CC BY
15ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЕ И ФОЛЬКЛОРИСТИКА -ЭДЕБИЯТШЫНАСЛЫКЪ ВЕ ФОЛЬКЛОРДЖЫЛЫКЪ
УДК 82.95.512.19-1:8122
Tahir Kirimov1
E mail: [email protected]
H. Çergeyevnin "mevta"si ne soylemek istedi?! ("E§it, mevta ne sevleyur!" poemasinin semiotik incelemesi)
Tarifleme: Maqalede qmmtatar klassik edebiyatinm belli §airi ve dramaturgi Hasan Çergeyevin manzum eserlerinde semiotik, lingvostilistik hususiyetleri analizge çekile. Hususan, 1909, 1917 senelerde kitap olaraq ne§ir etilgen "E§it, mevta ne sôyleyur!" ve "Taqdir" poemalarina buyuk diqqat ayirila. icatkârnm ôz halqin ômrundeki faciali olaylarini aks etmek içun qullangan çeçitli bediy tasviriy usullar. §iirlernin qurulu§ina mevzu, gaye ve sujetnin etken tesiri ogrenile.
Anahtar sozleri: enjambement, uyanma devri, edebiyat, Qirim, eksperement.
Çair Hasan Çergeyevin icadi uzerindeki seyretmelerim sayesinde mezkïimi oz eserlerinde ozgunlik, fevqulâdelik usullarini qullangan qirimtatar ediplerinden birisi olaraq tanimaga. Onun edebiy kreativligi, zaman sinirlarini a§qan fikretme qabiliyeti etrafindaki tehlukeli muhitinden doggandir, dep meraq çekmege ba§ladim. Farazlarimnin kokeni, 1909'da basilgan "E§it, mevta ne sevleyur!" poemasina bagli [1]. Bu yerde, oquyici tirilgen bir mevta misalinde Qirim musulman cemiyetinin aciniqli vaziyetini korebile. Sujet boyunca canlangan olu, qirimtatar koylerini dola§irken, tamir halqinin kelmeçekler arasinda qalip milliy çizgilerni coyganlarindan yaziqsina. Ve gece mahalinde tani§ olmagan bir taraflarda yiqilip-qirilip, korgen olaylardan tap otu patlay. Velhasil, bu dunyadan umuti kesilip, oz yatqan qabrine qaytmaga qarar bere [12].
Çair, qatti siyasiy nezaret teçkilâtlarindan saqinaraq, eserde ananeviy arap yazisi yerine rus elifbesini içletmege mecburiyette qala. Tabiy ki, 1938'den itibaren qullandigimiz rus elifbesi ve onun ile bagli imlâ qaidelerinden haberi olmadigindan otru, muellif çeçitli hatalarga yol aça. Velâkin, §arq§inas A. Krimskiy çairimiznin kirilcesinde musbet, yani milliy lehçeler aydinligi cihetten pek qiymetli taraflarini da bula [17]. "Azat Qirim" gazetasinin latin elifbesi haqqindaki bir maqalemde milliy kimlik meselesini incelegende "E§it, mevta..."nin til hususiyetlerine buyuk qiymet kesken edim[16]. Meselâ, muellifnin bediy lugatinda rastketirdigim: açeli (acele); taçip (taacip); teçirbe (tecribe); çani (cani); çami (cami); çumle (cumle), çeza (ceza) kibi §ive sozleri, sïirgïinden evvelki qirimtatar latin elifbesini anlamaq içun yardim etken hususiy belgiler sifatinda sayilabile. 1931 senesi Umer ipçi tercimesinde çiqqan Nikolay Gogolnin "Olu çanlar" eseri aqlima kele [9]. Zemaneviy turk elifbemizge aliçqan oquyici, "Olu canlar" (insanlar)ni "Olu çanlar" (nesneler) kibi oquycaq olsa, tuhaf bir halga ogramaq havfi bar.
1 Tahir Nureddinoglu Kerim, Dr. Ph. Qirim Muhendislik ve Pedagoji Universiteti, Qirimtatar edebiyati ve gazetaciligi bolumi (Aqmescit).
Qirim çôl §ivesine aitli "sevlemek", yani "söylemek" fiili ve onun poemada rastketirdigim türlenmeleri meraqli kele: sevle, sevleme, sevlene, sevleyur, sevler, sevlep, sevliysiz [14, s. 238]. "Sevle" sözünin arap elifbesine nisbeten, kirilcesinde açiq körüngen "yur" ("yor" degil) affiksi ise, qirimtatar klassik bediy eserlernin metinlerini Türkiye tûrkçesine uygunla§tirgan ara§tirmacilarimizga bir örnek olsun i§te. Laf sirasi, qirimtatar leksikografi Osman Zaatov, yabancilar faydalansin, diye 1906'da Aqmescitte kirilce çiqargan "Tolu rusça-tatarca lugati"ni qayd etmeli [29]. Ki, Qirimda bu soy elifbe tecribeleri tek degil eken.
E. Poe'nin deren uyqusindan ayingan Misir mumyasindanmi, M. Lermontovnin "Hava gemisi"ndenmi [24; 2] tesirlengen H. Çergeyev öz poemani böyle satirlar ile ba§lay:
"Yuqlay idim, aqsurup uyandim Ben bir tatli yuqudan, Açtim közüm, inan, ötüm Patlayazdi qorqudan.
Ay üstümde, kündüz kibi ¡de yerin aq-yaruq Ey, ya Rabbim, ne yerdemen?!. Aldum-artum qayaluq" [1, s. 1].
Til sadeligi ve hecalar ôlçûsile halq çiirini andirgan bu manzum parçalarinda enjambement (anjanbman) elementleri közümizge ilinmeymi?!. Böyleliknen §air, semantik yüküni vurgulamaq niyetinen tam cümlelerni misralarga; olaylarni periodlarga bölmege tiriça [28]. Haqiqatta, bu i§ hem yazici, hem oquyici içûn büyük intelektual bir i§ kibi sayilir. Hasan Çergeyev, "E§it, mevta ne sevleyur!" serlevhasinin tuzagina tü§ken oquyicilarnin §üpheleri eksilsin, diye esernin baçindan mevtanin aqsiramasi ile onun energetik coçqunliginini ög planga süre.
"Aqsirma" fenomeninin incelemesinen ograçqan teoloji, felsefe, psihiyatriya, mifoloji, tip, edebiyat ve daha nice ilimlerni hatirlarsaq aqilga zarar. Faqat, bularnin nazariy, ameliy neticeleri hep canlilarnin fiziolojik ve ruhiy mükemmelligini köstermektedir. Maiçetten ögrendigimiz kibi, birevnin aqsirmasina her zaman pek büyük ehemmiyet berilir. Apansiz ve davuçli, kontrolsiz ve etrafindakilernin diqqatini çekken aqsirma çeçitli çekilde qarçilanabile:
1. Qorqu ve seskenme ile;
2. Sagliq ve uzun ömür tileme ile;
3. Haqiqatni tasdiqlama vesilesiyle ve ilh. [26].
Nihayet, bahs ettigimiz çiirin baçlangiçi Adem'nin yaratiliçina aitli rivayetlerge benzengeni sezile. Böylelikle, Allagin buyurigi ile Ruh, bir parça laydan yaratilgan cesedin içine dala ve, baçindan ayagina qadar dolaçirken, burnuna kirdigi zaman Hazretli Adem'ni aqsirmaga, yani yaçamaga mecbur ete [20]. Umumen alganda, çaliçmamizda aqsirma (uyanma) olayi bir durumdan diger durumga qolay-qolay keçmek içûn çagrilgan edebiy vasta misalinde qabul oluna.
Meraqli §u ki, eser boyunca Ömer degen bir merhumnin, bekledigimiz qorqu ve dehçetnen hiç alip berecegi bile yoq. Aksine, onun simasinda §a§qin, aciz halda bulungan zavalli kiçini köz ögüne ketiremiz:
"Çuqurdir em duran yerim, Bitmu§ qirtu§ üstümde. Ne oldugun eç anlamam: Közler körmez kimerde.
Baqdum, dürbe üstümdesi Tap yazisi qirulgan. Anla§ila, ben ölgenmen, Ona vaqut çoq olgan.
Литературоведение и фольклористика / Эдебиятшынаслыкъ ве фольклорджылыкъ I 61
Aglayup ellerimnen, Keñ eyledim mezarim. Dü§ünemen - eger giqsam, Bo yaninan ne yasarim?.." [1, s. 1].
Gayet aciniqli daqiqalarni ba§indan keQirgen "mevta"niñ bu "manzum hikäyesi", bizni ay ziyasinda batqan qayaliqlar vadisi ve ortasinda feryadlar ile tolu qadimiy mezarliqqa ketire.
icadinda hayat ve memat kibi ekzistensiyal süjetlerine ehemmiyet bergen ismail Gaspirlari ("Mükälemeyi selatin") [8], Cafer Seydahmet ("Nurlu qabirler") [15], Bekir Qobanzade ("Yah§i ölüm") [7], Nüman Qelebicihan ("Ant etkenmen") [18], Cemil Kermencikli ("Sen ölme, dog!") [13], Mehmet Nüzhet ("Qiriq qalbimniñ qaygisi") [23], Hamdi Giraybay ("Ölüge") [10], Mustafa Qurtiy ("Cinler yatagi") [21] kibi klassiklerimiz ve olar yazgan bediy eserleriniñ adlari hatirimdan Qiqmay. Her bir yaziciniñ ölümge veya ölüge nisbeten olgan baqi§lari da farqli:
1. Eki a§iq gönülin faniy dünyaniñ manialarindan qurtarilmaq,
2. §anli ecdatlarga qavu§ip, milletin kelecegi i?ün meslähatla§maq,
3. inqiläpnm romantik vaatlari tesirinde eskirgen ya§ayi§ tarzi yükünden serbest olmaq vesileleridir.
Qergeyevin "E§it, mevta ne sevleyur"ina kelgende, köylü Ömer efendimizniñ missiyasi soyda§larini vira yaqinla§qan tehlükeden muqaytlamaqtan ibaret olganina i§anamiz. Esas metni boyunca o, cahillik uyqusinda yatqan halqina bir kehanetli rüya sifatinda kelgeni kibi ola. Ve böyle satirlar ile acci tenbihlerde buluna:
"Dünya bagli ahirete, Qail1 olsa bir adam Ölgende de geker geza2 Eksilmez ba§i belädan.
Birlik olmay kitseñiz §ay, í§iñiz gayet goq fena. Ne dünyade, ne ahirette Bulunmaz derde eg deva!.." [1, s. 10].
Böylece, ögümizde - "uyqu" emsaliniñ bir añlam ahenginden digerine boyanganini, yani §airniñ özel bir stratejik fikir yoneli§ini körmek ihtimali peydalana. Poemaniñ serlevhasina da ba§qa közünen baqmaga ba§laymiz: sadece deh§etli ve mistik degil, ancaq didaktik ve kehanetli olaraq. Velhasil, edipniñ §iirlerinde ekseriyetle ölüm ve yañgizliq, qartliq ve Qaresizlik, qafes ve qu§ motivleri mühim yerini alip, onuñ ömür talihini bile aks eteler. Vesilesiyle, Qergeyevin 1912, 1930, 1940'nci seneleri hapshaneler ve mahbüsler kamplarinda bulunip, devam etken icadindan "Aqay" adli §iirini misalge ketirmek isterim.
"Qartayganda, men garip yañgiz qaldim, §u ecelsiz ölümi boynuma saldim. Ah, desem, "Ah" der kimsem yoq, ölsem - cilar, Agiq qalgan közümi kimler cumar... Qavu§magan, dünyadan "Ah" dep keter Siratlarda ödelgen ölümden beter..." [12].
í§te, bu qalayli qazanQiqniñ üstünde, parmaq uclari qanga qadar yaralanip inenen oyulgan can qirpalayici satirlarni oqurken, §airniñ defalarca caris ölümi ögünde ömürnen vedala§qanini.
1 Qail - cahil
2 Qeza - ceza
Velâkin, butün alemde yaliñiz özü qalip, vefatindan soñra yumulmagan közlerini qapatmaga kimse tapilmayacagindan qorqqanini sezmek mümkün. Onuñ "Eçit, mevta..."daki baç qahramani Ömer efendi, tamaminen türk çairi N.F. Kisakürekin "Sakarya türküsi"nde kibi: öz yurtunda garip, öz vatammda pa'rya, yani qara qulu kibidir. Dedelerniñ tuvgan köyüni, evini soraçtirip-araçtirip yürgen tatarniñ ne qadar çaçilacaq, aqilga sigmaycaq olaylarni baçindan keçirebilgenini içte, bu açagidaki satirlardan köremiz:
Eles oldu1 köze bina, Samdim - murza sarayi. Sürüp kelsem, ne baqayim -Içimde qazaq alayi.
Dü§tüm dü§mam qapqamuma, Qaldum, samdim qabaatke. Quvdilar beni, dediler: "Пошёл, Татарске лапатке!" [1, s. 2].
Tatarga qarçi "Yoq ol, tatar küregi!" ("Пошёл, татарске лапатке!") degen rus qargiçini adi keçken eserden baçqa M. Gorkiy ("Kojemaka Matveyniñ hayati"), V. Çiçkov ("Ugryum nehri"), P. Znamenskiy ("Qazan Tatarlari") misalinde rus yazicilariniñ bediy çaliçmalarda bile rastketiremiz. Bularniñ tabirine köre, "tatar küregi" degen lagap - zulümane islâm dininden hristiyanliqqa döndürilgen, irgatliqqa ogratilgan idil-Ural tatarlarga (çerkeslerge) berilir. Qazan tarihçisi ilnur Mirgaleyev, mezkür lagapniñ peydalanmasi haqqinda meraqli bir rivayetni Türkiye tatarlari diasporasindan eçitip böyle yaza: Tatar basqaqlari Moskova knyazligi ve müsülman olmagan ehalisinden alinacaq mahrecini elnen degil, kürek uzatip toplay eken [22]. Neyse, bu hikâye, tarihiy vesiqalar ile tasdiqlanmagani ^ün böyle de bir rivayet kibi sayilip qalsin.
Velhasil, insan faciasiniñ ayni tiplerni Hasan Çergeyevin çeçitli yillarda yazgan "Közya§ han çeçmesi", "Ömür - çiraq", "Ömürnen küre§" [4; б] manzumelerinde de izleye bilemiz. Turmuçta qirimtatar qadin-qizlari ^ün adetke çevrilgen zulüm, eziyet ve haqsizliqni artiq çidamaga istemegen Esmaniñ qara talihini bizge tanitqan "Taqdir" poemasiniñ epilogi "Eçit, mevta ne sevleyur!"nen eç kelir. Ve böyle duygular peydalana ki, sanki çair, evvelden Ömer ^ün hazirlagan faciali ölümni günahsiz, nazik Esmaniñ üstünde sinap ala.
Dayaniqli ceryanlarga köre, bahs olungan poemalar Çergeyev tarafindan gayridan içlenilip farqli yillarda ve farqli mündericelerinen bastirilgan edi. Meselâ, bugün biz bilgen "Taqdir"niñ bir varyanti 1917 senesi Birinci Qirimtatar Qurultayiniñ yayin organi "Millet" matbahanesinde çiqti. Bu yerde edebiyat klassiklerimizniñ basilgan bazi kitaplar da diqqatqa çayan:
- Ôzenbaçli Ahmet. "Yiqintilar astinda" /Beç perdeli drama/ (1917);
- Bolatukov Hüseyin. "Ayçe hanim" /Ûç perdeli komediya/, "Fatma-çerfe" /Ûç perdeli drama/ (191B); "Yañi Qirim", "Tecribelerim" /Çiirler toplamlari/ (1917);
- Kermençikli Cemil. "Küçük dostlarima" /Çiirler toplami/ (1917);
- Bayburtli Yahya. "Yeñi qiraat-1, 2" (1917-1918), "Sarf kitabi" (1919);
- Odabaç Habibullah. "Ana tili" /Qiraat kitabi/ (191B), "Ya tüçse?!." /Balalar içün ertegeler/ (1919), "Balalar aqçami" /Çiirler toplami/, "Timur Qayaniñ birinci kitapçigi", "Tatarda oquv" (192G);
- Bektöre Çevqi. "Ergenekon" /Çiirler toplami/ (192G) [11 ].
"Millet" gazetasiniñ bergen haberine köre, 1917 senesi "Taqdir"den soñra, sirasi ile "Eçit, mevta ne sevleyur!" poemasi neçretilmek üzre edi. Bugün elimizde mezkür poemalarniñ tek 19G9 ve 1913 senelerine aitli nüshalar bar. Bularniñ diger varyantlari varolsa, bu A. Lâtifzade, A. Altañli, Z. Cavtóbelilerniñ oquyicilar kütlesine taqdim etken varyantlaridir [19]. Vesilesiyle, ilk olaraq "Yaç tatar yazilari mecmuasi"nda arap elifbesinen basilgan "Taqdir" poemasini bazi izahatlar ile nümay^ etmege uygun, dep sayam [6]:
1 hayal oldu
^MTepaTypoBefleHMe u $onbKnopucTMKa / Э1цe6мнтwblнаспblкt Be #onbKnop,qwbmbiKt I 63
1. "Yüksek saray töpesinden qara bulutlar gider tez-tez...
2. Söndi ate§, gece köyde, yuqlamaya yatti her kes.
3. Vurmaz ayniñ §evqi yere, vira bulutlar olur siyah,
4. Baggada qu§lar bagri§irlar, fena avasini duya.
5. Bir agayniñ yurtu bu yer, onu sargan bütün hisar.
6. Anda canlar azaplana, öler, dogar baygu§ qullar.
7. Yatti saray yuqlamaya, tindi davu§, ses ayagi,
8. Bayniñ qizi, Esma yalñiz, onuñ giqa tek yarigi.
9. Siyah saglar tolqunla§ir, yaltirar oynap feste altin,
10. Dün babasi §ehere kidüp, ni§anga almi§ onu satin.
11. Közlerinden tamlar ya§lar, algan ba§in yerge töben,
12. Söyler: "Beni yazmadi Haq, qullarina gayet seven".
13. Satarlar hem söylemezler... Olasiñ sen oña razi,
14. Dirler: "Elbet, taqdir, böyle yazilmi§tir ba§a yazi..."
15. Adet degil, ziyettir bu, satqan bizni idüp hayvan,
16. Yoqtur dünya igersinde bizni aqay, aqran saygan.
17. Ey, ya Rabbim! Sen yarattiñ, onlar kibi biz de insan,
18. Cümle fursat verdiñ ere, biz garipte kegmez lisan.
19. Aglay giqti gülday qizlar; zapt ittiler, sevmiy erler,
20. Böyle ömür olur kömür; biyler qafes siyah gerler.
21. Esir kibi qullanirlar, kimisi söyler: "Sus kade!",
22. Kimisi ti§ta ne yapsa da, körsetir evde soy zade.
23. Bu cahillik beläsidir, olmaq kerek biz ziyade
24. Sanki garip qisqayaqli millet ya§i bu dünyade.
25. Añlamazlar, nafle sözler... Qapalanma garip yürek,
26. Etmez fayda altin-kümü§, bizge tiyaran yariq kerek!..
27. Agil, hisar, ögümden tez!.. Yere batsun aq ta§lari!..
28. Bizge bunu yapan taqdir... Beläsin versin közya§lari!
29. Bir daha uyuñ igersinde qandan keldi, birden tuman,
30. Yaratildi ondan bir qart. Qizim, dedi: toqta aman!..
31. Taqdir degen, menim qizim, itme qargi§ baña barem,
32. Ben zenatim biraqtim goqtan, tutmay sözüm §indi alem,
33. Babañ seni ni§anladi, muradi zengine vermek,
34. §imdi para i§ bitiren, itmez gare, qargi§-dilek.
35. Benim i§im degil qizim, s0yliysiñ sen yañli§ butün!..
36. Bunu söylep uy iginde, tarqadi qart, olup tütün.
37. §a§ti Esma, qaltiradi, qorqti, yüzü agardi,
38. Diküp qaldi közün kökke soñra: "Haq!", dep agladi.
39. Istemem, versin Haq beläsin, varmam ere, hig zati!
40. Ey, ya Rabbim, al tez canim, itme halete tek muti'..."
Z. Cavt0beliniñ "Suhbetler"inde [2] tanitilgan ve biz qullangan 'Taqdir"lerniñ arasinda ehemmiyetli farqlarni köstermek igün §iiriy metinlerini bahusus raqamlar ile belgiledim. Meselä, 39 ve 40'nci satirlarinda "zati" (zaten) ve "itme halete tek muti" (i§ni maña qaldirma tek) sözler Cavtöbelide yañli§
yazilip (zaten; halqqa etme mutig sen) dörtlüknm hem manasini, hem qafiye düzenini bozarlar. Keza, manzumeniñ mündericesi iman, din cihetten mühimligini añlagan çairimiz, Esmaniñ maneviy simasini Allah ile olup keçken diyaloginda açiqlay. Canimni çabik al, günah içlemege mecbur etme, diye Haqqa yalvargan qizniñ öz baçina çiqaracaq can (tabiat) felâketini qara bulutlar, quçlar bagriçip duyar. Faqat, qizini mal kini, yaçli bir adamga niçanlap satqan babasi, aqrabasi duymazlar bunu. Böylelikle, 41 ve 42 numarali satirlarda "ver baña rahat" ve "ba§a olacaq çoq qarsamba" yerine -çiirnm mantigini deñiçtirgen "verbiñ raat";"bayga olacaq çoq qarsamba"kibi qoçumçalar uygunsizdir. 64 satirdan 51'nci olaraq sayilgan bu "Dört duvarniñ içerleri seniñ de ba§iña yeter"satiri Z. Cavtöbeli (A. Altañli)niñ varyantinda yoq olgani içün, bularda mezkür çiir metni araliqsiz, tüm-tüz sifatinda berile. Masum ve ayni zamanda "günahkár" Esmaniñ eki türlü durumini çözüp olamagan müellif, öz faciali hikáyesiniñ soñunda: "Yolyamma kömüldio", dey. Ve fikrini "Aq türbesi§imditura"acci haberinen tamamlay. A^açila ki, özüni öldürgen bayniñ qizi, müsülman adeti boyunca qabristanda degil, yol kenarinda kömülir. içtimaiy statüsine köre (Ömer efendiniñ kibi), türbesi qoyulsa da, üzerinde merhumniñ adi-soyu hiç añilmaz eken. Velhasil, rastketirdigimiz diger aqsamliqlar üzerinde çoq toqtamayip (ihtimali bar ki, ediplerimiz öz vaqtinda qalemdeçniñ daha tüzetilmek üzre olgan elyazmalarindan qullangandir), poemaniñ ekinci parçasina keçmeli:
41. Isterseñ ver baña rahat, isterseñ qoy azaba...
42. Sevmiy varsam eger, ba§a olacaq çoq qarsamba...
43. Qast eylersem eger cana, sayilir gayet çoq güma.
44. Neday olur benim ömrüm, çekse qorluq varip oña?..
45. Aldi Esma zeheri ele, soñgi sözüm, didi diñle!
46. Vaqti kelüp, olmaz ecel, adet yine kitse de böyle.
47. E§itmesim qulaqlarim, közler bunu hiç körmesin!
48. Camim esir olmaz burun, baqayim tez ölmesin!..
49. Ev içinde qafeste qu§ çapalamup tez pirladi,
50. Samki qahrim, hem qasvetim o garipmiñ pek añladi.
51. Añladim seni, ey qu§um. Semiñ de 0mrüñ çoq beter,
52. Dört duvarmiñ içerleri semiñ de ba§iña yeter...
53. Barem seni ideyim azat... Uç, kez qulam çöllerde!
54. Aqila tü§se, eyle rahmet, unutma meni kimerde!
55. Uçti qu§çuq pemceredem, biraqti Esma qafesim.
56. Içti zeheri, yiqildi yere, aldi soñgi mefesim.
57. Emdi sabah, durmu§ aga, tedarekte mi§am-toyga.
58. Soygam sogum, hem de digeç, etken haber soyga, sopga,
59. Toy yerine kelgem alem qildilar gamli cenaze.
60. I§tem çiqqam taqdir de aralamup halqmem keze,
61. Yol yamma kömüldi o. Aq türbesi §imdi tura,
62. Kelen kitüb, baqup oña ete rahmet, qila dua.
63. Azat olup uçan qu§çuq, qomar ba§ma türbe ta§m.
64. Allah rahmet eylesin der, yirlap anda tökerya§m...'\6].
içte, bu manzumeniñ çekli bile Esmaniñ psiholojik portretini tamamlayaraq, tar qafesten qurtarilmaga niyetlengen quççuq sanki, qisqa çiirden nesirniñ bol kemçligine keçmek üzerindedir. A. Látifzadeniñ "Qirimtatar edebiyatiniñ soñ devri haqqinda" maqalesinde analiz etilgen kesik satirli, yani 1917 senesine aitli "Taqdir"de kene çiir ile nesir arasinda çiqqan büyük ziddiyetini duyamiz. Tüz qafiyeli (aabb) satirlarni, dörtlüklerni bozgan enjambemanlar, maiçet mühitini
Литературоведение и фольклористика / Эдебиятшынаслыкъ ве фольклорджылыкъ I 65
dogurmaq içûn qullanilgan inversiyalar tamaminen "E§it, mevta ne sevleyur"niñ kibidir. Velhasil, H. Çergeyevin icadi, o devir Qirimda popular olgan rus yazicilariniñ tesirinde çekillengenini qayd etken edebiyatçilarimiz ile razi olmamaq mümkün degil. Ancaq, ayni edebiy eksperementlerni A. Pu§kinniñ çiirler silsilesinden de ögrenebilemiz [3G]. Velhasil, edipniñ eserleri fikir terenligi cihetten daima deñi§ir. Yani üzerinde yapilgan müláhazalar devir, §arait ve oquyiciniñ zehin hususiyetlerine köre tadil olunir. Edipniñ eserleri dedik, ama "edipniñ özü bularni §ahsiy, dep sayami?" kibi sual ögümizge çiqa. "E§it, mevta ne sevleyur!" poemasini "Belgisiz" adi ile imzalap, öz mülküni terk etken müellif, tenqitçinm içini diger yoneliçine çevirmege istemeymi aceba?!. Bugün qirimtatar edebiyatimizniñ tarihinde buña beñzegen çoq misallerni tapmaq mümkün. Böyle ise, metinni ve avtorni biribirinden ayri ögrendigimiz zamanda, bedey eserlerniñ ananeviy taliline baqiçlarimiz deñi§ebile. Her halda, bu usulga muqaytliq ile, eser müellifiniñ musaidesile muracaat etmelimiz [26].
Qullanilgan edebiyat:
1. Belgisiz. E§it, mevta ne sevleyur! Poema. - Canköy, 1909. - 12 s.
2. Cavtöbeli Z. ilki adimlar II Yildiz. - 1983. - № 1. - S. 85 - 89.
3. Cavtöbeli Z. Suhbetler II Yildiz. - 1980. - № 2. - S. 126 - 132
4. Çergeyev H. Ömür - çiraq: Çiir II Yeçil ada. - 1920. - № 4. - S. 51.
5. Çergeyev H. Ömürnen küre§: Çiir I inqilâbiy çiirler mecmuasi. - Aqm., 1925. - 98 s. -S. 68 - 71.
6. Çergiyev H. Taqdir: Çiir I Ya§ tatar yazilari. - istanbul, 1913 - 50 s. - S. 31 - 34.
7. Çobanzade B. Bir saray quracaqman! Çiirler I Haz.: N. Seytyagya. - Simf., 2001. - 192 s.
8. Gasprali i. Mûkâlemeyi selatin II Terciman. - 1906. - № 144, 145; 1907. - № 3, 7.
9. Gogol N. Ölü çanlar. Poema I Çevirgen: Ü. ipçi. - Aqm., 1931. - 238 s.
10. Hamdi Giraybay. Çiirler I Haz.: U. Edem. - Simf., 1997. - 143 s. - S. 68.
11. Kerimov i. Bibliografik köstergi^ qirimtatar tili, edebiyati, folklori, tahsili, tarihi, medeniyeti ve tehnik ilimleri. - Aqm., 2009. - 324 s.
12. Kerimov i. Hasan Çergeyevnm hayati ve faaliyeti ile bagli bazi eski ve yañi malümatlar I i. Kerimov II Yañi dünya. - 2012. -Yanv. 13, 20, 27; fevr. 3.
13. Kermençikli C. Ma-bih-il-iftiharim - Qirimliqtir menim gururim I Haz.: T. Kerim. - Aqm., 2005. -135 s. - S. 78.
14. Kipçak TOrkçesi Sözlügü I Haz.: R. Toparli ve dig. - Baski 2. - Ankara, 2007. - 338 s. -S. 238.
15. Kirimer C. Nurlu Kabirler. - istanbul, 1991. - 111 s.
16. Kirimov T. Qirimtatar edebiyati ve matbuatiniñ ananeleri: I. Qurultay devri. - Aqm., 2016. -104 s.
17. KrimskiyA. Qirimtatarlarniñ edebiyati I Haz.: O. Gubar. - Aqm., 2003. - 200 s.
18. Qandimov Y. Küre§ meydani ot basmaz. - Aqm., 2002. - 256 s. - S. 166.
19. Qirimtatar edebiyatiniñ soñ devri haqqinda A. Lâtifzade arqadaçin maruzasi II Oquv i§leri. - 1926 - № 4 - 5 (24-25). - S. 29 - 44; Cavtöbeli Z. Suhbetler II Yildiz. - 1980. - № 2. -S. 126 - 132; Saadet içjn. Edebiy eserler ciyintigi I Haz.: A. Altañli, Ç. Alâdin, Y. Bolat, A. Dermenci. - Ta§., 1976. - 140 s. - S. 67 - 70.
20. Qoñurat K. Qissa-i Adem safiullah II Günsel. - 1999. - No. 1. - S. 35 - 37.
21. Qurtiyev M. Cinler yatagi. Hikâye II Közaydin. - 1928. - № 27. - S. 4.
22. Mirgaleyev i. "Tatarskaya lopatka" hikayete II Krymskoye istoricheskoye obozreniye. - 2014. -No. 1. - S. 230 - 233.
23. Nüzhet M. Qirimniñ çöl hayatindan. Saylama eserler I Haz.: N. Seytyagya. - Aqm., 2003. -240 s. - S. 98.
24. Poe E. Bir mumya ile ^ük bir hasbihal. - istanbul, 2002. - 173 s.
25. Taqdir (ilân) II Millet. - 1917. - iyül 23.
26. Барт Р. Избранные работы: Семиотика. Поэтика. - M., 1994. - С. 384 - 391.
27. Богданов К. Повседневность и мифология: исследования по семиотике фольклорной действительности. - СПб., 2001. - 438 с.
28. Жирмунский В. Вопросы теории литературы. - Лен., 1928. - 357 с.
29. Заатов О. Полный русско-татарский словарь. - Симф., 1906. - 115 s.
30. Лотман Ю. и Тартуско-московская семиотическая школа. Сб. трудов / Сост.: А. Коше-лев. - М., 1994. - 560 с. - С. 394 - 406.
Киримов Таир Нуридинович
«О чем хотел поведать «покойник» А. Чергеева
(Опыт семиотического анализа поэмы «Эшит, мевта не севлеюр!»)
Аннотация: Автором статьи делается семиотический, а также лингвостилистиче-ский анализ поэтических сочинений видного классика крымскотатарской литературы периода возрождения - Асана Чергеева. Особое внимание уделяется таким поэмам, как «Услышь, о чем говорит покойник!» («Эшит, мевта не севлеюр!») и «Судьба» («Такъдир»). Осмысливаются способы отображения поэтом реалистических, драматических эпизодов из жизни народа. Изучается феномен влияния идеи, темы и сюжета на конструкцию его стихотворений.
Ключевые слова: Е^атЬете^, Возрождение, литература, эксперемент, Крым.
Kirimov Tair Nuridinovich
What has H. Chergeyev's «dead man» told about
(Semiotic practice of analyzing the poem « Eshit, mevta ne sevleyur!»)
Abstract: Hasan Chergeyev is known as classic of Crimean Tatar literature of the Renaissance. The article examines semiotic and lingua stylistic analysis of his poetic works. As the title implies much attention is given to such poems as «Hear what the dead man says!» («Eshit, mevta ne sevleyur!») and «Fate» («Takdir»). Author points out the ways to describe realistic and dramatic scenes of people's life. It is explored how the idea, theme and plot affect the structure of the sentence in his poems.
Keywords: Enjambement, Renaissance, literature, practice, Crimea.
