlar ve dü^man tarafina keçkenler tek qirimtatarlar arasinda bar edimi, diger halqlar ise ter-temiz qaldilarmi? Böyle §ey olmay! Cenk - cenk demektir. Bu küre§, bu qahramanliq ve eziyet çekûv. Bu haos ve vahçiylik. Bu esirge tü§üv ve satqinliq. Bu galebeler ve maglübiyetler. Hem de mina §u §eylerniñ hepsi her bir halqniñ bacina kelebilir edi. §unuñ içûn de biz buna bütün halqniñ degerligini ayaq astina almayip, eyi münasebette bulunmaq kerekmiz Keliñiz, böyle §eyler kelecekte tekrarlanmamasi içün keçmi^imizden hulâsalar çiqarayiq. Halqlarniñ etnik bütünlük olaraq toqunilmamazligina, halqlarni hiç bir türlü siyasiy, devlet, yirq sebeplerine köre sürgünlük yapilmasina yol berilmesine dair, her kim içün - musaviy adalet eçqina konstitusyon garantileri içlep çiqarmaq zarur. Her bir halqniñ yeri onuñ tarihiy cihetten doggan yerinde olmalidir" [1]. Bu Cengiz Aytmatovniñ qirimtatarlarina olgan eyi münasebetini kôstergiçidir.
Cengiz Aytmatovniñ ayni çu sözlerini 1997 - 2008'ci yillari devaminda qirimtatar yazicilar birliginiñ reisi belli qirimtatar yazici ve çair Çakir Selim «Yañi dünya» gazetasiniñ 2003 yilinda çiqqan sanlarin birisinde qirgiz yaziciniñ 75-yilligina bagiçlangan maqalesinde ketire. Qirimtatarlarina yardim elini uzatqan Cengiz Aytmatovga öz minnetdarligini bildirerek, Ç. Selim onuñ edebiy mirasina büyük qiymet kese ve onu türk edebiy aleminiñ eñ parlaq yildizlarindan biri olganini qayd ete. Ç. Selim Cengiz Aytmatovnen birinci sefer 1970'ci yillari Moskovada Sovyetler Biriligi yazicilar birliginiñ toplaçuvlarinda taniç ola. Yazicilar birçoq meselelerde fikir paylaçalar. Çakir Selimni bildirgenine köre, Cengiz Aytmatov ta o zamanlari qirimtatarlarniñ taqdirinen meraqlana ve halqimizniñ aci durumuni qaygira edi.
"Cengiz Aytmatovniñ çerefli 75 yilligi" maqalesinde Ç. Selim 2003 sene ístanbulda «II Türkdünyasi çagdaç edebiyat günleri» çerçevesinde Cengiz Aytmatovniñ 75 yilliq yübileyi qayd etilgeni ve meçhur yazicinen ístanbulda körü§keni haqqinda böyle tarif ete: «Qirimtatar yazicilari, ziyalilari adindan hayirlav sözü birinciler sirasinda maña berilgenden yüregimde gurur ve §eref duydum Cengiz Aytmatovga qirimtatar yazicilar birligi adindan Qirimniñ eñ güzel kö^elerinden biri «Qarilgaç yuvasi» resmini taqdim eterek, yuvasindan quvulgan halqimiz qarilgaçlar kibi kene qaytip keleyatqanini ve onuñ qaytuvunda Cengiz Aytmatov,
Qaysin Kuliyev ve daha bir sira Sovyetler Birligi devirinin belli yazicilari, ziyalilarnin hisseleri olganini ayttim» [2].
Cengiz Aytmatov ile körü§üvünden öz teessüratlarinen etnograf, jurnalist, cemaat erbabi Enver Özenba§li «Türk dünyasinin büyük edibi» serlevhali bir maqalesinde payla§a. Bu körü§üv 1988 senesi sentyabrnin 7-9 künleri Qirgizstannin paytahti Frunze (Bi§kek) §ehrinde ke?ken "V. Türkoloji konferensiya" ?ercevesinde olup ke?ti. Cengiz Aytmatovnin giqi§i zemaneviy türkolojik meselelerine bagi§langan edi. O, konferensiya qatilimcilarini, i§tirak?ilerni Qirgizistan yazicilarinin adindan hayirlap, alimler, ara§tirmacilarni bu yöneli§te daha ba§arili ?ali§maga ?agirdi ve bu i§lerde öz hissesini de qo§a?agina inandirdi. E. Özenba§li maqalesinde §öyle yaza: «Teneffüz vaqtinda i^tirakgileri ve musafirler Cengiz Aytmatovni sarip alip ondan avtograf almaqta ediler. Men de konferensiya maruzalarinin ciyintigina avtograf alip, yaziciga bir qirimtatar §airimiznin kitabini bagi^ladim Qisqa suhbetimiznin ba^inda men Qirimtatar olganimni ve bizim halqimiz sizin kibi ziyalilarnin yardimina muhtac olganini ayttim. «Elbette, mutlaqa», dep cevaplandi belli yazici külümsirep ve bu meni pek ruhlandirdi. Cengiz Aytmatovnen bu qisqa kürü^üvimizni menyillar devaminda hatirlayim...» [3].
Cengiz Aytmatov ve qirimtatarlari haqqinda söz yürseter ekenmiz, §unu da qayd etmeli ki, yazicinin «Плач охотника над пропастью» adli kitabinda «Сорок крымских батыров» adli qocaman destan haqqinda gayet meraqli, tarihini bilgen oquyicini bile hayretlendirgen malümatlar ketirile. Hususan kitapnin «Череп, спрятанный в кувшине, или взгляд на историю тюрков» qisimini türkiy halqlar tarihinin altin sahifelerine kirsetmek mümkündür dep tü§ünemiz. i?inde yekane türk halqnin bir pitagi sayilgan bizim milletimizge bagi§langan, daha hi? kimsege belli olmagan ve yayinlanmagan «Сорок крымских батыров» destani tarif etile.
Bu kitapni Cengiz Aytmatov büyük qazaq §airi Muhtar §ahanov ile birlikte yazdi. Muellifler professional tarih?iler olmasa da, türkiy halqlarnin tarihini teren bilgen ve her kes i?ün anlayi§li ibarelernen onu oquycilarga anlata bilgen insanlardir. Bu kitap haqqinda malümatlar qirimtatar matbuat vastalariyle Qirim oquycilarina da bildirilgen edi. Olarnin birinde - «Qirim» gazetasinda "Türkiy halqlarnin ke?mi§ine bagi§langan altin sahifeler" serlevhali maqalede kitapnin tahlilini oqumaq mümkün [4].
Bir gazeteci ve ara§tirmaci olarak Cengiz Aytmatov ve qirimtatarlari haqqinda son yillari qirimtatar milliy matbuatinda neler yayinlanganini inceler eken, diqqatimni 2009 yili yanvar 19'da "Avdet" gazetasinda basilgan yazicinin "Yüzme yüz körü§üv" eserinden bir par?a ?ekti. Onu ruscadan qirimtatar tiline tercimesi Qirimtatar yazicilar biriginin azasi jurnalist Seyare Mecitova tarafindan yapildi. Kiri§ sözünde terciman Cengiz Aytmatovnin icadina yüksek qiymet keser eken, yazicinin bütün eserleri en-evela teren mundericeli olganini qayd ete ve ayni bu esernen kölemce büyük olmagan §eyden edebiyatqa öz yolunu a?qanini anlata. "Men bu eserde özümnün ke?ken hayat tecribemni aks etmek istedim, ?ünki menim ösmürlük ve ya§liq devrim Il'ci cihan cenk ve cenkten sonki birinci yillarga dogru keldi. Eserde tarif etilgen vaqiyalar menim i?ün pek yaqin ve anlayi§li, ?ünki men bularni öz közlerimnen kordum ve ke?irdim», - dep qayd ete S. Mecitova [5].
Böyleliknen Cengiz Aytmatovnin ömür kibi gürdeli icadinin eserleri oquyicilarni tü§ünmege, fikir yürsetmege ve özleri i?ün hulasalar ciqarmaga ?agira. Onun zengin ve gayet qiymetli mirasi bugünde bütün dünyada meraq dogura. Yazicnin vefati bütün türk dünyasi i?ün büyük bir gayip oldu. Qirimtatar halqi Cengiz Aytmatovni büyük minnetdarliq ile hatirlay ?ünki o, halq yardimga muhtac olgan vaqitlari kü?lü sesinen qirimtatarlari öz Vatanina qaytmak kerekligi haqqinda bütün dünyaga bildirgenlerden biri edi.
Шукурджиева Зельфира Шевкетовна
МАСТЕР ПРОЗЫ И ПУБЛИЦИСТ ЧИНГИЗ АЙТМАТОВ
(К 90-ЛЕТИЮ СО ДНЯ РОЖДЕНИЯ)
Аннотация. В статье рассматривается творчество знаменитого прозаика XX века, всемирно известного писателя, публициста, признанного авторитета в литературных
кругах тюркского мира Чингиза Айтматова. Наряду с оценкой его творчества уделяется внимание правозащитной деятельности Ч. Айтматова, который, как известно, неоднократно выступал в защиту прав малочисленных народов СССР, в том числе крымских татар.
Ключевые слова: Чингиз Айтматов, писатель, литературное наследие, правозащитник, крымские татары.
Shukurdziyeva Zelfira Shevketovna
MASTER PROSES AND PUBLICIST CHINGIZ AYTMATOVS
(TO HIS 90TH BIRTHDAY)
Summary. The article discusses the work of the famous prose writer of the 20th century, the world-famous man of letters, publicist, and the recognized authority of the literary circles of the Turkic world, Chingiz Aitmatov. Along with the assessment of his work, a special attention is paid to the human rights activities of C. Aitmatov, who, as is known, has repeatedly defended the rights of minorities of the USSR, including the Crimean Tatars.
Keywords: Chingiz Aitmatov, writer, literary heritage, human rights activist, Crimean Tatars.
MENBALAR:
1. Lenin bayragi. - 1989. - tyun 15.
2. Yani dunya. - 2003. - Mayis 24.
3. Qirim. - 2008. - iyun 25.
4. Qirim. - 1999. - Fevr. 13.
5. Avdet. - 2009. - Yanv. 19.
