CC BY
51Kasumov ilgar Alikuku oglu1 Email: [email protected]
Qirimtatar atalar sozlerinin tasnifati ve mevzu renkarenkligi
УДК: 801.81-343.512.19
Anlatma. Insanlar tarihiy inki§afnin keti§atinda qolda etken neticelerni ve hayatta uzun muddetli alip bargan kozetuvlerini, hem de isbatlanip tasdiqlangan delillerni atalar sozlerinde umumiyle§tirmege tiri§tilar. i§kirliknin, yigitliknin, vatanperverliknin, yah§iliqnin, umumen, ho§ meramli niyetlernin ve alicenap areketlernin insanlarga §uret ketirmesi bir goq halqlarnin hikmetli ibarelerinde tasvir olundi. Qirimtatar atalar sozleri de mina boyle bir maneviy ihtiyactan ve gayet kerekli zaruriyetten meydanga keldi. Halq arasinda pek qolay anla§ilgan bu janrnin tasnifati turk halqlarinin folklorinda ge§it baqi§lardan ara§tirildi. §u cumleden, qirimtatar atalar sozleri de bir sira tetqiqatgilar tarafindan tasnif etildi. Lakin itiraf etmek kerek ki, atalar sozlerinin tasnifati ilmiy baqi§tan bugungece daqiq ogrenilmedi.
Anahtar sozler: qirimtatar folklori, atalar sozleri, turk halqlari, tasnifat, hikmetli ibareler.
Классификация и тематическое разнообразие крымскотатарских пословиц
Аннотация. Пословицы, имеющиеся в сокровищнице устного народного творчества любого народа, суть результата обобщения опыта, многовековых наблюдений за жизненными перипетиями, в которых в поучительной форме выражена народная мудрость. Трудолюбие, мужество, патриотизм, доброта - в общем всё, что связано с благородными побуждениями, возникающими в человеческой душе, находит своё отражение в метких афористических выражениях у очень многих народов.
Пословицы у крымских татар имеют своим истоком те же самые духовные запросы и насущные потребности. В предлагаемой вниманию читателя работе с различных точек зрения рассмотрены принципы классификации этой, легко воспринимаемой народными массами, жанровой разновидности фольклора тюркских народов. Следует отметить, что варианты классификации крымскотатарских пословиц ранее были предложены рядом исследователей. Тем не менее, следует признать, что до настоящего времени принципы классификации таковых не были предметом глубокого научного анализа.
Ключевые слова: крымскотатарский фольклор, пословицы, тюркские народы, классификация, афоризмы.
Classification and Thematic Diversity of Crimean Tatar Proverbs
Summary. Proverbs, which can be found in the treasury of the oral folklore of any nation, are the result of summarizing the experience and centuries-old observations of life events, in which the wisdom of the people is expressed in an instructive form. Diligence, courage, patriotism, kindness - in general, everything connected with the noble motives arising in the human soul, is reflected in apt
1 Касумов Ильгар Аликулу оглу, научный сотрудник НИИ крымскотатарской филологии, истории и культуры этносов Крыма ГБО-УВО РК КИПУ (Симферополь, Крым).
aphoristic expressions in very many nations. Crimean Tatar proverbs have their source of the same urgent spiritual needs. The present work discusses from various points of view the principles of their classification, the genre variety of the folklore of the Turkic peoples being easily perceived by the masses. It should be noted that the classification options for Crimean Tatar proverbs were previously proposed by a number of researchers. Nevertheless, it should be recognized that, up to the present, the principles for classifying such have not been the subject of in-depth scientific analysis. This article defines the contours of a new approach to the classification of Crimean Tatar proverbs, which is based on semantic messages, and explores their thematic diversity.
Keywords: Crimean Tatar folklore, proverbs, Turkic peoples, classification, aphorisms.
Qirimtatar halqiniñ qom§u türk halqlarinen arasindaki folklor baglariniñ tarihini közetkende, bu aläqalarnm izleriniñ qadimiy zamanlardan berli olganini aydin §ekilde körmek mümkün. Eski tarih §u halqlarniñ te§ekküli, ayni bir etnik gruppadan ösüp ayirilmasi, birdebir basamaqlardan kegip §ekillenmesi, soñraki devirlerde ise tayfalarga bölünip yañi-yañi territoriyalarda meskünle§mesinen seciyelene. Qirimtatarlarniñ qom§u türk halqlarinen kegmi§ zamanlarda belli bir devirlerdeki tarihiy birligi, soñralar nisbeten biribirine yaqin arealda, beñzer igtimaiy-siyasiy ve iqtisadiy formatsiyalarda ya§ayi§ faaliyeti, hatta qabile-tayfa birlikleri epohasindaki maneviy munasebetler, hem de yaraticiliq qoñu§masiniñ mevcutligi tabiydir. Miña köre de bu basamaqlarda qirimtatar ve qom§u türk halqlari tarafindan meydanga kelgen agiz edebiyatiniñ nümüneleri ayni bir mündericege, süjetke malik olup, soñralar ise yaraticiliq protsesi er bir türk halqiniñ özüne mahsus icadiy anänelerine uygun tarzda keni§lendi, yañi-yañi boyalarnen zenginle§ti, daha da östü. Amma olarniñ mahiyetindeki etno-poetik birlik ve süjet o§avliqlari tamam gayip olmadi. Yuqarida añilgan yaqinliq ve aenkde§lik diger janrlarda olgani kibi atalar
sözlerinde de öz parlaq aksini buldi.
Atalar sözleri qirimtatar folkloriniñ eñ tesirli ve eñ lakonik janrlarindan biridir. Ba§qa türk halqlariniñ folklorinda kibi atalar sözleri qirimtatar agiz edebiyatinda kügük janrlarnen büyük janrlar arasinda kegit basamasi vazifesini becere. Qirimtatar halqiniñ §ifahi ve yazili edebiyatinda, hem de hayat faaliyetinde gayet keni§ darqalgan §u janr özüne mahsus hususiyetlerine köre digerlerinden segileler: "Atalar sözleri halqniñ hayat tercribesi neticesinde meydnga kelgen nasihatlar, nesilge yol kösterüvlerdir. Onuñ igün atalar sözlerinde dava etüv, ya da iddiala§uv yoqtir. Olar tasdiqlay, ya ki, inkär ete, ömür tecribesine esaslanip yol köstere, keñe§ bereler" [1, s. 6].
Qirimtatar atalar sözleri goqasirliq halq hayatiniñ igtimaiy-siyasiy, medeniy faaliyetinde yüzyilliqardan berli §ekillengen emek tecribesiniñ, hem de sinanilgan felsefiy tefekküriniñ zirvesini bediiyle§tirgen ve ebediyle§tirgen ilim mabedidir. Oña secde etmegenlerniñ, hikmetli kelämlarnrn manasina varmaganlarniñ aqibeti aciniqli ve külünglidir. Bu nadir söz incileri insan ömrünm haq yoluna §avle sagqan nur alemidir, emekseverlikni ve cesürlikni canlandirgan edep ve terbiye mektebidir. Qirimtatar atalar sözleri halq hikmetiniñ, onuñ zengin tü§üncesiniñ mantiqiy aynasidir, haqiqiy manada insanliq, aliycenapliq ve ululiq menbasidir: "Atalar sözleri qirimtatar halq agiz yaraticiliginiñ eñ qadimiy ve eñ siq qullanilgan janrlarindan biridir. Olarda halqniñ ziyrekligi, ötkür sözge ustaligi, dünyabaqi§i, aqil-feraseti ifadelenmektedir. §uniñ igün olarga halq hikmetiniñ ve halq felsefesiniñ hazinesi, halq agiz yaraticiliginiñ incileri de deyler" [2, s. 3].
Ekser türk halqlari kibi qirimtatar atalar sözlerinm toplanilmasina ve ne§ir olunmasina XIX yüzyilliqtan ba§lanilsa da, olarniñ tetqiqina esasen XX asirdan itibaren ciddiy seyler kösterildi. XIX asirniñ soñlarindan ba§lap §imdiki devirge qadar qirimtatar atalar sözleri bir sira qirimtatar ve rus tetqiqatgilari tarafindan defalarca
toplanilip neçir etildi, hem de araçtirildi. Bu çaliçmalarnin arasinda akademik V.V. Radlov tarafindan toplanilip neçir olungan folklor nümünelerinin ilmiy, hem de tarihiy emiyeti misilsizdir [3]. Ayni zamanda §u istiqametteki araçtirmalarnin sirasinda i. Berezin, P. Falev, V. Gordlevskiy, A. Bodaninskiy, Martino, O. Murasov, R. Muzafarov, M. Umerov, C. Bekirov, R. Fazil ve §. Asanovnin ilmiy nailiyetleri de hususiy qiymetke malikler. Çagdaç devrimizde ise T. Useinovnin mezkür mevzuga bagiçlangan tetqiqatlari diqqat dogura [4].
§uni da hatirlatmalimiz ki, keçken asirnin qirqinci senelerinde qirimtatar halqi öz vatanindan vahçiycesine sürgün etildi. Deportatsiya yillarinda mevcut olgan siyasiy durum qirimtatar tetqiqatçilarina ilimnin bir çoq saalarinda olgani kibi folklorçinasliqnen de ciddiy ograçmaga ve temelli araçtirmalar alip barmaga çarait bermedi. Buna köre de alimlernin mükemmel bilgileri öz çaliçmalarinda haqiqiy aksini tapmadi. Amansiz sürgünlik devri çifahi halq yaraticiliginin tabiy ösüv esnaslarini darma-dagin etti. Misal içün, agiz edebiyatinda çoqvariantliliq ekser folklor janrlarina has olgan bir hususiyettir. Diger janrlardaki kibi atalar sözlerinde de ayni bediiy nümünelernin bir qaç varianti olmasi adiy adisedir, §u folklor icatçiliginin özüne mahsus qanunga uygunligidir. Bu baqiçtan sürgünlik çaglarinda binyillardan berli afizalarga singen halq edebiyatinin tabiy inkiçaf cerâni ve ayni bir manani çeçit çekillerde anlatqan bediiy nümüneler arasindaki nisbiy mesafe tarazligi bozuldi, renkarenk ifadelenüvler, çoqvariantliliq süniy yolnen kesatlaçti.
Çimdigece toplanilip neçir etilgen qirimtatar atalar sözlerinin nuqsanli ciheti ondan ibarettir ki, bediiy nümünelernin söyleyicileri haqqinda malümatlar belli degil ve olarnin qaysi bölgelerden yazilip alingani ciyintiqlarda qayd etilmegen. Bu fikirni, demek olar ki, qirimtatar atalar sözlerinin dünya yüzü körgen bütün neçirlerine §amil etmek mümkün. §uni da qayd etmek kerek ki, qirimtatar halqi tuvgan yurtundan sürgün etilgenden sonki devride
bu problemanin çezilmesi pek mü§kül meselege çevrildi. §ularnen bir sirada, ayni zamanda, qirimtatar atalar sözlerinin ilmiy baqi§tan tasnif olunmamasi da tü§ündirici, hem de keskin surette rahatsizlayici mevzulardan biridir. Son devirlerde R. Fazil [5] ve §. Asanov [6] tarafindan tertib etilgen toplular bu problemanin barligini ve müimligini aydin §ekilde aks eteler. R. Fazil öz ciyintiginda bediiy nümünelerni tasnif etmeden hikmetli kelâmlarnin yaliniz münderice ve mevzularina esaslanip olarni otuz doquz qisimga bölgen. §. Asanov ise öz tertibatinda metinlerni tasnifatsiz §ekilde elifbe sirasinen ne§ir etken.
Türk halqlarinin folklorinda atalar sözleri mühtelif noqtaiy-nazardan tasnif etildi. Kimerde bu ara§tirmalarnin bazilari süniy tesirler bagi§lay ve olarni tabiy tasnifatlar kibi degerlendirmek mü§kül meseledir. Süniy tasnifatlarda §ekil ve zahiriy alâmetlerge ziyade üstünlik berildi. Tabiy tasnifatlarda ise mantiqtan netice qolda etilip, esasen seciyeviy hususiyetler közde tutuldi. Qirimtatar atalar sözlerinin ilkin tasnifatina ara§tirici P. Falev tarafindan te§ebbüs kösterilgeni qaynaqlarda a§kârlana. §u delilnen bagli bilgilerde qayd olungan: "P. Falev 1915 senesi "A. Bodaninskiy, Martino, O. Murasov tarafindan ciyilgan qirimtatar atalar sözleri, aytimlari ve tabirleri" degen maqale yazdi. Bu maqalede ayri atalar sözlerinin tarihini aytip münderice ve mevzusi itibarinen olarni on bir bölükke ayira" [7, s. 156]. Tetqiqatçi öz tasnifatini a§agidaki tarzda taqdim etti:
1. Hürf-adetler haqqinda atalar sözleri.
2. Ruhaniyler haqqinda atalar sözleri.
3. Ahlâqiy baqi§ ve hayat tecribesi haqqinda atalar sözleri.
4. insannin adetleri, ba§qa adamlarga munasebetleri haqqinda atalar sözleri.
5. Aile ve tuvganlar haqqinda atalar sözleri.
6. Tarihiy ve etnografik mevzular haqqinda atalar sözleri.
7. Meditsina haqqinda atalar sözleri.
8. Ayvanlar haqqinda atalar sözleri.
9. insannin faaliyeti, i§ aleti ve onun neticesi haqqinda atalar sözleri.
10. Ösümlik ve tabiat haqqinda atalar sözleri.
11. Umumiy fikir haqqinda atalar sözleri.
Prof. R.Muzafarovniñ qirimtatar
atalar sözleriniñ ögrenilmesinde müim hizmetleri bar. Bu meselege felsefiy nazar noqtasindan munasebet bildirgen folklorçinas araçtirmalarinda esasen atalar sözlerinm mevzu dairesini közde tutti. Alim hikmetli kelámlarniñ mana añlamlarina hususiy diqqat ve emiyet berip, olarni üç büyük gruppaga ayirdi [8]. Onuñ tasnifati böyle belgilendi:
1. Halqniñ içtimaiy-istisalinen bagi olgan atalar sözleri.
2. Halqniñ ameliy hayatiy-turmu§ tecribesinen bagi olgan atalar sözleri.
3. Halqniñ felsefiy tü§üncesinen bagi olgan atalar sözleri.
Folklorçinas C. Bekirov ise atalar sözlerinen bagli araçtirmalarinda, esasen, olarniñ mevzu ve gayesini keni§ talil etti. Tetqiqatçi añlamina köre yaqin manali atalar sözlerini ayni bir gruppada cemleçtirdi. Hususan, bu usuldan faydalangan folklorçinas alimniñ baqiçlarina binaen qirimtatar atalar sözlerinm tasnifatini, tahminen, açagidaki tarzda tasavur etmek mümkün:
1. Emek, emekdarlar ve i§ke munasebet haqqinda atalar sözleri.
2. Tenbellik ve caillik haqqinda atalar sözleri.
3. Sinfiy ziddiyetler haqqinda atalar sözleri.
4. Din ve diniy hadimleri haqqinda atalar sözleri.
5. Dostluq ve qardaçliq haqqinda atalar sözleri.
6. Vatanperverlik ve birlik haqqinda atalar sözleri.
7. Yigitlik ve qaramanliq haqqinda atalar sözleri.
8. Yamanliq ve hiyanetlik haqqinda atalar sözleri.
9. ilim, bilgi, sanat haqqinda atalar sözleri.
10. Zenaat ve uner haqqinda atalar sözleri.
11. Qadin-qoca munasebetleri ve
qadinlar haqqinda atalar sözleri.
12. Baht, sevgi ve saygi haqqinda atalar sözleri.
Ba§qa türk halqlarinin folklorindaki kibi qirimtatar atalar sözlerinin de tasnifini ayni bir usul boyunca alinip barilmasini maqsatqa uygun dep sayamiz. Zanimizca, tasnifat zamani açagidaki cihet ve yanaçmalarnin közetilüvi vacip, hem de zarurli meselelerdendir. Birincisi, qirimtatar atalar sözleri öz münderice ve gayesine, haqiqiy, hem de mecaziy manalarina köre tasnif olunmalidir. Ekinçisi, çoqmanali atalar sözleri anlam tarzina uygun olaraq daha daqiq ve aydin §ekilde ifadelengen manalarina köre tasnif etilmelidir. Ûçûncisi, mantiqiy anlamlarina köre bir-birine zit keliçken fikirlerni ifadelegen akismanali atalar sözleri ayni bir gruppada tasnif olunmalidir. Qaydlarimizga esaslanip, qirimtatar atalar sözlerini açagidaki kibi gruppalaçtirmaqni maqsatqa uygun dep sayamiz:
1. i§ protsesi, emek, zenaat ve tenbellik haqqinda atalar sözleri: Eliilen iden, omuzu ilen qaldirir; Gece oldu yatmali, sabah erken qalqmali, gündüz çali§mali, ah§am rahet olmali; Bal dutan barmagin yalar [3, s. 391, 392, 394]. Zenaat - altin bilezliktir; Tenbelnin i§i bitmez, Yaz kelse de, qi§i bitmez [5, s. 14, 25].
2. Tabiatnin mevsimi, tabiat adiseleri, ösümlikler ve ayvanlar haqqinda atalar sözleri: Yer toymasa, el toymaz; Qi§ qi§ligini etmese, yaz yazligini etmez; Qasim keldi - qi§ keldi, Qidirlez keldi - yaz keldi; Atin yah§i olsa, yolun qisqa olur; Tilki terisinen qadirli, bülbül sesinen [5, s. 152, 155, 156, 157].
3. ilim, aqil, söz, caillik ve sanatkârlar haqqinda atalar sözleri: Ba§liga ba§ terisi mayadir, ba§sizga yüz bin ahça zayadir; Ba§ta aqil olmassa, eki ayaqqa zor verir [3, s. 392-393]. Yah§i söz - can azigi, Yaman söz - ba§ qazigi; Er i§nin ustasi bar, Er ustanin ustazi bar [5, s. 13, 20]. Caillik faqirliqtan beterdir; Uner olsa qolunda, nimet tapiliryolunda [6, s. 163, 176].
4. Yahçiliq - yamanliq, dostluq -dü§mançlllq, dogruliq - yalanciliq ve
hirsizliq haqqinda atalar sözleri: Eyilikke eyilik idmek her adamiñ i§idir, kemlikke eyilik idmek er adamiñ i§idir; Eyilik iden eyilik bulur, kemlik iden kemlik bulur [3, s. 390]; Yah§inen dost olsañ, muradiña yetersiñ, Yamannen dost olsañ, masharadan betersiñ; Dost ba§qa baqar, dü§man ayaqqa; Dü§mandan dostuñ olsa, Beliñde baltañ olsun; Dostuñ biñ olsa da azdir, Dü§maniñ bir olsa da çoqtir; Dogru olsañ, kete-kete gül olursiñ, Hirsiz olsañ, kete-kete kül olursiñ; Yalanciniñ evi yangan, kimse oña inanmagan [5, s. 65, 66, 67,71, 78, 79].
5. Vatanperverlik, el-yurt, halq, birlik, hiyanetlik ve gürbetlik haqqinda atalar sözleri: Er keske öz Vatani tatli; Vatan içûn otqa tü§señ, yanmazsiñ; Halq üfürse, boran olur; Qayda birlik, anda tirilik; [5, s. 34, 38. 39]. Hiyanetlikniñ birini yapqan, biñini de yapar [6, s. 170]. Gidene olurmu gülmek, gariplik atesten gölmek [3, s. 394].
6. Bayliq, saranliq, aynecilik, pahilliq ve maqtançiliq haqqinda atalar sözleri: Bayniñ kelini olgance, Fuqareniñ qizi ol; Saranniñ a§i pi§mez, Qazani ottan tü§mez; Ötmekten qil çiqmaz, sarandan pul çiqmaz; Paqil toymaz, hirsiz oñmaz; §aytanga çariq kiydirir [5, s. 102, 132, 136, 138]. Öksek olma asarlar, alçaq olma keserler; Gülmemeli faqiri, ne bilirsiñ ahiri [3, s. 392, 394].
7. Yigitlik, sadaqatliliq ve qorqaqliq haqqinda atalar sözleri: Arslan - izinden, yigit - sözünden qaytmaz; Cesürge ölüm qorqunçli degil; Qorqaqniñ közü balaban, ahmaqniñ sözü; Batir bir öler, qorqaq yüz [5, s. 113, 114, 116]. At odur ki, egerin alsañ avnasa, yigit odur ki, ba§in salsa yuhlasa [3, s. 392].
8. Aqlâq, terbiye, nasihat, çeçit munasebetler ve içki duygular haqqinda atalar sözleri: Edepsiz yigit - yügensiz at; Balani tapmaq bir kere kûç, Terbiye etmek biñ kere kûç; Eñ xayirli miras - edeptir; Büyükniñ sözüni tutmasañ, Büyük yolga çiqmazsm; Göñlün ken olsun, tar yerge de sigarsiñ [5, s.93, 95, 96, 109]. Göñül dedigiñ aqan suya beñzer, fikir deryaga [3, s. 394].
9. insanga muabet, sevgi ve güzellik haqqinda atalar sözleri: Ana - yurtniñ teregi; Balasi içûn ana ate§ke kirer; Deñiz dalgasiz olmaz, Qizlar sevdasiz olmaz; Öz anasini hürmet etken, ba§qasini horlamaz; [5, s. 40, 53, 93]. Güzellik ba§a belâdir, çirkinlik altin qaledir; Göz biñi görer, göñül biriñ sever [3, s. 394].
Tarihiy inkiçaf protsesinde insanlar qolda etken neticelerni ve hayatta uzun muddetli alip bargan mü§ahedelerini, isbatlagan delillerni hikmetli ibarelerde umumiyleçtirmege tiriçtilar. Meselâ, emekniñ ve i§kirlikniñ insanlarga §an-§eref ketirmesi ekser halqlarniñ hikmetli kelâmlarinda öz parlaq aksini tapti. Qirimtatar atalar sözleri de mina böyle bir ihtyiyactan, hem de gayet kerekli zaruriyetten peyda oldu. Qirimtatar halqiniñ qaç-qaç asirlardan berli öz hayat tecribesinde cismaniy emek ve zahmetnen bagli ifadelengen atalar sözlerini közetüvde, onda emekni terennümlegen, içkirlikni vasif etken hikmetli kelámlarniñ üstünlik te§ki etkeniniñ canli §aati olamiz. §u alâmettar çizgiler, hem de eminliknen isbatlangan duygular qirimtatar halqiniñ fedakârligindan ve emekseverliginden tolgun haber bere. Halqniñ tü§üncesine, hem de tasavurina köre, faqat içkirlik ve emek insan hayatiniñ ve onuñ maneviy rahatliginiñ esas teminleycisidir. Yaliñiz ve yaliñiz emek insanni §an-§ereflendire ve onu halq arasinda soñsiz §uretlendire: Emek - ömürniñ zinetidir; ¡§te terlemegenniñ qazani qaynamaz; Bagni baqsañ, bag olur, Baqmasañ - dag olur; Baardeki areket - küzdeki bereket; ¡§legen demir totlanmaz; ¡§siz ömür - otsiz kömür; Saban tutqan aç qalmaz; Özen suvini baar ta§irir, ínsan §anini emek a§irir; Demir qizgin olganda dögülir; Tarlada izi olmaganniñ, Sofrada yüzü olmaz [5, s. 18, 19, 21, 22].
Çali§qirliqni ve zahmetni vasif etken atalar sözleri kibi, helâl emekke suvuq munasebette olup, tenbellikke ve erinçeklikke meyil köstergenlerni tasvirlegen atalar sözleri de hikmetnen yogurildi. Baba-dedelerimiz emekni ve
içkirlikni terennüm etkeni kibi tenbellikni de unutmaganlar, insanniñ hürmetini tü§ürgen tabiatqa ve hisletke qarçi çiqqanlar. Bir çoq qirimtatar atalar sözlerinde tenbellik ciddiy tarzda tenqit olungan. Halq tenbellikniñ seciyeviy hususiyetlerinden fikir yürütkende olarni mahirane manalandirgan ve bu hisletniñ mahiyetini mearetnen açmaga muvafaq olgan: Tenbellik - baht dü?mani; A? deseñ çapar, I? deseñ qaçar; It itke, it de - quyrugina; Tenbelge i? buyursañ, saña aqil ögretir; Yuqusi çoqnm bahti az; Saçqanda yoqsiñ, organda yoqsiñ, armanda qaydan çiqtm; Ölüge aglamaz, tirige külmez; Sen aga, men aga - bu sigirni kim sagar; Suvga barip, suvsiz kelir; I? i?taha açar, tenbel i?ten qaçar; Alma pi?, agizima tü? [5, s. 24, 25, 26, 28].
Tuvgan yurtqa soñsiz sevgi ve umumen alganda, vatanperverlik mevzusi da qirimtatar atalar sözlerinde diqqani yeterli derecede özüne celp ete. Halq ulu yurt sevgisini, ana vatanniñ iç bir mekânnen deñi§tirilmemezligini, tuvgan iliniñ bahtli taliyi ogurinda öz ömürini ve hayatini qurban bergen ogullarniñ obrazini da hikmetli kelâmlarda seve-seve terennüm etti: "Ana yurtiñ - altin be?ik", "Vatansiz adam - yirsiz bülbül", "Vatan sevgisi -sevgilerniñ eñ buyügidir", dep aytqan halq öz evlâtlarini er daim tuvgan yurtqa sadaqatli olmaq ruhinda terbiyeledi. Atalar sözlerinde muqaddes vatan sevgisi, tuvgan yurtta ömür sürmek öz parlaq aksini tapti: Ba?qa ilniñ sultani olgance, Öz iliñniñ çobani ol; Er keske öz Vatani tatli; Gurbetlik gülni soldirir; Yarindan ayrilgan yedi yil aglar, Vatanindan ayrilgan ölgence aglar; Tuvgan ilniñ yeri - cennet, suvi - ?erbet; Yurti bayniñ özü bay; Vatanina hiyanet etken, öz anasina hiyanet eter [5, s. 37, 38, 39].
Qirimtatar atalar sözlerinde halqniñ ve milletniñ birligi de ilvan boyalarnen vasif olundi. "Halqniñ küçü - el ^ç^ sel ^ç^', dep aytqan halq bu ^niñ qarçisinda bütün belálarniñ aciz olganini beyan etti. Halq el birdemliginiñ al etici, hem de müte§em qüdretke malik olganini terenden añlagan ve §u aqiqatni daima açiqlamaga, onu tillerde
destan etmege tiri§ti: Halq ufürse - boran olur; Qayda birlik, anda tirilik; Bir qoldan davu? çiqmaz; Halqqa qo?ulganniñ göñlü toq, Halqtan ayrilganniñ üzü yoq; Tirnaq etten ayrilmaz; Halq yah?iliqni unutmaz; Halqni yamanlagan közsiz qalir; Halqta olsa - sende bar [5, s. 34 - 36].
Qirimtatar atalar sözlerinde yigitlik, cesürlik ve qaramanliq er daim yüksek degerlendirildi. Halq milletni sevgen haleskâr evlátlariniñ §erefine iç bir zaman afizalardan silinmegen nadir söz incilerinden hikmetli kelâmlar qo§ti: At ölse - nali qalir, Yigit ölse - nami qalir; Arslan - izinden, yigit - sözünden qaytmaz; Cesürge ölüm qorqunçli degil; Yigit - yurtniñ teregi; Altin ate?te sinalir, yigit küre?te; Yigit dü?mansiz, at tir?avsiz olmaz; Yigit i?inen añilir; Agir yükni araba tartar, Agir i?ni er tartar; Cesürniñ baqi?i qorqaqniñ qiliçindan keskindir [5, s. 113 -116].
Halq yigitlik ve batirliq çizgilerni vasif etkeni kibi, aks cihetlerni - hiyanetni, acizlikni, qorqaqliqni, nankörliqni da unutmagan, insanliqqa uygun keliçmegen çirkin davraniç ve qusurlarni lânetlegen: Batir bir öler, qorqaq - yüz; Pahil toymaz, hirsiz oñmaz; Dü?mandan qorqqan, dü?mannen dost olur, Vatanni sevgen - ernen; Vatanina hiyanet etken, öz anasina hiyanet eter; Hiyanetniñ birini yapqan, biñini de yapa bilir; Yaman araba yol bozar, yaman ki?i ev bozar; Qoyan öz kölgesinden qorqar; Qorqaqqa gece mi?iq da dev olup körünir; Torgaydan qorqqan tari ekmez; "Qorqaqniñ közü balaban, ahmaqniñ sözü balaban [5, s. 38 - 39, 70 - 75, 113 - 116, 136].
Qirimtatar atalar sözlerinde yüksek maneviy degerler, muqaddes aqlâqiy çizgiler bir qaide olaraq teblig ve terennüm etile. Halq dostluqni, sadaqatli arqada§liqni, itibarliliqni, yah§iliqni ve ba§qa musbet keyfiyetlerni daima hususiy qayd etip, olarni nesillerge tevsiye ete: Dostsiz adam -qanatsiz qu?; Haq dost qara kün içûn; Dost ba?qa baqar, dü?man ayaqqa; Eski dost dü?man olmaz; Dost qara künde belli olur; Aytma siriñni dostuña, dostuñniñ da dostu bardir, o da aytar dostuna; Can agirtqan -
dost degil; Cebiñde parañ olmasin - dostuñ olsun; Tayniñ yamani at olur, Dostniñ yamani yat olur; Can dostuñ candan keçse de, mal dostuñ malindan keçmez; Dostuñ biñ olsa da azdir, Dü§maniñ bir olsa da çoqtir; Belli dü§man gizli dosttan xayirli [5, s. 64-68].
Qirimtatar atalar sözlerinm mevzu dairesi gayet zengin, renkarenk ve celp eticidir. Atalar sözleri halqniñ asirlar boyu canli hayatta olup keçken adiselerge ve areketlerge közetüv ve munasebetiniñ tefekkürde §ekillengen parlaq ifadesidir. Biñyillarniñ devaminda qirimtatar halqniñ umumiy hayat tecribesinde sinanilgan, nesillerden-nesillerge keçip tasdiqlangan afizalarda cilâlanip ululaçqan hikmetli ibareler yuqarida qayd olungan tü§üncelerden gayri, §u cümleden, ilim, til bilgi, zenaat, hayat, ölüm, tabiat, ayvanlar analar, babalar, balalar, soy-aqrabalar tuvganlar, qizlar, oglanlar, nasihatlar, sevgi güzellik, sanatkârliq, aqilliliq, caillik, qartliq ya§liq, öksüzlik, yañgizliq, saglamliq hastaliq, talapkârliq, beceriklik, yahçiliq yamanliq, bayliq, fuqarelik, hayirhaqliq
musafirlik, saranliq, aynecilik, maqtançiliq, hirsizliq, yalanciliq, bahtliliq, namusliliq, dogruliq, çeçit duygular, munasebetler, arzular ve niyetler haqqinda mevzularda da öz aksini tapti.
Hülása itibarinen qayd etmek kerek ki, tillerde destan olgan qirimtatar atalar sözleri halqniñ bütün tabaqalari arasinda sevile-sevile eñ keni§ darqalgan folklor janridir. Ayni zamanda halq arasinda pek qolay añla§ilgan bu janrniñ tasnifati ilmiy baqiçtan bugüngece daqiq belgilenmedi. Bir sira tetqiqatçilarnm hikmetli ibarelerniñ mana añlamlarinen bagli çeçit bilgileri ve mülázalari atalar sözlerinm tasnifatini mürekkeple§tire. itiraf etmek kerek ki, atalar sözlerinm tasnifati ekser türk halqlariniñ folklorinda yeterli seviyede araçtirilmadi. Tabiy ki, bugün ideal bir ilmiy tasnifat yaratmaq pek mü§kül meseledir. Bizim taqdim etken §u tasnifat da belli bir derecede tam daqiq degil ve nisbeten tahminiy harakter ta§iy. Çaliçmamiz bu yöneli§teki ilimiy bilgilerge yardimci bir adimdir.
Edebiyat:
1. Умеров М. Къырымтатар аталар сёзлери акъкъында / М. Умеров. - Ташкент: Гъафур Гъулам адына эдебият ве санъат нешрияты, 1971. - С. 3 - 8.
2. Асанов Ш. Къырымтатар аталар сёзлери акъкъында / Ш. Асанов. - Симферополь: КъДжИ «Къырымдевокъувпеднешир» нешрияты, 2013. - С. 3 - 9.
3. Радлов В.В. Образцы народной литературы северных тюркских племен. - Ч. VII. Наречия Крымского полуострова / В.В. Радлов. - СПб, 1896. - 450 с.
4. Усеинов Т. Б. Основные прагматические функции крымскотатарского паремио-логического фонда / Т. Б. Усеинов // Научный вестник Крыма. - 2018. - №3 (14). - С. 1 - 11.
5. Фазыл Р. Къайда бирлик анда тирилик / Р. Фазыл. - Ташкент: Гъафур Гъулам адына эдебият ве санъат нешрияты, 1971. - 192 с.
6. Асанов Ш. Аталар сёзлери ве айтымлар: къырымтатар тилининъ паремиологик лугъаты, тюзетильген ве тамамлангъан 2-нджи нешри / Ш. Асанов. - Симферополь: КъДжИ «Къырымдевокъувпеднешир» нешрияты, 2013. - 208 с.
7. Бекиров Дж. Кърымтатар халкъ агъыз яратыджылыгъы / Дж. Бекиров. - Ташкент: «Укъитувчи», 1988. - 278 с.
8. Музафаров Р. И. Татарские народные пословицы / Р. И. Музафаров. - Казань: Изд-во Казанского университета, 1959. - 44 с.
