CC BY
16ФОЛЬКЛОРДЖЫЛЫКЪ - ФОЛЬКЛОРИСТИКА
УДК: 801.81-343.512.19
Kasumov llgar Alikulu oglu1 E_mail: ilgar [email protected]
EPOS MEDENIYETi TARiHiNDE QIRIMTATAR QAHRAMANLIQ DESTANLARININ TAQDiRi
Anlatma. Maqalede epos medeniyetinin ilmiy ve mantiqiy anlamina, hem de §ifaiy halq edebiyatinda destan janrinin peyda oluv esnaslarina münasebet bildirile. Bir sira belli folklor§inaslarnin epos yaraticiliginen bagli bilgileri degerlendirile. Söz medeniyetinde destan janrinin bediy ve tarihiy mahiyeti qayd etile. Eposlarnin esas mevzusini ifadelegen küre§ ve onun galebesinin tasviri vastalari közetile. Dünya halqlarinin eposlarinen türk destanlarinin mündericelerinin tene§tirüvli talilinde mücadele usullarinin ve küre§ sanalarinin inikasinda mevcut olgan farqli gizgiler belgilene. Qirimtatar destan nümünelerinin toplanilip ne§ri basamaqlari izlenile. Qahramanliq destanlarinin mükemmel, tolgun variantlarinin bugünimizge yetip kelmemesinin ve olarnin original nüshalarinin vaqtinda yaziga alinmamasinin esas sebepleri ara§tirila.
Anahtar sözler: epos medeniyeti, halq agiz yaraticiligi, türk destanlari, folklor.
Halq agiz edebiyatinin ekser janrlanni özünde qavrap algan ve misilsiz söz incilemen zenginle§ken eposlar ba§qalarina nisbeten daha da hayretlendirici, hem de celp eticidir. Eposlar be§eriyetnin meydanga ketirgen ilkin ve deni§mez medeniyet esnaslarindan biridir. Birdebir bediy yaraticiliq nümünesi, maddiy ve medeniyet abidesi onunnen tene§tirilmezdir. Eposlar özünde qocaman bir sinirsiz derya kibi mensüp olgan tsivilizatsiyanin mevcut tarihini, bütün i^timaiy hayat ve faaliyet sahalarini, maddiy-maneviy icatfiliqnin renkarenk, hem de ferdiy hususiyetlerini, etnopoetik hatiranin zaruriy cihetlerini ya§atmaq, darqatmaq, zenginle§tirmek ve kelecek nesillerge yüksek bediy seviyede yetkizmek keyfiyetine malik nadir sanat hadisesidir. Körümli folklor§inas V. Proppnin epos yaraticiliginin tarifinen bagli baqi§lari belli bir derecede tü§üncelerimiznin aydinla§masina yardimcidir: "Epos onun mahiyetini bildirgen yaliniz birdebir alametnen belgilenmey. Onun bir sira hususiyetleri bar ve olarnin bütünligi epos haqqinda dogru, hem de tolgun tasavurni meydanga ketire" [1, s. 6].
Agir cenklernin ve büyük mubarezelernin §anli zaferlerinden epik tefekkürde peyda olgan eposlarnin mevzu anlami folklor§inaslar tarafindan ge§it baqi§larnen izalana. Avrasiya eposlarinin en tipik nümünelerinin mevzu, hem de mündericesine esaslangan bir sira ara§tiricilar, §u cümleden, me§hur folklor§inaslar V. Propp, P. Mirabil, P. Grintser ve digerleri öz eserlerinde cenk ve sava§larni eposnin esas atributi, hem de en mühim hususiyeti kibi degerlendireler. Tetqiqat^ilarnin fikrince qahramanliq eposlarinin ba§ mevzusi ve esas mündericesi büyük cenkler, epik qahramannin umummilliy halq ideallari i^ün alip bargan aliy mücadelesi, hem de bu uru§larnin namli galebesidir. Misal i^ün, V. Propp eposnin esas mahiyetinen bagli oylarini böyle a^iqlay: "Eposnin en vacip ve mühim hususiyeti onun mündericesinin qahramanliq harakteridir. Halq ne i^ün ve qaysi hizmetlerine köre kimni özüne qahraman saylamasi eposta tasvirlene. Eposnin mündericesi mücadele ve onun galebesinden ibarettir. Küre§nin qaysi maqsat i^ün alinip barilgani ilim tarafindan tayinlenmelidir. £e§it tarihiy epohalarda mücadelenin mündericesinin
1 Касумов Ильгар Аликулу оглу, научный сотрудник отдела крымскотатарской литературы и фольклористики НИИ крымскотатарской филологии, истории и культуры этносов Крыма ГБОУВО РК КИПУ (Симферополь, Крым).
0oubKRopd^biJibiKb - fiojbKJopucmuKa
belli bir derecede deni§keni körünip tura. Ancaq eposnin bütünley inki§af basamaqlarinda küre§nin harakterini özünde cemlegen deni§mez bir delil bar: epik qahramannin mücadelesi tar, kigik maqsatlar, öz taliyi ve §ahsiy menfaatlari i?ün degil de, faqat halqnin bu devirdeki en aliy ideallari i?ün alinip barila" [1, s. 6].
Qayd etmek kerek ki, bu nazar noqtasindan qadimiy yunan, roman-german, ispan, slavyan, hind eposlarinin mündericeleri, süjetleri ve zengin uru§ sanalari V. Proppnin ve böyle tü§üncelerge malik olgan diger ara§tiricilarnin baqi§larinin aydin §ekilde ifadelenmesine ilmiy istinattir. Misal i?ün, "iliada"da Troya ogurinda cenki, "Roland haqqinda nagme"de Kral cenk^ilerinin saratsinlernen sava§ini, "Sid haqqinda nagme"de ispanlarnin araplarnen uru§ini, "igor polku haqqinda destan"da ruslarnin qip?aqlarnen mücadelesini, cenübiy slavyan nagmelerinde serblernen bulgarlarnin türklernen mubarezesini tasvirlegen süjetler bu halqlarnin eposlarinin küre§ levhalarinen bayligina delälet ete. §unun kibi hind eposlari "Ramayana"nen "Mahabharata"nin da esas qisimlari qanli uru§lardan, hem de cenki?iler ve batirlar haqqinda ikäyelerden ibarettir.
Bir daha hatirlatmalimiz ki, ekseriy folklor§inaslarnin fikrince eposlarnin esas mevzusi mücadele ve onun galebesinin bediy inikasidir. i§te §u baqi§tan dünya halqlarinin eposlarinen türk destanlari arasinda küre§ usullarinin metinlerdeki bediy tasvirinde diqqatni celp etken farqli alämetler mevcuttir. Esasli deliller türk destanlarinin mevzu ve gayesinin dogru anlamini belgilegen mantiqiy ifadedir. Zanimizca, dünya halqlari eposlarinen türk destanlarinin ayni bir tüzlemde talili ilmiy aqiqatnin tolu a§kärlanmasini tasvirlemey. daha dogrusi, bütün epik eserlernin taliline umumcian modelinin standartla§tirilgan §ekli tarzinda yana§malar, birtarafli neticeler türk destanlarinin tabiatini, hem de harakterini daqiq ifadelemey. Mina §u nazar noqtasindan dünya halqlarinin eposlarinen türk destanlari arasindaki farqli ?izgiler epik metinlerde aydin sezilip turalar. Meselä, "Köroglu"nin, "Edige"nin ve "£orabatir"nin qirimtatar versiyalarinin bazi bir variantlarinda epik qahramanlar halq ideallari i?ün alip bargan mücadelede yenileler ve aliy maqsatlarina nisbeten iri§ip olamaylar. Mindan gayri dünya halqlarinin eposlarindan farqli olaraq türk destanlarinin mündericesinin esas qismini cismaniy mubareze degil de, maneviy küre§ te§kil ete. Epik qahramanlar cenk meydanina evelce Söz siläsinen atilip ?iqalar, gaddar ve cellät olmaganlarini yirlarinen du§manga qandirmaga tiri§alar. Bir qolunda sazi, diger qolunda ise qili^i olgan türk batirilari du§manlarini söznen yeneler, cenk siläsindan faqat ?aresiz alda qullanalar. "Köroglu"nin ekseriy versiya ve variantlarinin metinleri buna parlaq misaldir.
Tü§ündirici ?izgilerden biri de §u ki, dünya halqlarinin eposlarina nisbeten türk destanlarinda qanli sava§ sanalarinin, cenk ve uru§larnin tasviri gayet derecede mahduttir. Meselä, «Alpami§»nin ?e§it versiyalarinda du§manlarnin apansiz ücümi neticesinde olup kecken cemisi bir-eki ciddiy uru§tan subet kete. "Kitabi Dede Qorqud"da ise qahramanlarnin bir qa? siläli sava§i ve cenk?iler haqqinda qisqa malümatlar mevcuttir. §unun kibi "£orabatir"nin, "Edige"nin ve "Köroglu"nin qirimtatar versiyalarinda da epik qahramanlarnin yavuzlarga qar§i mubarezesi bir-eki epizodik levhalarda öz aksini buldi. Türk destanlarinda böyle siläli qar§iliq kösterüv ve sava§lar, esasen, epik qahraman tarafindan tuvganlarinin ve yaqinlarinin azat etilmesi vaqtinda olup ke?e. §u uru§larda, adeten, baba ogluni, qorantasini, ya da ogul babasini, qarda§-qarda§ni, umumen, qahraman il-obasini, yurtini du§mandan qor?alay, gaddarlarnin esirliginden qurtarip ala. Anilgan mücadelelernin inikasinda diqqatni eki mühim delil celp ete. Birincisi, bu uru§ mudafaa ve cevap harakterlidir. Ekin?isi, §u küre§lernin ifadesi ve tasviri pek lakoniktir.
Umumen, epos yaraticiligi dünya halqlarinin episine has olgan keyfiyet degil. Epik növnin bir sira janrlari ekseriy halqlarnin folklorinda rastlansa da, epos icadi yaliniz bir qa? etnoslarnin agiz edebiyatinda özlerine qaviy yer aldilar. Epos janri bir sira halqlarnin ?oqasirliq tarihinin birdebir mürekkep basamaqlarinda qocaman meselelernin ?ezilüvi protsesinde meydanga keldi. £e§it tetqiqatlarda eramizdan evelki binyilliqlarda yunan, yani eranin ba§larinda hind ve ?in, orta asirlarnin mühtelif devirlerinde ise Avropa, hem de slavyan eposlarinin peyda olmasi haqqinda fikirler yürütile. Eposnin ösüvinde önemli rol oynagan halqlar insanliqnin teraqqiy etüvine kü?lü tesir köstergen, tarihte silinmez izler qaldirgan, uzundan-uzun küre§ yollarindan ke?ip kelgen etnoslardan peyda oldular. Epos medeniyetine saip olgan halqlarni, esasen ekige bölmek mümkün: cemisi bir-eki epos nümünesine malik olgan halqlar ve öz tarihlerinin birdebir belli
devrinde faal destan yaraticiliginen ogra§qan halqlar. Alinip barilgan ara§tirmalar a§agidaki tü§üncelerni söylemege esas bere ki, eposnin müellifi olgan etnoslarnin bediy mahsulindan qom§u halqlar da yeterli derecede yararlanip, §u medeniyetni kerekli seviyede menimsegenler. Bir sira ortaq türk destanlarinin ba§qa halqlar tarafindan menimsenilip özümsime allari oylarimizga parlaq misaldir. Zanimizca, tarihiy, hem de etnopoetik aqiqatqa binaen halqlarni epos icatfiligina münasebet nazar noqtasindan destan meydanga ketirgen ve destanni menimseyip özümsigen etnoslar kibi gruppalarga ayirmaq maqsatqa muvafiqtir.
Bu baqi§tan farqli süjetlerle zenginle§ken onlarnen eposni meydanga ketirgen türk destan tü§üncesi ciddiy meraq dogura. daha dogrusi, epos medeniyeti tarihinde türk destan fenomeninin hususiy qayd olunmasi, bizimce, zarurlidir. Büyük kölemi ve foq variantliliginen saysiz türk destanlari körümli folklor§inaslarnin diqqatini celp ete. Folklor metinlerinin on binlerle §iiriy misralarini zeinlerine sindirgen, söz sanatinin nadir abidelerini yüz-yüz yillarnen nesillerden-nesillerge yetkizip kelgen türk destancilarinin mair ve qararsiz afizasi adiy oquyicilarni degil de, atta halq agiz edebiyatinin me§hur tetqiqatfilarini da gayet hayretlendire: "Sovet halqlarinin esasli §ekilde daima gururlangan qirgiz eposi "Manas" epik icatfiliqnin en zengin hazinesinde benzersiz yer tuta. Mute§em miqyasta belli olgan epik yaraticiliqnin bütün abideleri sirasinda eposnin qirgiz versiyasi misilsizdir. S. Orazbakovnin nutqundan yazilip alingan, 250000 yaqin §iirden ibaret olgan "Manas"nin kölemi Firdovsinin "§ahname"sinden eki, Homernin "iliada"sindan ise 16 kere ziyadedir. S.Karalayevnin nutqundan yazilip alingan, eposnin devami sayilgan, Manasnin oglu ve toruni haqqinda epik trilogiyanin ekinci, hem de üfünci qisimlarini te§kil etken "Semetey"nen "Seytek" de öz acimlerine köre tekrarsizdirlar... Qahramanliq eposi onun (qirgizlarnin - i.K.) foqasirliq tarihinin, ikmetinin, i§an? ve isteklerinin, mai§et ve aqläqinin bediy aksinin yekäne hatirasidir" [2, s. 25].
Ba§qa halqlarnin epos eserlerine nisbeten türk destanlarinin ?oqlugi, olarnin münderice ve süjet zenginligi, epik qahramanlarnin renkarenk cenkäverligi bir sira cian folklor§inaslari tarafindan ?e§it qiymetlendirile. Türkologiyanin inki§afinda ve umumtürk folklor metinlerinin toplanilip ne§ir olunmasinda, ögrenilmesinde mühim hizmetleri olgan bazi ara§tiricilarnin türk destan tü§üncesinen bagli qaynaqsiz mülähazalari ilmiy dairelerde anla§ilmamazliq meydanga ketire. Türk destanlarinin originallarinen yaqindan tani§ olgan tetqiqatfilarnin böyle baqi§lari taacip dogura. Bir sira me§hur türkolog ve folklorcilarnin ?ali§malarinda qadimiy türk qabilelerinin aqiqiy tarihi, milliy tefekküri, özüne mahsus tabiati, asil hayat tarzi, qorqubilmez yigitligi, ba§qa etnoslarga tolerantligi süniy §ekilde sahtele§tirile ve qavgaci, qan i?ici, ahläqsiz köfebe tayfalar kibi taqdim etile. Böyle menbasiz fikirlerge qar§i itiraz alämeti olaraq evelceden hatirlatmaq kerek ki, be§eriyet tarihinde "yirtici köfebe tayfalar" i? bir zaman tek superdevlet degil de, atta adiy bir devletfilikni bile qurmaq iqtidarinda olamadilar. Türk destanlarinin mantiqiy anlaminin siyasiy baqi§larnin tazyigi altinda deni§tirilmesi ilmiy esassizdir. Ta qadimiy zamanlardan berli türk topraqlarina ayaq afqan istiläcilar daima bu zengin ve benzersiz destan medeniyetini yoq etmege, canli epik afizani kütürle§tirmege, unuttirmaga tiri§tilar: "Türk destanlarinda türk tü§ünce yaqinligi aydin sezile. Meselä, qirimtatarlarnin "^orabatir"inen "Edige"si, azerbaycanlilarnin "Kitabi-Dede Qorqud"inen "Köroglu"si, qirgizlarnin "Manas"i bazi istisnalarnen türk tü§üncesini aks etüv baqimindan ayni bir noqtaga tayana. i§te §una köre de büyük cenklerde, imperiya ideologlarinin tü§üncesinde en esas meselelerden biri kibi bu abidelernin sarsitilmasi olgan. §u maqsatnen de "Kitabi-Dede Qorqud" qaysi agri, taqiplerge ogragansa, "Manas" da, "£orabatir" da ayni agrilarni ba§indan kefirgen. Minda esas maqsat bu abidelernin mahv etilmesi edi. Läkin imperiyalarga öz niyetlerini sonuna qadar amelge kefirüv bütün zamanlarda mümkünsiz olgan. ^ünki halqni qiynamaq, sarsitmaq, birdebir qalesini, mabedini basip almaq, onun evlätlarina horluq bermek mümkün, tuvgan yurtuni istilä etmek mümkün, amma hatirasini deni§tirmek bir zaman mümkün degil" [3, s. 74].
Türk halqlarinin qahramanliq destanlarinen yaqindan tani§liq olar haqqinda §ekillengen esassiz bilgi ve tasavurlarni temelinden deni§tirmek qudretine maliktir. Qadimiy türk tayfalarinin saysiz-esapsiz yigitlikleri, hayretlendirici arbiy galebeleri, dünya duruminin tertibini nizamlamaga intilgan zaferleri tahqirane iftiralarnin mantiqsizligini isbatlay. Türk halqlarinin biri-birinden qocaman devletlerle zengin tarihi bir kimsege olarni daima qilifli-qalqanli, faqat yüreksiz, qalpsiz
0ojibKRopd^binbiKb - $0JbKJ0pucmuKa
cenkäverler kibi taqdim etmege esas bermey. Tarihte türklernin bir etnos kibi özüne mahsus areketlerini, tekrarsiz faaliyetini yaliniz maneviyatsiz ve duygusiz cenkle§ken arbiy birle§meler §eklinde ilmiy tasvirlegenler yanilalar. insanga saf sevgiden doggan, insaf ve merametnen yogurilgan türlü qahramanliq destanlarindaki tarih, hem de zaman cihetten renkarenk süjet olaylari, bediy mündericesine köre biri-birinden farqlangan destan nümünelerindeki ayni felsefiy ideal, degerler egizler kibi biri-birine benzegen poetik qiymet ve teklifler türklernin tarihiy tabiatini, mai§etini aqaretlegenlernin hüläselerini temelinden inkär ete. Qahramanliq destanlari türk halqlarinin namli ve ulu ke?mi§ni tasdiqlagan tarihiy aqiqattir. Olar türk halqlarinin cismaniy kü^ünin, felsefiy tefekkürinin, en qadimiy arzu ve maqsatlannin saf aynasidir: "Halqnin umumiy psihologiyasi onun agiz edebiyatinda tasvirlene. Läkin psihologik analiz baqimindan halqnin kü^lü ve zayif cihetlerini qahramanliq destanlari daha da tolgun aks ete" [4, s. 4].
Tarihiy epohalarnin mürekkep ve ?e§it basamaqlarinda dünyanin mühtelif arenalarinda cereyan etken sert küre§ler, amansiz cenkler, qanli istilälar eposlarnin bir sira versiyalarinin bütünley, ya da qismen gayip olmasina sebep oldu. §una köre de dünya halqlarinin epos nümüneleri kibi yaziga kö^ürilmegen türk destanlarinin bir $oq variantlari bugünimizge yetip kelmedi. Azirda bir sira epik nümünelernin mükemmel variantlarini qolda etmek pek mü§kül meseledir. Aqiqat i^ün aytmaq kerek ki, bu sava§li ve telä§li devirlerde tek türk destanlari degil de, umumen, bir $oq dünya halqlarina mensüp olgan epos nümünelerinin versiyalari mahv oldu, ya da olarnin pek ufa^iq fragmentleri saqlanip qaldi.
Diger türk halqlari kibi qirimtatar halqinin da zengin destan yaraticiligina malik olmasi folklor aleminde ^oqtan bellidir. Bir sira ilmiy menbalarda destan janrinin Qirimda alä qadimiy devirlerde peyda oluvi ve mükemmel §ekillengeninen bagli bilgiler mevcuttir. Bu istiqametteki ara§tirmalarda Qirim hanligi devrinde qirimtatar halqi arasinda §ifaiy edebiyatnin ?e§it janrlarinen bir sirada destanlarnin da keni§ darqalgani qayd oluna [5, s. 329-331]. Läkin qirimtatar halqinin destan icat^iligina has olgan epik eserlernin tolu versiyalarinin ekserisi türlü sebeplerden zamanimizga yetip kelmedi. Bunun en esas sebeplerinden biri bivasta qirimtatar halqinin milliy faciasinen baglidir. Daha dogrusi, Qirim hanligi mustaqil devletijilik qurumini coyip ?ar Rusiyesinin tabiligine boysungan son, tahminen, yüz yilnin devaminda qirimtatar halqinin hayat tarzi, milliy edebiyati, tarihiy abideleri ve söz medeniyeti darma-dagin etildi. §u me§aqatli devirde qirimtatar halqinin turmu§ini ve onun zengin sanat aleminin aciniqli taqdirini tasvirlegen de§etli manzaralar daiy mütefekkir i. Gaspralinin icadinda aydin ifadelendi [6, s. 250].
Ayni zamanda aqiqat i^ün §unu da qayd etmek kerek ki, Qirim Rusiyenin terkibine kirsetilgen son qirimtatar folklorinin toplanilip ne§ir olunmasinda, ilmiy surette ögrenilmesinde önemli adimlar atildi. Bir $oq rus türkolog ve etnograflari, folklor§inas ve §arq§inaslari qirimtatar agiz edebiyati nümünelerini toplap ne§ir ettirdiler. Me§hur alimlernin gayretleri sayesinde qirimtatar §ifaiy halq edebiyatinin bir qismi hatiralardan kägitlarga kö^ürildi ve gayip oluvnin pancasindan qurtuldi.
Qirimtatar qahramanliq destanlarinin toplanilip ne§ir olunmasi ve ögrenilmesi XIX asirnin sonuna tesadüf ete. Bugüngece dünya yüzü körgen epik nümünelernin ne§ir tarihini, tahminen, dört devirge bölmek mümkün:
1. 1886 - 1896 seneler;
2. 1925 - 1941 seneler;
3. 1970 - 1980 seneler;
4. 1999 - 2010 seneler. Qirimtatar qahramanliq destanlari, hem de, §u cümleden, epik eserlernin bir sira i?timaiy-turmu§ nümüneleri, esasen, mezkür devirlerde dünya yüzü kördüler.
Birinci devirnin te§ebbüskäri ve icra^isi belli akademik Radlovdir. Qirimtatar folklorinin, ayni zamanda, qahramanliq destanlarinin toplanilip ne§ir etilmesinde V.V. Radlovnin hususiy hizmetleri bar. Türkolog ve folklor§inas alim "Edige"nin dört, "£orabatir"nin ü£ variantini, "Qoplaqndi batir", "Er Targil", "Adil Sultan", "Amet batir", "Oraq Mamay" kibi qahramanliq destanlarini yarimadanin $e§it bölgelerinden toplap me§hur ciyintiginda ne§ir ettirdi. Evelceden qayd etmek kerek ki, mezkür kitapqa kirsetilgen "Oraq Mamay", "Er Targil", "Adil Sultan", "Amet batir" kibi qahramanliq destanlarinin variantlari münderice ve kölemlerine köre mükemmel versiya degiller. Ki^ik par^alardan ibaret olgan mezkür eserler mindan son bir daha
basilmadilar. Büyük alimnin namli toplusinen bagli eki eksiklik bizni tü§üncelerge daldira. Birincisi, professional folklor toplayicisi ne ifündir halq agiz edebiyati nümünelerinin söyleyicilerinin soyadlarini kitapqa kirsetmegen. Ekincisi, "Edige"nin Büyük hocalar ve "£orabatir"nin Büyük hocalarnen Qarasuvbazar variantlarindan [7] gayri diger destanlarnin metinleri tolu §ekilde ne§ir etilmegen. daha dogrusi, bazi eserlernin mündericeleri qisqa, digerlerinin ise metinleri kifik parfalardan ve fragmentlerden ibarettir.
V.V. Radlov tarafindan toplanilgan qirimtatar qahramanliq destanlarinin ayni adli diger türk halqlarinin epik nümünelerinden kölem ve mündericelerine köre farqlanma cihetlerini eki türlü aydinla§tirmaq mümkün. Birincisi, belli akademik qirimtatar folklor metinlerini söyleyicilerden yazip alganda Qirim hanliginin Rus imperiyasi tarafindan istiläsindan yüz yildan ziyade vaqit kefken edi. Bu müddette destan medeniyetinin aqiqiy icatkärlari ve onun professional ta§iyicilari olgan kedaylar fe§it sebeplerden dede-baba yurtlarindan artiq köfüp ketken ediler: "£ar Rusiyesi Qirimni zapt etken son, halqnin ekser qismi, §u cümleden, serbestlikke ali§qan kedaylar da sazlari omuzlarinda ana vatanlarini terk etmege mecbur oldular. Buna köre de yazilip alinmagan büyük kölemli folklor eserleri unutildi" [8, s. 18].
Salmaqli ve iri eserlernin bugünimizge yetip kelmemesi qirimtatar halqinin dramatik, hem de kergin kefmi§inen dogrudan-dogru baglidir. Qirimtatar destan nümünelerinin büyük kölemli variantlarinin coyulmasinda istilänin de§etli aqibeti öz aksini tapti. Bu delil qirimtatar destan yaraticiliginin inki§af tarihini keskin derecede deni§tirdi. Mezkür baqi§lar qirimtatar tetqiqatfilarinin da ara§tirmalarinda özüne yer aldi: "Rus istiläsindan son ba§langan kütleviy icretler ve qirimtatar §eer medeniyetinin fökmesi aqibetinde Qirimda a§iqlar instituti gayip oldu. Bunun neticesinde bir vaqitlari professional §ekilde icra etilgen büyük kölemli romanik ve qahramaniy Cenübiy türk destanlarindan bugünge qadar tek qisqa variantlari yetip keldiler" [9, s. 37].
Ekincisi, fikrimizce, tecribeli folklor toplayicisi §u zamanlarda Qirimda usta söyleyicilernin yeti§memezligine köre qirimtatar qahramanliq destanlarinin nisbeten tolu variantlarini yazip almaga muvafaq olmagan, yahut da mechul sebeplerden olar ciyintiqqa kirsetilmegen. Läkin bularnen bir sirada me§hur toplunin ekinci qisminda Qirim qaraimleri tarafindan ne§ir etilgen mecmuadan alinip basilgan "A§iq Qarib ilen §ahsinenin türkisi ve meseli", "Qaracaoglan ilen ismiqansultan", "Dahir ilen Zöhrenin masali ilen türküsü" [7] kibi iftimaiy-turmu§ destanlari tolgunligi ve mükemmeliginen diqqatimizni celp eteler. Yarimadanin yaliboyunda ya§agan qirimtatarlar arasinda nisbeten ziyade sevilip aytilgan bu eserler Qirimda meskenle§ken qaraimler arasinda da keni§ darqalgan. Ciyintiqta taqdim etilgen epik nümüneler qirimtatar tilinin yaliboyu dialektine uygun kele ve öz kölemlerine, mündericelerine, hem de poetik seviyelerine köre ayni adli türk lirik destanlarinen bir aenkte sesle§eler. Professional söyleyicilerden yazilip alingan epik nümüneler qirimtatar destanlarinin eski variantlarinin daha da salmaqli ve tolgun olganlarina delälet ete. Akademik V.V.Radlov §u eserlerni Kazanda Firkovif adli bir qaraim ziyalisindan alganini ara§tirmasinda köstere [7, s. 8]. §unu da itiraf etmek kerek ki, Radlovnin ne§rinden son qirimtatar destanlarinin kölem, hem de münderice boyunca yaliniz qisqa variantlarinin toplanilip ne§ir olunmasi sanki tendentsiyaga fevrildi. Qirimtatar qahramanliq destanlarinin aciniqli taqdiri yigirminci asirnin devaminda yazilip alingan ekseriy nümünelerde sezilip tura. Meselä, K. Camanaqli tarafindan ne§ir olungan "Qoplandi batir" destani süjetine ve kölemine köre V.V. Radlovnin toplagan varianta pek yaqindir.
Qirimtatar §ifaiy halq edebiyati nümünelerinin, §u cümleden, qahramanliq destanlarinin kütleviy §ekilde toplanilip ne§ir olunmasinin ekinci devri esasen kefken asirnin birinci yarisina tesadüf etti. 1925-nci senesinde U. Bodaninskiynin yolba^filigi altinda belli folklorcilar tarafindan keni§ miqyasta halq agiz edebiyati nümünelerinin toplama ekspeditsiyalari te§kil etildi [10, s. 27]. Bunun neticesinde §ifaiy edebiyatnin bir sira janrlarinen bagli ciyintiqlar peyda oldular. 1935 -1941-nci senelerinin devaminda "Sovet edebiyati", "Edebiyat ve kultura" mecmualarinda belli masalcilardan yazilip alingan "^orabatir" [10, s. 32], "Edige" [11, s. 84], "Köroglu" [12, s. 109] ve diger qahramanliq destanlari dünya yüzü kördüler. §unu da hatirlatmaq kerek ki, §air O.Amit tarafindan azirlanilip, ilk kere ne§ir olungan "Kopoglu" destaninin bu variantinin acimi büyük degil ve esernin metni bir sira qusurlarga maliktir. Epik nümünenin mündericesinde süjet ve
0oubKRopd^biJibiKb - fiojbKJopucmuKa
hadiselernin ardi-siraliginin qaiede boyunca inkiçafinin tasviri nizamli çekilde ifadelenmegen. Diqqatni celp etken nuqsanlar ve yetiçmemezlikler folklorçinas C.Bekirovnin da çaliçmalarinda aksini buldi [10, s. 50].
Qirimtatar menbalarinda "Edige" destaninin daha bir variantinin keçken asirnin ellinci senelerinde neçri ve esernin alman tiline tercimesinen bagli fikirler yürsetile. R.Fazil araçtirmalarinda 1957-nci senesi S.Çagatay tarafindan Ankarada qart bir qirimlidan "Edige"nin nisbeten büyük acimli baçqa bir variantinin yaziga alinip, GFR-de (Garbiy Almaniya - Î.K.) tatar ve nemse tillerinde basilip çiqqani haqqinda malümat bere [11, s. 84]. Îtiraf etemiz ki, mezkür destannin Almaniya neçrini tasdiq, ya da tekzip etken deliller qolumizda olmagani sebebinden bu versiya haqqinda birdebir fikir söylemek pek mü§kül meseledir. Qirimtatar destanlarinin neçri tarihinin ûçûnci devri 1970 - 1980-nci senelerni qavrap aldi. Bu zamanlarda bir qaç qirimtatar içtimaiy-turmuç destanlari milliy matbuatta derc olundilar. Devirnin alâmettar hadisesi ise folklorçinas C.Bekirovnin "Destanlar" (1980) kitabidir [13]. Toplunin kiriç sözünde tetqiqatçi qirimtatar halq destanlarinin neçir tarihini közete, olarnin milliy hususiyetlerini umumtürk folklor kontekstinde belgiley, epik eserlerdeki bediy obrazlarnin farqli çizgilerinin taliline tiriça [13, s. 6]. Ciyintiqqa içtimaiy-turmuç nümünelerinen bir sirada "Çorabatir", "Köroglu" ve "Qoplandi batir" kibi qahramanliq destanlarinin çeçit vaqitlarda neçir olungan variantlari kirsetildi.
1999 - 2010-nci seneler qirimtatar destanlarinin neçri tarihinin dördüncisidir. Zamannin önemli bir vaqiasi olaraq qiymetlendirmelimiz ki, qirimtatar destanlari folklorçinas C.Bekirov tarafindan 1999-nci senesi Ankarada qirimtatar ve türk tillerinde dünya yüzü kördüler. Salmaqli ciyintiqta qirimtatar klassik ve zemaneviy yazili edebiyatinin bediy nümünelerinen bir sirada içtimaiy-turmuç eserleri ve "Edige", "Çorabatir", "Köroglu", "Qoplandi batir" kibi qahramanliq destanlari da neçir olundilar [14]. Çunu da hatirlatmalimiz ki, kölemleri büyük olmagan mezkür eserlernin bu variantlarini da tolgun ve tekmil esap etmek mümkün degil.
Kemal Qonratli tarafindan içlenilgen "Edige"nin nisbeten mükemmel varianti ise 2010-nci senesi "Yildiz" (№ 3, 4) jurnalinda derc olundi. Qayd etmek kerek ki, çu versiya faqat ö^üsine köre degil de, umumen, esernin sujet dinamikasinin, hadise ve epizodlarinin ardi-sirali ketiçatinin tolgunliginen, obrazlarnin zenginliginen destannin baçqa variantlarindan bayagi farqlana. Lâkin tertibatçinin esernin metni üzerinde nasil çaliçip, onu neçirge azirlamasinen bagli açiqlamalari destannin bu variantinin ciyma olmasina delâlet ete. Ayni zamanda destannin mündericesinin Radlovnin çeçit variantlarinin metinlerinen pek yaqinligi, hem de oçavligi da bu versiyanin originalligine ve onun mustaqilligine zemin yaratmay. Kemal Qonratli destannin neçirge azirlavunen bagli araçtirmasinda eser metninin ciyma variant olmasini özü de inkâr etmey. Riza Fazil çu variantnin K. Qonratli tarafindan nasil peyda olmasini ve onun itirafini çaliçmasinda böyle tasvirley: "Men (K. Qonratli - Î.K.) "Edige" destanini ortaliqqa çiqarmaga tiriçip, onu çoq kiçilerden soraçtirgan olsam da, destanni tekmil bilgen kiçi rast ketirip olamadim. Tek bundan 1012 yil ögüne merhum ziyalilarimiz Bekir Umerov ve Kemal Qadiyevlerde bulungan arap ariflerinen yazili ve pek toç oqulgan eski, qisqa, qusurli variantlarinen taniç olmaga ve çunun kibi de merhum anamdan ayri parçalarini yazip almaga muvafaq olgan edim", - dep yaza o vaqitta destanni yollagan Kemal Qonratli... Sonra bu arqadaç elinde bulungan bütün variantlarni ve parçalarni birleçtire ve içke icadiy surette yanaçip, "Edige" destaninin toluca bir tekstini meydanga ketirmege nail ola. Destannin adini o, "Edige biy" dep adlandira" [11, s. 85].
"Edige"nin süniy yolnen peyda olgan bu versiyasinin quruliçi, mündericesi, epizodlari, obrazlar sistemi destannin V.V. Radlov tarafindan toplanilgan mühtelif variantlarinin toplusini hatirlata. Çunu da qayd etmek kerek ki, akademik Radlovnin Büyük hocalarda yazip algan varianti da "Îdege bi" adlana [7]. Bu devirde "Yildiz" jurnalinda "Edige"den gayri O.Amit tarafindan tertip etilgen "Köroglu" destani tekraren dünya yüzü kördü. Y. Zekinin 1935-nci senesi Î. Çobanovdan yazip algan "Köroglu"nin nisbeten mükemmel ve kölemli varianti ise latin ve kiril elifbelerinde 2009-nci senesi Qirimda ayrica kitap olup çiqti [8]. "Köroglu"nin qirimtatar variantlari sirasinda Y. Zekinin yazip algan versiya öz originalligi ve tolgunliginen ciddiy meraq dogura. Çarti olaraq 8 meclisten ibaret olgan epik nümünenin bu varianti esernin nisbeten az deniçmelerge ogratilgan eski variantlarindan biridir. Umumen, "Köroglu"nin bu varianti
bugungece neiçr etilgen butun qmmtatar qahramanliq destanlari sirasinda kolem, munderice ve tolgunliq baqimindan en mukemmel eserdir.
Destanciliq medeniyetinin bir sanat abidesi kibi piçkinleçmesinde soyleyicilik professionalligi ve toplayiciliq qabiliyeti misilsiz rol oynay. Bir sira menbalarda ta XX asirnin qirqinci senelerine qadar Qirimda eski adet ve ananelerge sadiq qalgan usta soyleyicilernin faaligi haqqinda malumatlar yeterlidir. Amma oz vaqitinda bu ustalarga ciddiy diqqat ayirilmagani sebebinden olarnin benzersiz bilgileri lâyiqli qiymetlendirilmedi ve soz sanatkârlarnin tecribelerinden keregince faydalanilmadi. Folklorçinas K. Camanaqli ekspeditsiyalar zamani folklor toplayicilarinin masal ve destanlarga nisbeten kiçik janrlarga ziyade emiyet berilgenini, olarnin daha çoq toplanilganini çaliçmalarinda tasdiqlay: "Bizde oyle qartlar (masalcilar - Î.K.) daha çoqtir, lâkin olarnen esasli ve daimiy surette çaliçilmay. Kolhozlarda pek çoq acayip masal aytici qartlar ve qartanaylar bar. Ekspeditsyalar teçkil etilgende ve baçqa yollarnen folklor materiallari toplanganda, en ziyade yirlar, çin ve maneler toplanila. Bu yahçi iç, lâkin masallarni da toplamaq kerek. Er bir masalcinin ozune mahsus uslubi ve yaraticiliginin harakter çizgisi bardir. Bekmambet (soyleyici B. Qulmambetov - Î.K.) qartta ziyadesinen epik eserlerge sevgi bar. Bu hal onun aytqan masallarinda da sezile tura. Qart oz masallarini, "Edige", "Çorabatir" ve "Ker oglu" kibi eserlerini aytqanda, buyuk bir sicaqliqnen ayta. Bekmambet aqay epos eserlerini yirlaganda, olarni oz maqamlarinen yirlay, bu al dinleyicilerde ayrica bir meraq dogura" [15, s. 30, 31].
Halq agiz edebiyatinin baçqa janrlarina nisbeten destanlarnin yaziga alinmasi hususiy folklor toplayiciliq ustaligi, ayni zamanda boyle eserlerge buyuk sevgi ve saygi talap ete. Çunu da mahsus qayd etmek kerek ki, çifaiy halq edebiyatinin diger janrlarindan farqli olaraq destanlarnin kâgitlarga koçurilmesine bayagi vaqit kete ve yuz-eki yuz yil mindan eveller masalcilarnin artindan olarnin soylegenlerini aytqanlari çekilde suratnen yazip yetiçtirmek pek muçkul mesele edi. Çuna kore de bu sahada faallik kostergen bir sira tecribesiz folklor toplayicilari destan metinleri adden ziyade kolemli olganlari içun olarni yazip almaqtan vazgeçtiler. Soyleyicilik istidati kibi, destan toplayiciliq qabiliyeti de bu numunelerge saf duygu ve sabirli dinleyicilik meareti talap ete. Îtiraf etmek kerek ki, turk destanlarinin yaziga alinip toplanilmasi, hem de ilmiy surette ogrenilmesi devrinde olsun Turkustanda, olsun Kavkazlarda, ya da olsun Qirimda meçhur turkolog ve folklorçinas alim Radlov kibi qudretli çifaiy halq edebiyatinin toplayicilari, demek mumkun ki, yoq derecesinde edi. Bu baqiçtan turk qahramanliq destanlarinin bir sira versiyalarinin oz vaqitinda, keyfiyetli seviyede kâgitlarga koçurilmemesine yuksek ihtisasli, hem de mahsuldar folkolr toplayicilarnin qitligi da belli bir derecede tesir etti.
Hulâsa, zanimizca, qirimtatar qahramanliq destanlarinin salmaqli variantlarinin yaziga alinmamasinda açagidaki deliller aletici ve sarsitici rol oynadilar. Birincisi, imperiyanin istilâsi neticesinde Qirim hanliginin milliy devletçilik quruminin gayip oluvi, çu cumleden, halqnin busbutun içtimaiy-siyasiy, edebiy-medeniy, estetik-ahlâqiy institutlarinin mahvi, hem de yuz binlerle adamlarnin amansiz cenklernin, mecburiy icretlernin qurbani olmasi qirimtatar qahramanliq destanlarinin tolgun ve mukemmel variantlarinin kâgitlarga koçurilmemesine, olarnin coyulmasina en esas sebeptir. Ekincisi, mezkur çaglarda qirimtatarlar arasinda destanlarnin professional toplayicilarinin eksikligi, hem de dramatik muitte furtunali facialardan peyda olgan umummilliy maneviy ruh tuçkunligi de halq tefekkurinin canli ve çanli saifelerinin soz medeniyetinin olmez abideleri kibi ebediyleçmesine keçilmez sinirlar çekti.
Касумов Ильгар Аликулу оглу
СУДЬБА КРЫМСКОТАТАРСКИХ ГЕРОИЧЕСКИХ
ДЕСТАНОВ В ИСТОРИИ КУЛЬТУРЫ ЭПОСА
Аннотация. В статье обсуждается научный и логический смысл культуры эпоса, а также процесс становления жанра дестана в устной народной литературе. Оцениваются взгляды выдающихся фольклористов, связанные с творчеством эпоса. В культуре слова отмечается художественная и историческая сущность жанра эпоса. Наблюдаются средства изображения основных предметов эпосов: борьбы и победы.
Обозначаются различительные черты отображения методов борьбы и боевых сцен в сравнительном анализе содержания эпосов народов мира и тюркских дестанов. Выявляются этапы сбора и издания образцов крымскотатарских эпосов. Исследуются основные причины, по которым совершенные и полные версии героических эпосов не дошли до наших дней и их оригинальные варианты не были своевременно переведены на письмо.
Ключевые слова: Культура эпоса, устное народное творчество, тюркские дестаны, фольклор.
Kasumov Ilgar Alikulu о^1и
THE FATE OF THE CRIMEAN TATAR HEROIC DESTANS IN THE HISTORY OF THE CULTURE OF THE EPIC
Summary. The article discusses the scientific and logical meaning of the culture of the epic, as well as the process of becoming a genre of destan in oral folklore. Views of outstanding folklorists, associated with the creativity of the epic, are evaluated. In the culture of the word, the artistic and historical essence of the epic genre is noted. Means of depicting the main objects of the epics, namely fight and victory, are observed. The distinctive features of the display of the methods of fight and battle scenes in comparative analysis of the content of the epics of the peoples of the world and the Turkic destans are indicated. The stages of collecting and publishing samples of the Crimean Tatar epics are revealed. The main reasons why perfect and complete versions of heroic epics have not reached our days and their original variants have not been timely transferred to the written form are studied.
Keywords: the culture of the epic, oral folklore, the Turkic destans, folklore.
EDEBiYAT:
1. Пропп В.Я. Русский героический эпос / В.Я. Пропп. - М. : Лабиринт, М., 1999. - 640 с.
2. Жирмунский В.М. Тюркский героический эпос / В.М. Жирмунский. - Лен. : Наука, 1974. - 725 с.
3. Allahmanli M.Q. Kirimtatar adabiyyati: problemlar, mülahizalar / M.Q. Allahmanli. - Baki : ADPU-nun na§riyyati, 2007. - 146 s.
4. Kasumov i.A. Kirimtatar xalq yaradiciligi / i.A.Kasumov. - Baki : Nurlan, 2003. - S. 3 - 20.
5. Усеинов Т.Б. Крымскотатарская народная литература периода Крымского ханства / Т.Б. Усеинов // Культура народов Причерноморья. - 2004. - № 54. - С. 329 - 331.
6. Керимов И.А. Гаспринскининъ джанлы тарихи (1883 - 1913) / И.А. Керимов. -Симферополь : Тарпан - 1999. - 408 с.
7. Радлов В.В. Образцы народной литературы северных тюркских племен / В.В. Радлов. -Ч. VII. - СПб, 1896. - 450 с.
8. Касумов И.А. "Кёрогълу"нен багълы базы къайдлар ве тюшюнджелер / И.А. Касумов. -В сб. «Кёрогълу» дестаны. - Симферополь : Къырымдевокъувпеднешир, 2009. - С. 6 - 25.
9. Сейтягъяев Н.С. Къырымда «Кёр огълу» дестаны ве онынъ янъы варианты / Н.С. Сейтягъяев. - В сб. «Кёрогълу» дестаны. - Симферополь : Къырымдевокъувпеднешир, 2009. - С. 26 - 45.
10. Бекиров Дж. Кърымтатар халкъ агъыз яратыджылыгъы / Дж. Бекиров. - Ташкент : Укитувчи, 1988. - 278 с.
11. Фазыл Р. Эдиге бий - халкъ дестаны / Р. Фазыл // Йылдыз. - 2010. - № 3. - С. 84 - 85.
12. Фазыл Р. Эдиге бий - халкъ дестаны / Р. Фазыл // Йылдыз. - 2010. - № 2. - С. 109.
13. Бекиров Дж. Дестанлар: Къырымтатар халкъ дестанларынынъ хусусиетлери / Дж. Бекиров. - Ташкент : Гъафур Гъулам адына эдебият ве санъат нешрияты, 1980. - С. 6 - 25.
14. Türkiye Di§indaki Türk Edebiyatlari antolojisi: Kirim Türk-Tatar Edebiyati. - Ankara : Kültür Bakanligi, 1999. - 600 s.
15. Джаманакълы К. Къырымтатар халкъ масаллары / К. Джаманакълы, А. Усеин. -Симферополь : Къырымдевокъувпеднешир, 2008. - 384 с.
