CC BY
11Раздел 2. Литературоведение и фольклористика
УДК 801.81-343.512.19 Kasumov I.A.
QIRAT OBRAZININ ETiMOLOGiK TAMIRLARI VE ONIN PROTOTiPi HAQQINDA
Annotatsiya. Maqalede bir sira belli folklor§inaslarnm «qirat» zooniminin etimologiyasinen bagli tu§unceleri kozetile ve at kultuna munasebet bildirile. Bu zoonimnin etimologik tamirlari lingivistik, em de folklor^masliq mustevilerinde tahlil etile. Qali§mada «qirat» ve «gamlibel» sozlerinin anlam baqimindan yaqin manalarga malikligi ihtimal oluna. Ahalteke atinin Qiratnin prototipi olmasi haqqinda fikir yursetile ve olarnin tiq koruni§lerinin, §ahsiy ni§anelerinin, mahsus mearetlerinin benzerligini belgilegen gizgiler tipologik muqaesede ara§tirila.
Anahtar sozler: Qirat, Koroglu, Qamlibel, Ahalteke ati, zoonim, etimologiya.
Касумов И.А.
ЭТИМОЛОГИЧЕСКИЕ КОРНИ ОБРАЗА КЫРАТ И ЕГО ПРОТОТИПА
Аннотация. В настоящей статье представлен анализ соображений ряда известных фольклористов касательно этимологии зоонима «кырат» и культа коня. Этимологические корни этого зоонима анализируются как с лингвистических позиций, так и в плоскости фольклористики. В работе выдвигается предположение о понятийной и семантической близости слов «кырат» и «чамлыбель». Проводится сопоставление внешнего вида, детерминирующих признаков ахалтекинца Кырата и его реального прототипа, в типологическом плане исследуются их особые черты, определяющие уникальные способности скакунов, лежащие на грани высокого искусства.
Ключевые слова: Кырат, Короглу, Чамлыбель, ахалтекинец, зооним, этимология.
Kasumov I.A.
ON ETYMOLOGICAL ROOTS OF KYRAT STEED'S FIGURE AND ITS PROTOTYPE
Summary. The paper deals with a thoroughful analysis of a number of considerations presented by prominent folklorists regarding the etymology of zoonym «kyrat» and the cult of the horse. Etymological roots of this zoonym is analyzed as from a linguistical positions, and in terms offolklore studies. The paper put forward the assumption of conceptual and semantic proximity of the words «kyrat» and «chamlybel». Appearance, determining features of Akhal-Teke Kyrat and its real prototype are compared; their special characteristics that define the unique abilities of steeds, putting them on the edge of high art are examinedfrom the point of view of the typological similarity.
Key words: Kyrat, Koroglu, Chamlybel, Akhal-Teke, zoonym, etymology.
Meselenin aktualligi. Ana yurtundan amansizcasina surgunge maruz qalgan qirimtatar halqinin evlatlarina gurbette ilimnen ciddiy me§gul olmaga on yillarnen imkan ve §arait berilmedi. Halqnin ziyalilarina milliy edebiyat ve milliy medeniyet uzerinde temelli ilmiy ara§tirmalar alip barmaq uzun muddet yasaqlandi. Bu sebepten de qirimtatar halqinin tek folklor§inasligi degil de, umumen, onin milliy edebiyatinin ve milliy medeniyetinin ekser sahalari yeterli derecede ogrenilmedi. Zanimizca, «Koroglu» destaninin qirimtatar variantinin tetqiqine bugun buyuk za-ruriyet duyula. £unki bayagi yillar devaminda eposnin qirimtatar varianti umumturk kontekstinde alinip barilgan ara§tirmalardan 9ette qaldi. Umut etemiz ki, «Koroglu» destaninin qirimtatar variantinin eposnin diger versiyalarinen bir mustevideki tahlili «Qirat» zooniminin manasinin ay-dinla§masina ve onin daha da mukemmel izaatina mantiqli ilmiy menbadir.
Maqalenin maqsadi - «Koroglu»nin ba§qa versiyalarinen bir sirada qirimtatar variantindan da faydalanip, sevimli Qirat obrazinin gayrilarindan farqlandirgan alametlerini, fevqulade mearetini tasvirlemek. «Qirat» zooniminin etimologiyasinin manasini ilmiy esaslarga tayanip anlatmaga tiri§maq ve bu 9er9ivedeki tu§uncelerni daha da yetkinle§tirmektir.
Esas munderice. Epik folklor numunelerini zenginle§tirgen at obrazi bir 9oq tetqiqat9ilarnin
diqqat merkezinde tura. Metinlikl erinen küre§ meydaninda nam qazanip, cenkäverlernm batirliq pafosini ku9lendirgen mucizeli atlar eposlarimizniñ qaraman obrazlarindan sayilalar. Bu baqi§tan adi tillerde destan olgan me§ur Qirat folklor§inaslarniñ ara§tirmalarinda mahsus yer aldi. §u mev-zudaki tetqiqatlarda Korogluniñ adinen bir sirada «Qirat» zooniminiñ etimologiyasi da ge§it mulähazalarnen közetildi. Bir sira alimler öz 9ali§malarinda «Qirat» zooniminiñ manasini añlat-maga tiri§tilar. Azerbaycan, türk, özbek, türkmen folklor§inaslariniñ ara§tirmalarinda bu mesele daha da keni§ §ekilde menimsenilip, ge§it fikirler peyda oldu.
Qadimiy türk cenkäverlerini tasavurimizda bir zaman atsiz canlandirmaq mümkün degil. Cenk meydaninda at batirniñ eñ yaqin siläda§i ve oña maneviy kü9 bergen eñ sadaqatli dosttir. At hassas, qudretli bir canli kibi saibiniñ areketlerini añlamaq qabiliyetine ve oña yardim etmek mearetine maliktir. Dögü§ zamani sevgili at saibiniñ i9 alemini duya ve zafer qolda etmek i9ün ra-qibine qar§i oniñnen birlikte küre§e. Bu baqi§tan akademik Jirmunskiyniñ fikirleri diqqatimizni özüne celp ete: «Конь как боевой товарищ и главный помощник богатыря в соответствии с реальными условиями воинской жизни играет в эпосе не менее важную роль, чем в сказке богатырской или волшебной» [1, s. 24].
Umumen, ara§tiricilarniñ at kultunen bagli 9ali§malari taqdirge läyiqtir. £e§it tetqiqatlarniñ arasinda «Qirat» zooniminiñ etimologiyasini izalagan fikirler nisbeten ziyadedir. Millionlarniñ afizasina siñgen efsaneviy at sanki cazibe ku9üne maliktir. «Qirat» zoonimniñ manasi alä de muammali ve iddialidir. Zoonimniñ alimlerniñ diqqatini celp etmesi tesadüf degil. £ünki oniñ dogru tabiri eposniñ ba§ qaramaniniñ adiniñ izaatina bivasta yardim ete. Mantiqiy manalarina köre olarniñ etimologiyasi bir-birine uzviy bagli. Daha dogrusi, «Koroglu» ve «Qirat» s0zleriniñ mana añlami ayni bir semantik yuvani te§kil eteler.
Bu yöneli§teki ara§tirmalarda tetqiqat9ilar §ahsiy oylarini delillernen daqiq esaslandirmaga tiri§alar ve olarniñ aydin tayinlenmesiniñ ilmiy anahtarini qidiralar. Renkarenk, em de ziddiyetli tü§üncelerniñ episi ayri-ayriliqta hususiy meraq dogura. Läkin mulazalarniñ esas vazifesi «Qirat» zoonimniñ dogru añla§ilmasina hizmet etmektir. Oña köre de haqiqiy manani ifadelemegen baqi§larniñ ilmiy edebiyatta tasdiqlanmasi ümüt dogurmay. £ünki er bir qapali sandiqniñ mahsus anahtari bar. §u cumleden, «Qirat» zooniminiñ de manasiniñ aydin ve daqiq izaati mevcuttir.
«Koroglu» eposinda «Qirat» zoonimini tahlil etken bir sira alimler ilmiy ara§tirmalarinda bu sözniñ manasini 9e§it huläselernen ifadelediler. Olardan bazi birilerini közetemiz. Folklor§inas M.H. Tehmasib mezkür meseleniñ ögrenilmesinde bu obrazniñ mifologik etimologiyasina hususiy diqqat ayirdi. O, ara§tirmalarinda «Koroglu» ve «Qirat» sözlerinm etimologiyasini mifologik tasavurnen bagliligini qayd ete ve olarniñ mana añlami ayni bir semantik yuvadan olmasi haqqinda fikir yürsete. Alimniñ fikrince, deñiz aygirindan töregen «Qirat»niñ tabirini «od at» («ate§ at», «alev at» Í.K.) kibi manada añlamaq kerek: «Кого^Ыпип dsil adi Röv§3n - i§iq, i§iqli, parlaq demdkdir. Onun ati daniz - su ayqirindan эшэ1э galmi§, qirx gün qaranliqda saxlanmi§, alovdan bir cüt qanadi olmu§dur» [2, s. 141].
Epos qaramanlariniñ etimologiyasiniñ tahlilinde mifologik maiyetniñ emiyeti prof. M. Seyidovniñ da 9ali§malarinda önemli sayila. O, ara§tirmalarinda epostaki Qiratnen, Düratniñ (Dürat - Toru at qirimtatar versiyasinda Arabat §eklinde añila - Í.K.) adiy atlardan farqlanganini yaza ve olarniñ derya atindan peyda olmasina hususiy qiymet kese. M. Seyidovniñ original baqi§larina köre «Qirat» zooniminiñ manasi «dag at», «yükseklikniñ ati» yani, «dag tañrisiniñ ati» demektir [3, s. 281].
M. Adilov ve A. Pa§ayevniñ de ara§tirmalarinda «Qirat» zooniminiñ manasiniñ añla§ilmasinda mifologik maiyetniñ zarurligi öz aksini tapti. Alimlerniñ bu yöneli§te alip bargan 9ali§malari tahminen M. Tehmasibniñ fikirlerinen bir ruhda sesle§e. Olar tetqiqatlarinda «Duru aygir ve Qaraoglu» destanindaki Gor atnen «Koroglu»daki Qiratnen, Düratniñ peyda olma levhalariniñ bir-birine uygunligini qayd eteler. Tetqiqat9ilarniñ fikrince, Dürat (Toru at Í.K.) -«Duru at»niñ qisqartilgan ve fonetik deñi§melerge ogratilgan §eklidir. Muelliflerniñ baqi§larina köre, Duru aygirniñ peyda oluvi haqqinda folklorda bir türlü bilgi olmasa da, Gor atniñ derya atindan - atesten, alevden töregeni bellidir. Qirat ve Dürat da derya atiniñ cinisina mensüpler [4, s. 75].
Bir sira ara§tiricilar ise «Qirat» zooniminiñ izaatinda mifologik etimologiyadan faydalanmaga
ihtiyac duymaylar. Olar öz ara§tirmalarinda esasen realistik barliqqa üstünlik bereler, «Qirat» sözünin manasini onin tabiiy alämetlerinen bagi olganini iddia eteler. Umumen, bu ara§tiricilarnin fikrince, Qiratnen, Düratnin (Toru at i.K.) adlarinin manasi bivasta olarnin tabiiy tüslerinen -Qir+at (qir tüslü at, boz at), Dür+at (toru tüslü at) belgilendi. Misal i9ün E. Azizovnin baqi§larina köre, Qirat «qoyu, boz, boz at», Dürat ise «qoyu ker at» manasini anlata [5, s. 42]. Prof. R. Asker ise öz tü§üncelerini tasdiqlamaq maqsadinen M. Qa§garinin «Divani lügat-it-türk»ine istinaden bu meselege munasebetini eminliknen bildire ve «Qirat» zooniminin manasinin artiq 9oqtan a§kärlanganini beyan ete: «Koroglunun atlarinin biri qir, digdri doru rangli oldugu ügün onlara saddcd olaraq Qir at vd Doru at (eynan Boz at, Agat kimi) deyilmdli ikan bunlara barmaqdan sorulan manalar yüklanmi§dir. Qünki rang manasinda qir va doru sözlari adabi dilimizda yoxdur. Dürat «doru at» sözünün tahrifi, bir vurgu ila söylanan variantidir. Bu, adi bir rangdir, ona dürr, mirvari va s.kimi ba§qa manalar vermak allamagilikdan, hatta elmi avaragiliqdan ba§qa bir §ey deyildir. Qir at isa qir rangli atdir, bu da türkca adi bir at rangidir» [6, s. 349].
Bu mevzudaki ara§tirmalarnin sirasinda N. Ceferovnin qolda etken huläseler de diqqatni celp ete. Alim bu meselege ihtiyatnen yana§a ve «Qirat» sözünin muammali etimologiyasina aydinliq ketirmege tiri§a. Tetqiqat9inin baqi§larina köre, «Qirat» zooniminin ge§it etimologiyalari olsa da, fikrimizce, bu adnin «Gara at» (Tobol tatarlarindan V.V. Radlov tarafindan toplangan bir efsanede Köroglunin - körün oglunin ati «Gara at»dir) adindan töregeni daha 9oq özüni dogrulta [7, s. 148]. G. Ceferov ise «Qirat» zooniminin etimologiyasinen bagli baqi§larinda destandaki atlara (Qirat ve Dürat - i.K.) ad berilmesini qart yilqicinin ferdiy icadinin mahsuli kibi degerlendire ve bu adlarda birde-bir mifik tasavurnin ya da tü§üncelernin aks olunganini esassiz dep saya [8, s. 157].
Bazi alimler de «Qirat» zooniminin etimologiyasinin areketnen bagli olmasini iddia eteler. Olarnin fikrince, «Qirat» sözünin manasi «qirmaq» (azerb. «qirmaq» - mahv etmek, yoq etmek -i.K.) fiilinden meydanga keldi. Bu istiqamette alinip barilgan tetqiqatlarnin arasinda prof. A. Tanriverdinin baqi§lari daha da meraqlidir. O, «Dede Qorqud kitabi»nda at kultu» adli salmaqli monografiyasinda mezkür mevzunen aläqali tü§üncelerini tafsilätli ve original §ekilde ifadeledi. Prof. R. Gafarli monografiyanin ilmiy maiyetini yüksek qiymetlendirip bildire ki, A. Tanriverdi tarihiy-lingivistik mustevide alip bargan yani ara§tirmasinda eposnin metninde atla bagli rastkelgen sözlernin fonetik, leksik, morfologik ve sintaktik hususiyetlerini, Türk-Oguz cemiyetinde ata munasebetnin 9e§it taraflarini ortaga 9iqara [9, s. 8].
A. Tanriverdinin tü§üncesine köre «Qirat» zooniminin izaati bivasta areketnen bagli. O, 9e§it menbalardan yararlanip talillerinde köstere ki, eger «Kitabi Dede Qorqud»daki («KDQ» - i.K.) «Turu aygir»nen «Koroglu»daki «Dürat» §ekil ve semantik nazar noqtasindan ayni bir siziqta 9iftle§irse, demek, «Ke9er aygir»nen «Qirat» da mana cihetinden ayni semantik yuvani te§kil ete: Ke9er at - suratnen 9apip ketken, atlarni ötip ke9ken (9abik at - i.K.); Qirat - sinirlarni qirip yoq etken (sinirlarni mahv etken at - i.K.), a§ip ke9ken, suratnen 9apip ketken [9, s. 47]. Bu meselenen bagli bir 9oq alimlernin tetqiqatlarini qiyaslav §eklinde terenden tahlil etken ara§tirici baqi§larinda böyle bir neticege iri§e: «Kitab»daki («KDQ» - i.K.) «Ke9er aygir» zooniminin semantik tutumi «Qirat» zooniminin tüs anlamli vahitler degil de, areket bildirgen sözler kontekstinde tabirini dikte ete. Yuqarida qayd etilgen oylar da «Kitab» («KDQ» - i.K.) ve «Koroglu»da rastlangan en me§ur at adlarinin faqat areket bildirgen sözler (fiiller) esasinda meydanga kelgenini tasdiqlay: turmaq (durmaq) +ug - turug - turu - dür, ke9er (ke9mek), gir (girmag). Bu da tesadüfiy degil. £ünki «Kitabi Dede Qorqud»da ve «Koroglu»da episi qahramanlar daim areketteler. Demek, qahraman ve at obrazlari em de bu mustevide tetqiq olunmalidir» [9, s. 48].
Folklor§inas alim V.M. Jirmunskiy de ara§tirmalarinda bu problemaga kerekli seviyede emi-yet berdi. Mevzuga munasebet bildirgen akademiknin nazarinca at obrazi masal qahramaninin sehrli yardimcisi kibi mifologik baqi§larinin §u ayvannin insannin mücizeli yardimcisiday qa-dimiy totemistik inan9larnen uzaq bagini özünde qaldirdi. Tetqiqat9i 9ali§malarinda tipologik ci-hetten sondan peyda olgan qahramanliq eposlarinda bu masal motivlerinin nisbeten za-yifla§qanini, läkin bir element kibi batir atinin qahramancasina idealizle§tirilmesinde batirnin esas yardimcisi, em de deni§mez yolda§i olip qalganani qayd ete [1, c. 25]. V.M. Jirmunskiy öz
talillerinde türk ve diger qaynaqlarga istinaden «Qirat» zooniminin etimologik anlaminda mifologik elementlernin mevcutligi haqqinda fikir yürsete. Alim ara§tirmalarinda türk halqlarinin eposlarinda tasvirlengen qanatli atlarnin obrazlarni mifologik elementlernen alâqalendire. Akademik ilmiy baqiçlarinda türk eposlarindaki bu motivnin sondan slavyan halqlarinin agiz icadina tesir etkenini tahmin ete: «В мифе и сказке, вобравшей в себя элементы мифа, кони часто бывают крылатыми. В древнегреческих сказаниях крылатыми конями владели полумифические герои Персей и Беллерофонт; христианская легенда, продолжая античную традицию, приписывала крылатого коня победителю дракона святому Георгию. Героический эпос тюркоязычных народов сохранил образ крылатого коня - «тулпара». Крылатым тулпаром является чудесный конь Алпамыша Байчибар: крылат и Гират, знаменитый конь народного героя Короглы (Гороглы). Кроме того, Гират - водяной конь, вышедший из озера (или из моря) ... Крылатые кони не встречаются в эпосе славянских народов. Поэтому возможно, что мотив этот не древний, а относительно поздний и вошел в это сказание под влиянием крылатого водяного коня популярного на всем Ближнем Востоке героя Короглы - Гирата, одного из многих крылатых тулпаров в эпических сказаниях тюркоязычных народов» [1, с. 27-28].
Belli sebeplerge köre qirimtatar folklor§inasliginda tek mezkür mevzu degil, umumen alganda, eposnin özü de yeterli seviyede ögrenilmedi. Buna teessüflengen tetqiqatçi N. Appazova çaliçmalarinda türk tilli ve diger belli alimlernin fikirlerinen qanaatlene, olarnin oylarina qol tuta: «Азербайджан, туркмен халкъларынынъ дестанында фантастик гъаелер чокъ къулланы-ла: Азербайджан вариантында «ат денъиз айгъырындан тёреген ве къыркъ кунь шу ат къаранлыкъта тургъан сонъ, алевден эки къанаты пейда ола. Кёр огълунынъ эсас силясы -къылычтыр, Мисри къылыч (Мысыр къылычы - Египетский меч). Бу къылыч яшын парча-сындан ясалгъан, къараманнынъ сеси, сёзю, йыры, шиары - озь къуветини йылдызларнынъ парылдамасындан алгъан» [10, s. 112].
Çimdigece neçir olungan qirimtatar epik folklor numünelerinin arasinda bizge «Koroglu» destaninin eki varianti bellidir. Olardan birincisi §air Osman Amit tarafindan toplanip 1938-nci senesi «Edebiyat ve kultura» jurnalinin 9-nci saninda basildi. Sonradan folklorçinas alim C. Bekirov tarafindan bu variant «Destanlar» (Gafur Gulam adina edebiyat ve sanat neçriyati -1980 s.) kitabinda tekrar neçir olundi. Sonki devirlerde ise anavi variant «Yildiz» mecmuasinda (2010 s. № 2) yanidan dünya yüzü kördü. Yaziqlar olsun ki, söyleyicisi belli olmagan destannin bu varianti bazi bir qusurlarga maliktir. Destannin metninde adiselernin ardicil bir qaide boyunca ketiçati tolgun §ekilde tasvirlenmegendir. Galiba, destannin metni ya söyleyicinin agzindan mukemmel surette ^ç^ilip alinmagan, ya da ne§ir olungan vaqitta bazi bir anlaçilmagan qisqartuvlarga ogragan. C. Bekirovnin araçtirmalari da qayd olganlarni bir daha tasdiqlay: «Кор огълу» дестанынынъ къурулышы пек тегиз дегиль. Айры ерлеринде вакъиалар бирден узюле ве эсернинъ девамында башкъа адиселер акъкъында сёз юрютиле. Меселя, Кор огълунынъ эвленюв меселеси, Асаннынъ Чамлы бельде пейда олмасы ве иляхри. О, той эйилигине энъ якъын досту Айвазны чагъырмай. Баягъы вакъыт ондан айры яшай» [11, s. 50].
«Koroglu» destaninin bu variantinin kölemi büyük degil. Onin metninin nasir qisiminda Koroglunin «Qirati» adiy bir at kibi anila ve faqat esernin nazmnen ifadelengen parçalarinda ara-sira onin ati «Ker at» çeklinde yazildi:
Дегирмен алдында алдырдым Кер атны, Устюне мингенлер булдылар муратны, Егиль атчыгъым козьлеринъден опейим, Пертавланып чыкъкъанынъны бакъайым [12, s. 56].
1935-nci senede Yaqub Zekinin ivan Çobanovnin agzindan yazip algan «Koroglu»nin ekinci varianti ise bizim tarafimizdan tertip etilip neçir olundi («Koroglu» - Qirimdevoquvpedneçir, 2009 s.). Daha da mukemmel olgan bu variantta Köroglunin eki atindan birisinin adi Qirat, digeri ise Arabattir. Bu kitaptan taqdim olungan levhalar vastasinen meçur «Qirat» ve «Toru at» zoonimlerinin anlamini tayinlemege tiriçacaqmiz. Hususiy qayd etmelimiz ki, bu meselede evelce «Qirat»nen «Toru at» zoonimlerindeki «qir» ve «toru» sözlerinin türk tillerinde qaysi anlamlarga malik olmasini daqiq belgilemege borclumiz. Olarnin aydin mana sinirlarini bulmalimiz. Çünki
sözler mahsus manalarinen canlanalar ve esasen de biri-birinden öz anlamlarinen farqlanalar. Elbette, sözlernin haqiqiy ve mecaziy manalarda qullanilmasi istisna degil. Lakin keli§megen manani birde-bir sözge qo§ip yani anlam qolda etmek intiluvi temelsizdir. §una köre de aydin em de semereli ilmiy esaslarga iri§mek i9ün mitlaq bu zoonimlernin lingivistik ve folklor§inasliq mustevisindeki tahlillerine ihtiyac duyamiz.
Evelce bu sözlerge til§inasliq boyunca munasebet bildirek. Morfologik cihetten «Qirat» sözünin terkibi eki qisimdan - «qir» ve «at» sözlerinden ibarettir. «At» sözünin manasini anlat-maga acet yoq. Alimlernin ilmiy davasina sebep olip, manasi alä de sirli qalgan «qir» ve «toru» sözlerinin türk tillerinin lugat terkibinde qaysi anlamlarga malik olmasini közetemiz. E§änin alämetini bildirgen «toru» sözü bazi türk tillerinde, §u cumleden, Azerbaycan tilinde renk ma-nasinda qullanilmay. O sebepten de onin anlami bir 9oqlarina mechul olip qala. Türk tillerinin leksikasinda «qir» ve «gir» §ekillerinde i§letilgen bu söz ise bir qa9 manani ifadeley. S.M. Useinov «qir» ve «toru» sözlerinin manalarini rus tilinde böyle §ekilde anlata: «Qir - 1. поле, степь (9öl - isim. cograf. termin - i.K.); равнина; луг (tüzlük;9imenlik - isim. cograf. termin -i.K.); 2. xолм, возвышенность (töpe;yukseklik - isim. cograf. termin); 3. cветло-серый; седой (boz; 9al - sifat. tüs alämeti - i.K.). Toru - гнедой (красновато-рыжый) (о масти лошади)» (qumral;toru - sifat. tüs alämeti - i.K.) [13, s. 13, 267].
V. Mireyevnin ve A. Goräinovnin azirlagan lugatlarinda ise bu sözler a§agidaki kibi rus tilinde izalangan: «Qir - 1. гора; вершина (dag; yukseklik - isim. cograf. termin - i.K.); 2. холм (töpe - isim. cograf. termin - i.K.). Toru - гнедой (гнедая лошадь - toru at)» (qumral - sifat. tüs alämeti - i.K.) [14, s. 92, 95, 516].
O. Suleymenov ara§tirmalarinda «qir» sözünin qadimiy umumtürk sözü olganini ve onin manasinin «dag» anlaminen bagliligini qayd ete; «qir» - горный хребет (dag silsilesi - isim. cograf. termin - i.K.); горное плато (dag yaylasi - isim. cograf. termin - i.K.) [15, s. 213].
Yuqaridaki misallerden a§kärlana ki, bazi türk tillerinde rastlangan «toru» sözü yaliniz tüs alämetini bildire ve onin ba§qa manalarda i§letilmesi esassizdir. £ünki uydurma sözler destan metninin dogru menimsenilmesine bayagi manialar yarata. «Qir» sözü ise bir qa9 manalarga maliktir. §ubesiz ki, minda qullanilgan er ü9 manani «at» sözüne qo§maq mümkün; 1. Qirat - 9öl ati; 2. Qirat - dag, töpe, yukseklik ati; 3. Qirat - qir, boz at. Läkin minda bir muhim elementke emiyet bermelimiz. S.M. Useinovnin izaatinda «qir» sözü morfologik cihetten em isim olip (9öl, tüzlük, töpe, yukseklik) cografiy terminlerni anlata, em de sifat kibi tabiiy tüs, renk bildire. V. Mireyev ve A. Goräinovnin 9ali§malarinda, em de O. Suleymenovnin tetqiqatlarinda ise «qir» sözü morfologik nazar noqtasindan tek isim olip cografiy terminlerini (dag, töpe, yukseklik) ifadeley. Bularga esaslanip aytmaq mümkün ki, «qir» sözü türk tillerinde «dag», «töpe», «yükseklik» manasinda nisbeten daha siq qullana. Elbette, türk tillerinin leksikasinda bu söznin alämet bildirmek hususiyetine malikligini kimse inkär etip olamaz. Amma «Koroglu»nin qirimtatar versiyasinda «Qirat» zooniminen «qir» sözünin bir tabiiy tüs alämeti kibi bagliligi tasdiqlanmay. £ünki bu versiyadaki Qirat obrazi «qir» renkte degil de, «toru»dir. A§agidaki par9ani közetemiz:
«Tuttu Aley U§an babasinin elinden, koturdu saxlava. Babasi siypap-siypap baxti atlari ve dedi ogluna: - Atlar, oglum, endi xarare kelgen. Al abu ax avuz ati egerle, min üstüne, tu§ §u lay gine, köreyik ne marefeti var bunun.
O saat aldi U§an egerledi ati, vardi tu§tu lay gine. O yana, bo yana eki kere aylandi. Keldi babasina diy: - Baba, ax avuz atin marefetini kördim. O gamur ginden topragi avaa atti.
Aley o vaxta sigrap xalxti ayax ustune diy: - Ölesem, oglum, xoy ati yerine de, min toru tayi, onun da marefetin köreyik.
Koturdi xoydi ax avuz ati yerine. Egerledi toru xunani, mindi tu§tu o lay gine. Bir toz-boran kogtu, köz-közü körmedi. Xaytti keldi, ati yerine kirdi, geri: - t§te, baba, §eer anda oldu. Agan turtum o lay gine öyle bir toz-toprax kogtu, §eer yinsanlarin közlerine toprax toldu, §a§ip-§a§malap xaldilar.
Babasi dedi: - I§te, oglum, atlar pek xarere kelgen. Bugünden gayir toru atin adi olsun Qirat. Ax avuz atin adi olur Arabat» [16, s. 54].
Diqqatimizni özüne celp etken bu levhadan aydinla§a ki, Qirat bu adni sinav meydaninda öz
meharetinen qolda etti. Bu namli ad oniñ ilk ve elal qazan9idir. O kamil yilqiciniñ imtianindan zafernen giqti. Ayni zamanda §u par9a Qiratniñ tüsüniñ «qir» degil de, «toru» olganini isbatlay. Demek, «qir» sözü destanniñ metninde renk alameti bildirgen manada degil de, ayri bir añlamda qullanilgandir. §u meseleniñ daha bir muhim tarafini qayd etmek isteymiz. Korogluniñ ekinci atiniñ adi Arabattir. Metinde bu obraz zahiriy körüni§ine köre «ax avuz at» alametinen belgilendi. Lakin sinavdan soñ qart yilqici tarafindan Arabat adinen taqdirlendi. Eger atlarga ad bergende tabiiy tüs yahut da ti§ körüni§ muhim delil esaplanirsa, ya ne i9ün onda qart Ali (originalda bu ad Aley §eklinde yazildi - Í.K.) oña «Ax avuz at» adini bermek usulindan vazge9ti? Böyle hulasaga kelmek mümkün ki, destanniñ mezkür variantinda Korogluniñ atlari özlerine layiq adlarga tabiiy tüs ve ti§qi körüni§lerinen degil de, §ahsiy qabiliyetleri ve cesürliklerinen nail oldular.
Yuqarida taqdim etilgen par9aga beñzegen misalni «Koroglu»niñ ba§qa bir variantinda da rastketirmek mümkün. Prof. A. Tañriverdi öz baqi§larinda «Qirat» zooniminiñ tarifinde oniñ tabiiy tüsüniñ salmaqli delil kibi közde tutulmasini manasiz esap ete. O, tü§üncelerini daha aydin §ekilde ifadelemek maqsadinen ilave argument olaraq G. Ceferovniñ tahlillerinden yararlana ve V. Xuluflu tarafindan 1929-nci senede ne§ir ettirilgen «Koroglu» kitabini misal köstere. Bu qaynaqta bildirile ki, XVIII asirniñ soñu, XIX asirniñ evellerinde ermeni elifbesinen Azerbaycan tilinde yazip alingan «Koroglu» destaniniñ par9alarinda aytila ki, Ali aqay adli soqur yilqici eki aygirdan ala, boz olganina Qirat, qoyu qara olganina ise Qara at adini bere. Bu par9ani terenden tahlil etken alim «Qirat» zooniminiñ manasiniñ añlamini oniñ tabiiy tüsünen bagi olmaganini beyan ete. Meselege ciddiy yana§qan tetqiqat9i oña munasebet bildirip qayd ete ki, eger tüsü qara olgan at Qara at ekense, onda ala, boz tüste olgan atqa da Ala at, Boz at, yaqut da Ala-boz at adi berilmeli edi [9, s. 48].
Söz kelimi, mezkür tü§üncelerge qoltutuv manasinda qayd etmek kerek ki, eposniñ bu variantinda §ahbazniñ (Korogluniñ oglu - Í.K.) da ati torudir. Metinde tasvirlengen adiselerden a§kärlana ki, Koroglunen Adice körü§ken vahitta olarniñ atlari da yaqin munasebette bulunalar. Bir müddetten soñra Adiceniñ Korogludan §ahbaz adli bir oglu dogula. §ahbaz deliqanli 9agina yetken soñ Qiratdan töregen toru tayniñ belinde öz babasini qidirmaga kete. £amlibelde Eyvaz oniñ atini Qirata beñzetip Korogluga dey: «Aga, men ne vaxtandir baxayim atlar körunmeyler. Ep seziklenir edim, kör Qirati mingen biri kitey. Tez brax bu damalari da, tutax bu yaramazi.
Koroglu dey: - Eyvaz, seeñ yureeñ urkungenmi, beñzeytesiñ Qirata. K0rmeysiñmi, daa ya§ at? Sayi, at eyi at, tekmil de beñzey Qirata.
Eyvaz dey: - Gene etmese, aga, sinap baxsa, tek te bizim Qirat gile.
Koroglu dey: - Sayi, Eyvaz, Qirata beñzey» [16, s. 150].
Epik numüneden Qiratniñ «qir» renkte olmagani belgilene ve destanniñ bu variantinda «Qirat» zooniminiñ mana añlaminiñ tüs alametinen bagsizligi daqiqle§e. §uni da hatirlatmaq kerek ki, qirimtatar halq agiz yaraticiliginda «Koroglu» Qiratniñ adi rastlangan yekane folklor numünesi degil. Akademik V.V. Radlovniñ Qaralezde (Qirimda) toplagan «Padi§aniñ ü9 küyavü» masalinda da tasvirlengen atlardan birisiniñ adi Qiratdir. Oniñ saibi padi§aniñ ü9ünci kiyevidir. Masalda Qiratniñ qaysi boyada olgani tasvirlenmegen, lakin o öz cesürliginen diger atlardan farqlana. Masalniñ ba§ qaramani cenkaver Taz oglan Qirat adli düldülisinen birlikte du§manlarini yene: «Taz olanniñ bir düldülüsü var edi. Ax§amdan soñra miner edi düldülüsine, tü§er edi gül baxginiñ igine. Tablar edi ba^indagi §kembeni, miner edi Qir atina, agar edi sirma sagin, tü§er gül baxginiñ igine, bailar edi atiniñ üstünde oynama...Taz olan bir al gadir qurdu, bir obaniñ töpesinden baqti, baqti ki, alt etipyatalar qaynatasin. Bu mindi Qir atina, taqti beline zilfiqarini, ba§ladi ba§qa qiralniñ askerini qirmaga...» [17, s. 52, 53].
Zanimizca, «Koroglu»niñ mezkür versiyasinda «Qirat» sözünm etimologik añlaminiñ dogrudan-dogru oniñ tabiiy tüsünen bagliligi öz tasdigini bulmadi. Lakin biz «Koroglu»niñ ba§qa versiyalarinda «Qirat» zooniminiñ beyaz, qir, qumral ve.i. renklerde rastlanmasini istisna etmeymiz. Fikrimizce, «Qirat» zoonimindeki «qir» sözü minda tabiiy tüs alametini degil de, tamaminen ayri bir manani añlata.
Ayni zamanda hatirlamalimiz ki, atlarga ad bergende renk alametiniñ bir usul kibi barligini i9 te inkar etmek olmaz. Ta evel-ezelden namli ustadlar ve belli §ahislar sevimli atlarina ad bergende 9e§it usullardan faydalandilar. Sözsüz ki, olar bu meselede atlarniñ farqlandirici 9izgilerine -
tabiiy tüsüne, zahiriy körüni§ine, §ahsiy mearetine, harakterik hususiyetlerine, mahsus belgilerine önemli diqqat ayirdilar. Bizimcesine, epik numünelerde rastlangan at adlarinin etimologik manalarini qullanilgan metinlernin i9inde daha qolay tayinlemek mümkün. Misal i9ün türk halqlarinin folklorinda tüs alämetinen bagi olgan «Ag at», «Boz at», «£al at», «Toru at», «Ker at» kibi at adlari nisbeten qolay anla§ila. Läkin «Qirat», «Qara at» kibi zoonimlernin izaati digerlerine baqqanda murekkeptir. £ünki «qir» sözü kibi «qara» sözü de 9oqmanalidir. Eski zamanlardan berli türk halqlarinin tillerinde «qara» sözü tek renk manasini degil de, ayri anlamlari ifadelegeni 9oqlarina bellidir. Bu söz cumlede (söz birikmesinde) yerine köre büyük, qocaman, muhte§em, en yüksek, pek ku9lü ve i. manalarga maliktir. Misal i9ün «Qara deniz», «Qara dag», «Qarabag», «Qara bulag» («Qara 9oqraq») kibi cografiy terminlernin, «Qara batir» kibi epik qahramannin, «Qara at» (Gara at) kibi zoonimnin anla§ilmasinda «qara» sözü muhtelif manalarda i§letile. Ona köre de «Qirat» ve «Qara at» kibi zoonimlernin daqiq manasini yaliniz metinnen yaqindan tani§ olgan son belgilemek mümkün.
«Qir» sözünin ba§qa bir tabiri 9öl manasini anlata. Bu söznin «Qirat» zooniminin tarifine birde-bir aydinliq ketirmesi bizde yeterli derecede i§an9 dogurmay. Zanimizca, baylarga apansizdan agir darbeler yendirgen, olarnin mallarini qolundan 9ekip almaga tiri§qan cenkävernin boz, tüm-tüz 9öllerde 9adir qurup meskenle§mesi arbiy zenaatnin kure§ alip barma strategiyasinin taktiki talaplarina mantiqiy manada cevap bermey.
«Qir» sözünin daha bir manasi töpe, dag, yukseklik anlamidir. §u yerde Koroglunin mekänini hatirlamaqni zaruruli dep sayamiz. £ünki, fikrimizce, «Koroglu», «Qirat», em de «£amlibel» sözlerinin anlaminda felsefiy nazar noqtasindan uzviy mana yaqinligi mevcuttir. Eposnin esas qahramanlarinin yigitlikleri daima bir siziq boyunca inki§af ete, yani Koroglunen Qiratnin namli cenkäverlikleri ust-uste tü§e ve bir ahenkte uygunla§a. Bu baqi§tan batirlarni bagrina basqan £amlibel de olarnin namina nam qo§a. Daha daqiq beyan etsek, bu sözlernin mana yaqinligi ayni bir ahenkke uyu§ip, ayni bir yuksek noqtada kesi§eler.
Camlibel cografiy termininin morfologik terkibi eki qisimdan - «9am» ve «bel» sözlerinden ibarettir. Elbette, «cam» sözünin manasi sadece anla§ila. Ancaq «bel» sözünin manasi nisbeten qiyin olip anatomik (bel - поясница) ve cografiy termin (bel - коса) kibi anlamlarnen baglidir [13, s. 42]. Bu söz bir cografiy termin kibi «yalidan a§agi uzangan tar topraq yolagi» manasini anlata. Er tarafni 9amlar basip algan bu mekännin a§agisindan büyük Kervan yolu ke9e. Koroglu da arbiy nazar noqtasindan strategik emiyetke malik olgan bu elveri§li yerde - £amlibelnin ustünde özüne mesken qura: «Qadir xurdum Qamni belin ustune» [16, s. 138].
Destanda Koroglunin £amlibelni özüne yurt salmasi tesadüfiy adise degil. O, babasinin nasihatlarina qulaq asa ve onin vasiyetlerini yerine ketire. Koroglu Qiratinen birlikte öse, birlikte yetkinle§e ve bu mekända cesürlik köstermek i9ün birlikte azirlana. Läkin §u mekända ya§amaq i9ün Koroglu mitlaq birinci agir sinavdan galip kibi 9iqmali edi. O, istegine yete, babasinin i§an9ini aqlay, Temirhan padi§ahdan onin o9üni ala. Faqat mindan son ^amlibelde cenkäverlik köstermege tam azir ola ve babasinin tevsiyesinen anda meskenle§e: «Babasi dedi: - Annatsam, oglum, men ölgen sora, sen burada otursan bir tlim ökmek bulup sana yemege pek tar kelir. Meni saxlagan sora, kögersin, varirsin Kervan yolu yagasina. Xurarsan gadirini. Kelen kervani da basarsin, kegken kervani da basarsin. Öle yigarsin mali. Bazirganlar ar§innen ölgep bergende mali, sen mizraxnen ölgep alirsin. Xasapgi oglu Eyvazi da özüne xarda§ alirsin. Ondan sora bilip yurseniz dunya sizin» [16, s. 60].
Böyleliknen, £amlibel Koroglunin meskeni ola. Läkin Koroglu minda tek özü degil de, sevimli Qiratinen birlikte otura. Demek, £amlibel ayni zamanda Qiratnin da mekäni sayila. Destannin metninden 9ölge nisbeten daha da yukseklikte yerle§ken £amlibelnin etimologiyasi töpelik, dagliq, yukseklik anlamina uygun kele. Qirat £amlibelde ömür süre, daglardaki 9oqraqlarnin suvindan i9ip, yuksekliklernin daimi sakini ola. Zanimizca, «Qirat» zooniminin etimologiyasinin lingivistik tamirlari da §u anlamlardan gidalandi, yuksekliklerge köterilip «Dag at» kibi mananen qaynaqlandi. Bu nazar noqtasindan «Qirat» ve «£amlibel» sözleri mana baqimindan ayni bir semantik yuvani te§kil eteler. Olarnin mana anlamlarinin sedalari muhte§em Dag Yuksekliklerinde bir-birinen sesle§eler. Bizce, lingivistik baqi§tan «Qirat» zooniminin haqiqiy manasi «Yuksekat» (yuksek+at), «Dagat» (dag+ at) kibi anlamlarga daha uygun kele.
«Qirat» zooniminiñ etimologiyasiniñ tahlilinde mifologik maiyetniñ emiyetini degerlendirgen prof. M. Seyidov da araçtirmalarinda: «Qirat» - «dagniñ», «yukseklikniñ ati, yani «dag tañrisiniñ ati» demektir», dep yazdi [3, s. 281]. Bu baqiçtan oniñ çaliçmalari yetkin ve mergindir.
Çimdi ise «Qirat» zoonimini folklor mustevisinde tahlil etip, lingivistik baqiçlarnm eposniñ metnindeki levhalarinen bagliligina emiyet bermelimiz. Buniñ ^ün epik numünede çu zoonimniñ «Dagat» añlamina malik olgan çizgileriniñ tasviri çekillerini canlandirmaqni vacip dep sayamiz. «Koroglu» destaniniñ qirimtatar variantinda Qiratni baçqa atlardan ayirgan hususiyetler, oniñ zahiriy körün^inm niçanelerini belgilegen levhalar yeterli derecededir. Eposniñ ta evelindce ustad (destanniñ uyduruvcisi közde tutula) Qiratniñ diger atlardan farqli cihetlerini - oniñ tiç körüni§ini, kelecek mekânini ve degerini belgiley. O, Aliniñ Temirhanniñ cemiyetinde, Qiratniñ ise padiçanm yilqisinda yeri olmaganini açip köstere. Biz destanniñ baçindaca Temirhan padiçanm sarayindaki ziddiyetli durumniñ, daha dogrusi, Musellim vezirnen Aliniñ qarçituruv sanasiniñ çaati olamiz.
Destanda tasvirlengen Temirhan padiçanm eki inamli veziri ola. Oniñ Musellim adli veziri askerlerge, Ali adli veziri ise yilqilarga yolbaççiliq ete. Temirhan padiçanm qoçuda içtiraki içün Aliniñ saylagan atlari Musellim vezirde külkü oyata. Metinde «yapavli taylar» kibi tasvirlengen Qirat ve Arabatnen ilk taniçliq Alidan gayri bir kimsede hoç teessurat qaldirmay. Olarniñ tiçqi körüni§i içanç degil de, külünç ve gadap dogura. Musellimniñ istizali külümsirevinden açuvlangan Temirhan padiça sevimli veziri ve sag qolu sayilgan Alini agir cezalandira. Tecribeli ylqiciniñ «yaraçiqsiz» atlarni saylamasi sual ve em de taaccip dogura. Aliniñ at seçimine diqqatnen közetemiz: «Vardi yilxiya, tu§tu yilxi çine, eki etegi beline, arxani eline baçladi saylamaga cuvruk. Padçaga o xadar munasip atlar var, tutmay olari. Neden sora iras ketirdi ögüne eki dane yapavlu xunanlari. Atti arxani, ekisini de birden tuttu» [16, s. 46].
Mair yilqiciniñ bu adiminiñ manasini nasil añlamaq mümkün? Ne ^ün kâmil yilqici qoçuda içtirak etmek ^ün seferge tedariklengen Temirhan padiçaga oniñ yerlerge, köklerge sigmagan balaban yilqisiniñ içinden eki dane «yapavli tay» saylay? Ne ^ün o, padiçanm çerefine uygun keliçgen cüyrüklerden vazgeçip, «yapavli taylarni» saylay, qiymetsiz köz nurlarindan marum ola? Elbette, bu taylar Kelecekniñ büyük Atlari edi. Ancaq padiçaga ise cüyrükler bugun kerek edi. Oniñ bu adimi yaMiç seçim, yoqsa Temirhan padiçaga qarçi yapilgan hiyanetmi? Ya da önceden o^ülip-b^ilgen ve er bir adimi quyumci daqiqliginen cilâlangan areketmi?
Aliniñ böyle at seçimini Temirhan padiça tahqir kibi qarçilay. Bu an öz istegine nail olgan Musellim vezir fursattan yararlanip, Aliga köre Temirhan padiçani yüzley, oniñ areketlerini yamanlay. Olar Aliniñ mair ustaligina açagidaki çekilde qiymet keseler: «Muselim aylandi da padçaga dedi: - Soñra, padçaam, nas oldu? Aley veziriñizi çayim, punçunu içkende sag tarafma xoyar ediñ. A meni sol tarafma xoyar ediñ. Kör nas sevinçler körsetti sana.
Temirxan dedi: - Kim bu dunyada ne xazaniy, onu da alip kitey. O xadar yer kötermez yilxim var, tapmagan maa yaraçacax atlar. O vaxta bu dunyaya bir kezecek edi. A §ini yaçlignen yarixli dunya aram kitti. Sureklensin yuzu xoyup omuzune» [16, s. 48].
Temirhanniñ «kim bu dunyada ne xazaniy, onu da alip kitey» ifadesinden açkârlana ki, sanki qart Ali padiçani saygili adamlarniñ qarçisinda alçaltmaq maqsadinen eñqastan böyle yapqan. Demek, Aliniñ közlerinm soqurlanmasinen bu «yapavli taylar» oniñ «elâl kâri» eken. Temirhan padiça sadaqatli Aliniñ saf hizmetini mina baq böyle qiymetlendirdi. Bu parçada saray muitinde mevcut olgan Musellim - Ali qaçituruvinm, ukümranliq etken ziddiyetli baqiçlarnm soñ levhasi parlaq aksini tapti. Musellim vezir Temirhanniñ aqilsizligindan faydalanip öz meramina yetti. Aliniñ padiçaga köstergen hoç niyetli hizmeti Musellimniñ ayneciligi sebebinden facienen soñuclandi. iftira ve beftanlarniñ qurbani olgan Ali öz borcuni soñuna qadar vicdannen becerdi. Lâkin Temirhan padiça oniñ qadrine yetmedi. Dogru, padiça soñradan Aliniñ qabaatsizligini itiraf etip, Musellimni öz topragindan quvdi. Amma bular artiq Ali ^ün emiyetsiz edi. Musellim vezirnen Aliniñ qarçituruvinda Ali yenildi, ancaq o, duçmanlarinm ögünde sarsilmadi. Mindan soñ olarniñ yollari ve maqsadlari ayrildi. Aliniñ aliy arzularini oglu «yapavli taylar»niñ belinde amelge keçirmege tiriçti.
Destanda Ali obrazi bir basiretli çahis kibi tasvirlengendir. O, taylarni añli surette saylaganda yañilmadi. Balaban yilqiniñ içinde eki dane «ariq» ve «yapavli tay» Aliniñ mergin baqiçlarini özüne celp etti. Mair yilqici bir andaca olarniñ misilsizligine emin oldu. Qoçuda bu taylarniñ episi
аАш^ап шШп 9щаса§та qaviy i§andl. АЬ «yapavh taylamm» benzersizligini 6nceden duyф, Temirhan padi§aшn агеШаншп ker9ekle§mesmde октт ШущЬ yeri о1аса§та Ьиуик umut besledi. КатП ylqlcl «yapavh taylamm» Temirhan padi§aga §an-§uret ketirecegine zerre qadar da §ubelenmedi. Lakin о1атт к6гиш^ Musellim vezimen Тет^ап padi§aш qanaatlendirmedi ve neticede Ьи taylar Акшп 6zune qlsmet оЫи. Zallm Temirhan padi§aшn gadapma о§га§ап qart yllqlcl «yapavh taylarnm» degerini ег bir insan i9un qlymetsiz о1§ап k6zlerinin пигипеп 6dedi.
Мейпшп nevbeti par9alaпnda Ьи «yapavh taylamm» Акшп ^ап91ш dogmltqaш aydm 9izgilemen ifadelene. Qart yllqlcl taylar 6sken son о1агп1 slypap-slypap smavdan ке9^е ve айаг§а mearetlerine к6ге ad Ьеге. Artlq о1аг cesaretli at о1а1аг. ^атиг айатт ayaqlaп astmda toz-dumana 9evrile. сиугиЫетт 9ар1§1 9oqlarш §а§таЫа: «...КоЫМ1 xoydl ах аут аи увгтв. Egerledi Шот хипат, ШщЫ о 1ау дтв. В1г ^-Ьогап ^дЫ, kдz-kдzu kдrmedi. ХауШ keldi,
ай yerine kirdi, дeri: - ЬаЬа, §eer anda оЫи. Адап ШщШит о 1ау дine дук Ыг toz-toprax ЫдШ, §eer у1тап1агт kдzlerine Шоргах ШоЫи, §а§1р-§а§та1ар хаЫйаг.
Babasl dedi: -о§Ыт, аШ1аг pek хатт kelgen. Bugunden §ау1г Шоги аШт adl оЫип Qlrat. Ах аут аШт adl оЫг АгаЬаШ» [16, б. 54].
Aqiqaten de Qlrat adiy Ыг at degil. Qlrat а^Н mizacmen baql§larш, diqqatlaпш 6zune се1р etken Ьиуик Atdlr. Destanшn metninde Qlratш diger atlardan farqlandlrgan bir slra hususiyetler, оп1п tabiatma has о^ап keyfiyetler 6z aksini taptl. Eposшn par9alaпnda Qlratшn mahsus
belgileri, оп1п tekrarslz areketleri sezilip tura. А§а§^аЬ levhalarda bu 9izgiler ilvan Ьоуа1агпеп tasvir1endi:
1. Qlrat zahiriy к6гиш§теп, boynuшn yuksekliginen, ^тгЬ Шт§теп, suratll 9ар1§теп, qaraqu§ kibi u9masmen, acayip dulberliginen insanlarш ayretlendire, октт diqqatiш 6zune celp ete:
a) «Temirxan o saat izin verdi: - Апа, vezirler, siz koruysunuzmu §и иЬа ustundeki igiti. Men padi§ax оЫр olandan beri bu ^а жЫт seryana дгхаугт. Вок igit, Ьок шуг^ kдrmedim. isterim bдgun izin ver атап askere. Sarlp акр ^ау1, em дldurmeyip, Ыг zarar-zuat etmeyip veriniz menim elime» [16, б. 56].
b) «Aselette дарШ1, keldi Eyvaz. Ba§ladl babasma sдz хо§таа: - ВаЬа, уа Ит о аШк? N ^тп kelgen о? Ет koruysm, ЬаЬа, tubundeki аШ1 da щаг хщтщ nedir o?» [16, б. 68].
c) «О1е demeen arasma Eyvaz keldi aglamsmlp: - Baba, aytsa o aga аЫп теп о guzel айп жЫпе. Siz bazarla§mce, теп avesliymi а1аут о at жЫпе» [16, б. 68].
2. Ег Ыг istegen adam О^аШт be1ine оШпр о1атау. О аутт1 уашпа а1тау. du§man1anna даг§1 Ыг acderhadlr. О serbest1ikni pek seve, §ауп1апшп emrine ЬоуБштау, Ы-rev1ernin ta1imine uymay. уа1т^ Kоrog1uga mahsustlr, diger1eri i9un о bir «^Н» atdlr:
а) «Ви canbaz nas ketirdi ай, ЩЫ жЫ^еп, оЫи at Ыг acder. Втш уахт хоутау de. Атап Тет^хап padi§ax izin verdi, yedixavat zmclr деМШег е^а/та. At xaza-xaza уеп belineces kitti. Padi§ax gine х^ту, Мт ттег Qlratm жЫпе dep. Уег kдtermez у1тап ущМ1, ата, Ып уатпа varamaylar. Тет^хап dedi: Сетаа^ size Ыг гкат уап Kmdir Qlratl minip dдndure, iд saxmmasm, опт а§1гк§1 xadar рага уегегт» [16, б. 104].
Ь) «Кого§1ипип ай deli МегеШг,
УгЬщгт xaytandan ya.li МегеШг,
Тау^ап suyeginden ЬеИ МегеШг,
АШппеп, Митщпеп пак МегеШг,
Gece хагат^а уапх уегтеуе» [16, б. 108, 110].
3. Kоrog1u i9un misi1sizdir, адга^^щ qlymetsizdir. ошп en уадт vefadar arqada§l, бопб^ ^т^а^т О, aziz айш caшndan da аЛщ seve, ошп §erefine у^г до§а. О, 6zuni bir an о1Ба bi1e Qlratslz tasavur etip o1amay. Qlrat xlrslz1angan боп Kоrog1u pek keder1ene, a1-eva1l peri§an окр, mu§ku1 vaziyetke tu§e:
а) «Xarda§, maxtanmax Мдг пе МеЫге еМеп adam Ьа§та. §ш £аугр оЫих» [16, б. 102]. Ь) - Degirmen xapsuna bayladm аШт, Uдurdum elimden devщ Qlratim. Kдramadm ^ kafirm suratm, Aziz, aziz besledigim Qlratim.
A dedikges tav§an kibik atilir, Xamu§, xulax bir-birine xatilir, Ucuzluxta biñ altina satilir, Pagalixta gifti yoxtur Qiratim [16, s. 102].
c) Egil Qirat k0zleriñden öpeyim. Bacina kumu§ten noxta öreyim, Pergemine alli guller sepeyim, Ustumuze xalxti xirx turlu pa§a.
Qirat, saña ne de kiyseñ yara§ir, Emir verseñ, dunyalari dola§ir, Saña kestireyim altindan xa§a, Ya§a, Qirat, ya§a, sen, biñler ya§a!
Som sirmadan kestireyim nalini,
Xirx guzele i§leteyim gulunu,
Ela közlü, xiz pergemli, Qiratim,
Ustune minenler alir miradiñ [16, s. 118, 120].
4. Koroglunen Qirat hassas ve göfiülde§ olip, bir amalga ruhen baglilar. Olar qolayliqnen bir-birini añlaylar ve qar§ila§acaq hadiselerni evelceden duymaq qabiliyetine qadirler, sanki qalpde§ler:
a) «Eyvaz egerledi atlari, ketirdi xapuya, dey: - Ayda, aga, endi azirladim, ketirdim. Ama, aga, ig olmaan §eyler oldu. Qirat bir byuk sevinge kitecek kibik irgiy, kidney. Bögünki seryan bizge gox uygun kelecek.
Koroglu da xaxaldap kuldu: - Ya, xarda§, men özü xismetimi nas bileyim, Qirat ta öle duyay, maa eyi olacaani. A §ini guzelleremi, kime, neye ras kelirik» [16, s. 88].
5. Qirat kure§ meydaninda pek 9evik ve calttir. O sanki qorqubilmez bir cenkäverdir, du§manga qar§i amansizdir. Cenk meydaninda o Korogluniñ eñ sadaqatli siläda§idir. Qirat yigit atdir, alevli mizacinen batirliqta Korogludan artta qalmay, oniñnen birlikte galebelerge tiri§a:
a) «Agan be§i be§ tarafa xigirip askere kittiler atlarnen, ba§ladilar kesmee, soymaa. Koroglu o xadar ozu kesmey, ne xadar onuñ ati taptalap öldürüy. Pad§ax arxadan bunu körüp urkundu. Askeriniñ yarisindan goxu xirildi» [16, s. 166].
6. Butün siñirlarni a§maga qadir olgan Qirat i9ün ke9ilmez mania yoq. O asil fatehlerdendir. Koroglu köterilip olamagan Yüksekliklerni yeñilmez Qirat fetih etti. Qirat Tirilik suvundan i9ip, Dag Yuksekliklerini 0züniñ mekänina 9evirdi. Ölümsizlikke qavu§qan Qirat ebediyatniñ eñ canli sakinlerindendir:
a) «...Koroglu mindi Qiratina, asti ba^ini, xasevete daldi... Vara-vara vardi amzemzem suyuna. O su da eki xayaañ arasinda axay. O xayalar da daxxa sayin bir-birine urunup xaytiylar. Enger o arada o sudan kegsen, sag xaliysiñ. Koroglu yiberdi atini, bir kereden ati kegti. Koroglunu xayalar sixti, braxti. Koroglu öldü. A Qirat pek galix edi. Kegken sora igti suyu, vardi, mindi xarli dag topesine, bögüneces anda oturuy. Yeni ay dogsa, Qirat oluy bir ya§ xunan. A ay tolusuna xartamay. Bu esabi varup körenler pek gox olgan» [16, s. 178].
Böyleliknen, Qiratniñ §ahsiy keyfiyetlerini ve ona has olgan bir sira 9izgilerni misaller vastasinen epos mustevisinde közettik. Taqdim etilgen numünelerden belli ola ki, destandaki Qirat obrazi söznm asil manasinda epik mekända mevcut olgan tek adiy bir mifologik uydurma degil. Obrazniñ tasvirinde ve oniñ areketlerinde birde-bir mifologik elementler duyula. Läkin bu deliller Qiratniñ realistik alemde mevcutligini tolusinen inkär etmek ku9üne qadir degil. Ulu ke9mi§imizniñ teren qatlarinda mucizeli Qiratqa beñzer cinis atlarniñ barligini tarihiy qaynaqlar isbatlay. Qiratniñ ti§qi körüni§i, §ahsiy keyfiyetleri, cenkäverligi, alevli mizaci, magrurligi, sadiqligi, yeñilmezligi bizge dünya tarihinde silinmez izleri olgan Ahalteke (Akhal-teke, Turkmenistan) atlarini hatirlata. Bizimce, nami alemge darqalgan, §erefine abideler yukselgen, §anina yirlar qo§ulgan Qirat tahminen be§ biñ yilliq tarihi olgan me§ur Ahalteke cinis atlarina mensüptir. Fikrimizni daha da aydin ve daqiq beyan etsek, Ahalteke ati Qiratniñ original prototipidir.
Çoqtan-çoq sultanlarga, haqanlarga, imperatorlarga, belli seraskerlerge, tarihiy simalarga, ulu batirlarga ve gayrilarina sidq yüreknen hizmet etken efsaneviy Orta Asiya atlariniñ çan-çureti alâ eramizdan evel tuvgan yurtundan uzaqlarga darqaldi. Zahiriy körüniçi ve ferdiy çizgilerinen digerlerinden seçilip turgan Orta Asiya atlari qadimiy yunan ve roma tarixçilerinm, seraskerleriniñ, çin imperatorlariniñ ve baçqalarlnlñ diqqatini gayet özüne celp etti. Qadimiy yunan (Herodot, Oppian) ve çin menbalarinda «Nesey» atlariniñ (Fergana, Uzbekistan) tabiiyi guzelligi ve mahsus alâmetleri haqqinda bilgiler mevcuttir. Alimler «Nesey» atlarini Ahalteke atlariniñ ulu ecdatlari dep esap eteler. V. Kovalevskaya «Походы за «небесными конями» в Среднюю Азию» araçtirmasinda Ekinci Dünya Cenkinden evel sovet arheloglari tarafindan Fergana vadiysiniñ cenüp^arq qisimindaki qayalarda uzun ve inceayaqli cüyrük atlariniñ resimleriniñ, daha dogrusi, Ahalteke atlariniñ tiçqi körün^inm mahsus niçanelerini belgilegen tasvirlerniñ açkârlanganini qayd ete [18].
Ahalteke atlariniñ beñzersizligi, çahsiy keyfiyetleri poeziyada da parlaq aksini tapti. V. Kovalevskaya VI asirniñ arab çairi imru al-Kaysniñ icadini misal ketirip yaza: «Яркое и поэтичное описание коня (Ahalteke ati - I.K.) мы видим у Имру аль-Кайса. Из его стихов складывается представление об экстерьере коня со всеми типичными особенностями ахалтекинцев: крупный рост, высокая холка, короткая шерсть, быстрота, огненный темперамент, подвижность, горячность, неутомимость, легкий бег, крепкая конституция. «Он нападает и пятится, кидается вперед и отскакивает назад, подобно обломку скалы, низвергающемуся с кручи... Он поджар и полон огня, а когда разгорячится - храпит, как кипящий котел. Он скачет во весь опор, когда другие скакуны от усталости лишь поднимают пыль с жесткой утоптанной земли» [18].
Edebiyatta «sema atlari» adinen belli olgan Ahalteke atlariniñ acayip dülberligi, misilsizligi türkolog A. Vamberini de yeterli derecede taacciplendirgen. büyük alim XIX asirniñ ortalarinda Orta Asiyada seyaatta bulunganinda olarni yaqindan seyir etip, ayretini açagidaki tarzda bildirgen: «Эти красивые животные стоят всех потраченных на них трудов... в самом деле существа удивительные, ценимые сынами пустыни дороже жен, дороже детей, дороже своей собственной жизни... Рассказы об их беге и выносливости вовсе не преувеличены» [19].
Ahalteke atlari iqlim çaraitine qolayca uygunlaçip, sicaqli ve ayazli avalarga tez aliçalar. Qumlu sehralar, oba-töpeli açrimlar «sema atlari» ^ün mania degil. Boldurmaq hissiyati bu at-larga sanki yattir. Olar çidamliliginen baçqa atlardan keskin surette seçileler, er zaman etrafinda-kilerini taaciplendireler: «Командир Таманского полка Кубанского казачьего войска полковник Арцышевский в бытность свою в Закаспийском крае в 80-е годы XIX века с удивлением и восхищением описывал туркменов, сопровождавших полк в качестве разведчиков на своих ахалтекинцах. Сменяя в день по две лошади, полк ежедневно проходил по 160 км, а туркмены-разведчики коней не меняли, были всегда свежими и готовыми к скачке. Эта выносливость поражала англичан в персидской кавалерии, где использовались эти лошади. В результате такого интереса к необычайно красивым и выносливым лошадям англичанами было вывезено в 1904-1905 годах 214 ахалтекинских кобыл» [18].
Aristokratik zahiriy körün^inen ve gururli baqiçlarinen goñüllerni tilsimlagan Ahalteke atlariniñ beden quruliçi, közlerinden baçlap ta tuyaqlarina qadar diger cinis atlardan seçileler. Olarniñ atlasday yaltiragan ve yipekday yimçaq yununi ayri atlariniñkinen qariçtirmaq olmaz. «Sema atlari» öz saipleri ^ün evel-ezelden qiymetsizler. Saipnen at arasinda qarçiliqli bir mu-nasebet bar. Olarniñ bir-birine olgan sevgisi de, içançi da, sadiqligi da daima qarçiliqlitir. Çünki dünyaga yañi doggan Ahalteke quluni saibi tarafindan bir qoronta azasi kibi qabul oluna ve er daim diqqat, qaygiruv merkezinde ola. Galiba, oña köre de bu acayip canli baçqasinm talimini sevmey, oniñ emrine boysunmay. Umumen, derler ki, «sema atlari» talimge aliçmaylar, olar ya saibini sevip oña vefali qalalar, ya da oni red eteler. Balaligindan közüni açip saibiniñ sicaq sevgisinen terbiyelengen Ahalteke atlari ösken soñ oniñ arzulariniñ amelge açmasina sidqnen hizmet eteler: «Жеребенок рос как член семьи, окруженный вниманием и любовью, - не зря ахалтекинцы отличаются такой преданностью хозяину и подчас настороженностью к чужим, поэтому-то так чутко они реагируют на частую смену всадников. Туркмен растил для себя не просто коня - помощника, но коня - друга, который не подведет ни в бит-
ве, ни в скачке, ни в многодневном переходе через пески. Ведь от такого коня часто зависела жизнь воина» [19].
Ahalteke ati cenk meydaninda aqransizdir, sanki yorulmaz ve çidamli bir cenkâverdir. Oniñ alevli mizaci kureç meydaninda bir ulu batir kibi tükenmezdir. Dava bitse de, «sema atlari»niñ baçini cilâvlap tinçlandirmaq mu§kül meseledir. Bir cüyrük ati kibi Ahalteke ati qoçuda da yeñilmezdir, meharetli çapiçi cazibelidir. Oni dortnalga çapqanda ince ve uzun ayaqlari korünmez olip qala, yorga yürgende ise sanki topraq uzerinde yalday [19]. Kim bile, galiba, Qiratniñ «quç kibi uçmasi» mina çu menbadan qanat algan. Atçiliq zenaatinen ograçqan mutehassislar Ahalteke atlari arasinda birde-bir yari§uvlarniñ otkerilmesini maqbul saymaylar. Olarga kore ahaltekelerniñ biriniñ digerinden ustünligini, yaqut da guzelligini belgilemek aqilga sigmaz tedbirdir. Çûnki, Ahalteke atlari resim eserleri kibi biri-birinden cazibeli ve biri-birinden dülberdir.
Ahalteke atlari haqqinda bilgiler tek tarihiy qaynaqlarda degil de, ayni zamanda yazili ve çifahiy edebiyatta da yeterlidir. Olarniñ «mucizeli» peyda oluvi ve «quç kibi uçmasi»nen bagili çeçit mifler mevcuttir. Bu efsanelerden biri IX asirniñ arab cografçinasi ibn Hordadbehniñ çaliçmalarinda rastlana: «В горах Средней Азии во время водопоя среди табуна из вод источника каждый день возникал «сверхъестественный» жеребец, а через год родились жеребята «крупные, превосходные, красивые станом. И поймали арканом одного из жеребят и, оседлав его, объездили. И он точно летал между небом и землей, послушный узде, легкий в беге» [18]. Meraqli hal çunda ki, «Koroglu» destaniniñ Azerbaycan variantinda da ayni boyle bir mifni rastketiremiz. Yilqi içinde olgan biye Qiratni deñiz aygirindan doga [20, s. 49].
Eposniñ Azerbayacan versiyasinda da Qirat ve Düratnen ilkin taniçliq Hasan handa ve pagada gadap dogura. Yaç Qiratnen Düratniñ zahiriy korüni§leriniñ tasviri Ahalteke atiniñ belgilerini hatirlata: «Bir az sonra Hasan xan, pa§a da yaninda xalxala gdldi. Pa§a baxdi ki, xalxalda iki uzunorta, ariq, çopûklû day baglanib» [20, s. 49]. Zanimizca, ayni manani ifadelegen tasavurlar tesadüfiy mifologik semantika degil ve olar umumiy bir menbadan gidalandilar. Yani, Ahalteke atinen Qiratniñ doguvi ayni bir mifologik tamirga maliktir. Bu baqiçlar «sema atlari»niñ Qiratniñ prototipi olmasi haqqinda tü§ünmege bizge esas bere.
Soz kelimi, oni da qayd etmek kerek ki, eramizniñ evellerinde Ahalteke cinisina mensüp olgan cüyrük atlar Qirimda ve bütün Qavqazlarda da peyda oldular. Demek mümkün ki, bu super atlar ekseriyet türk halqlariniñ agiz icadinda olgani kibi qirimtatar çifahiy edebiyatinda da cazibeli ve sirli izlerni qaldirdilar. Hususan, qaramanliq destanlarinda daha çoq rastkelgen «sema atlari» qirimtatar folklorinda «Argimaq» (Argamak - cüyrük at) adinen belli oldular. Cesaretli, çevik ve yigit cüyrükler oz misilsizliklerinen qirimtatar qaramanliq destanlariniñ cenkâverlik pafosini küçlendirip oniñ poetikasini daha da ziyade zenginleçtirdiler. Qaramanliq destanlarinda çeçit adlarnen tasvir olungan at obrazlarinda Ahalteke atlariniñ niçanelerini ve hususiyetlerini kormek mümkün. «Edige» destaninda Toqtamiç hanniñ atiniñ adi «Qara Argimaq» kibi añila. Edigeniñ oglu Nuredin Toqtamiç hanni oldürgen soñ oniñ tahtina otura. Lâkin aradan bir muddet keçken soñ Toqtamiç hanniñ oglu Qadirberdi sultan peyda olip, Nuredinden babasiniñ tahtini, oniñ mal-mülküni talap ete: «...Qara Argimaq qatirdiñ, Atni qaydan minersin? Qara üle§ni qaçirdin, Quçnu qaydan §üyersin?» [17, s. 118]. Süjetniñ baçqa bir qisiminda ise cüyrük atiniñ tiçqi korüni§i haqqinda fikir yürsetile. Canbay Edigeni tutmaq ^ün oni aldatmaga tiriça, Toqtamiç hanniñ oña cüyrük ati berecegine yalandan içandira: «...Qaytsana, Edige, qaytsana! Sauluqman qal aytsana! Ayagi terek, moyn erek, At beredi, minsene!» [17, s. 108]. Destanda Edigeniñ oz ati ise aydaq at («caydaq at» yani, uzun ayaqli at - Í.K.) kibi añila: «...Nuredin keleyatir atina minip. Babasi Edige caydaq atqa minip, qiliçin qolga algan keleyatir» [17, s. 121].
«Çorabatir»nm ise çeçit variantlarinda «Yelyetmes», «Yilqiaydar», «Tauqboz», «Quçyetmes», «Ayagi ala Bozyorga», «Tasmali ker tori» ve «Ker tori» kibi adlarnen meçurlaçqan «sema atlari» tasvirlengen. Çorabatirnm sevimli atlarindan olgan «Tasmali ker tori» obrazinda Ahaltekeniñ zahiriy korüni§i, çevik areketi, çahsiy meareti aydin boyalarnen ifadelendi: «...Yiltigan borü qulaqli, Saqtiyanday qabaqli, Sarimsaqtay yazulu, Oturaçtay tuyaqli, Oynay basqan ayaqli. Quyrugu yanina qaytanday, Yügürgeni çaytanday» [17, s. 174]. «Ker tori»niñ tasvirinde de «sema atlari»niñ zahiriy korüni§i, oniñ mahsus belgileri sezile: «...Sarimsaqtay azulu, Saqtiyanday qabaqli, Tostaganday tuyaqli, Saurusu qalq cilgan tobe» [17, s. 125].
Ahalteke atinin zahiriy körüni§i ve onin §ahsiy keyfiyetlerinen nisbiy tani§liq «Koroglu» destaninin qirimtatar versiyasindaki Qiratnin bir sira cihetlerini ve ferdiy 9izgilerini hatirlata. Olarnin tipologik muqaeseli tahlilinde bir-birine benzegen mahsus alametlerni ve ayni bir, ya da yaqin manali anlamlarni ifadelegen bilgilerni qolda etemiz:
Alametler, pizgiler Qirat Ahalteke ati
Zahiriy körüm§lerine köre eposnin metninde cazibelidir. tabiiy yuksekboyu, aristokratik turu§inen diqqatni celp ete ve butün vucudinen daima diger cinis atlardan farqlana.
Tabiiy tüslerine köre eposnin 9e§it versiyalarinda qir (boz), beyaz ve toru renklerde tasvirlene. bir sira tabiiy tüslerge maliktir. Esasen toru, boz, qara ve sari boyalarda rastlalana.
Degerlerine köre Koroglu i9ün qiymetsizdir. butün zamanlarda öz saibi i9ün misilsizdir.
£api§larma köre cüyrük atdir. bir cüyrük kibi qo§uda yenilmezdir.
Tabiatlarina köre eposta alev, ate§ atdir. qizgin ve ate§ mizaclidir.
Talimge köre eposta «deli» atdir, ^rog^an gayri bir kimsege tabi olmay. talimge agir uygunla§a, saibini pek seve, ba§qalarinin emrine boysunmay.
Cismaniy hususiyetlerine köre kure§ meydaninda bir batir kibi cenkaver ve amansizdir. Butün manialarni ke9mege qadirdir. evel-ezelden cenkaver at dep sayilalar, 9e§it iqlim §araitine tezce ali§ip, uzaq mesafelerni a§maqta pek 9idamlilar.
Duygularina köre pek hassastir, cenk meydaninda arif siläda§dir. ^rog^in istegini evelceden anlap, ona yardim et-mek mearetine malik olgan sa-daqatli dostir. zarif duygulidir, sevimli saibinin vefadar sirda§idir. Kure§ meydaninda bir zaman yarali saibini ta§lap ketmez.
Olarnin zahiriy körüni^lerinin, §ahsiy keyfiyetlerinin ve ni§anelerinin bir-birine o§av ?izgileri adiy bir tesadüf degil de, tabiiy qanungauygunliqtir. Mezkür baqi§lar Qiratnin Ahalteke cinis atlarina mensüp olmasi haqqinda tü§ünmege delalet ete. Bizimce, Qirat faqat bir mifologik uydurma degil de, realliqta mevcut olgan tarihiy barliqtir. Bu zooniminin etimologik anlaminin izaatini yaliniz dünya mifologik modelinin kontekstinde ögrenilmesi yetkin ve salmaqli bilgilerni qolda etmege kerekli seviyede zemin yaratmay. Qirat epik obraz olmaqnen bir sirada, em de söznin haqiqiy manasinda tarihiy qaramandir. Onin prototipi sayilgan Ahalteke atinin büyük ke9mi§imiznin §anli sahifelerinde gururli adi bar. Türknin ulu batirlari yüz-yüz yillarnin devaminda böyle cenkaver atlarnin belinde nice-nice galebelerge iri§tiler. Sadece olaraq, me§ur Qirat §u 9evik ve cecür atlarnin umumiy remzidir. Fikrimizce, afizalarga singen Qirat büyük ustadnin dahiyane kefi dep aytsaq, i9 te yanilmamiz.
Netice. Bir sira alimlernin «Qirat» zooniminin etimologik tamirlarinin «ate§ at»tan, «dagnin, yuksekliknin atin»dan, «tabiiy tüs alametin»ten, «Gara at»tan, «areketnen bagliligin»dan v.i. peyda olmasi fikirleri diqqatqa layiqtir. Haqiqaten de, bu elementler mucizeli obraznin tasvirinde rastlana. Bizimcesine, §u baqi§lar «Qirat» zooniminin etimologik anlaminin tolgun manasini butünley ifadelemeyler. Olar bu vazifeni nisbiy surette qismen becereler. Bu söznin manasi ise daha da keni§ anlamga maliktir. Böyle tü§ünemiz ki, «Qirat» zooniminin etimologik anlami «Dag at», «Yuksek at» demektir. Zanimizca, ustad «Qirat»qa ad bergende onin zahiriy körüni§ini, §ahsiy keyfiyetlerini, hususiy mearetini bir sistem boyunca köz ögünde canlandirgan - «Qirat» -«Dag at» yani, Daglar kibi qocaman at, Daglar kibi yuksek at, Daglar kibi yenilmez at v.i.
QULLANILGAN EDEBIYAT
1. Жирмунский В.М. Народный героический эпос. Сравнительно-исторические очерки / В.М. Жирмунский. - М.-Л.: Гос. издат. худож. литературы, 1962. - 435 с.
2. Tehmasib M.H. Azerbaycan xalq dastanlari (orta asrlar) / M.H. Tehmasib. - Baki: Elm, 1972. - 142 s.
3. Seyidov M. Azerbaycan xalqinin soykökünü dü§ünerken / M. Seyidov. - Baki, 1989. - 281 s.
4. Azerbaycan onomastikasi / M. Adilov, A. Pa§ayev. - Baki, 1987. - 75 s.
5. Azizov E. Azerbaycan dilinin tarixi dialektologiyasi / E. Aziziv. - Baki: DDA, 1990. - 42 s.
6. Asker R. Ka§gari M. «Divanü lügat-it-türk» / R. Asker. - I cild. - Baki, 2006. - S. 348-349.
7. Ceferov N. Epostan kitaba / N. Ceferov. - Baki, 1999. - 148 s.
8. Ceferov Q. Azerbaycan dilinin zoonimikasi, Azerbaycan dilinin onomastikasi / Q. Ceferov. - Baki,
1987.- S. 158-161.
9. Tanriverdi A. Dede Qorqud kitabi"nda at kultu / A. Tanriverdi. - Baki: Nurlan, 2012. - 143 s. Ю.Аппазсва Н. «Кёр-сгьлу», «rop-сглы», «Гуругли»... / Н. Аппазсва // Йылдыз. - 2010. - № 2. -
С. 112.
11. Бекирoв Дж. Кьырымтатар халкь агъыз яратыджылыгьы / Дж. Бекирoв. - Ташкент: Укьитувчи,
1988. - 278 с.
12. Дестанлар / топлагьан ве тертип эткен Дж. Бекирoв. - Ташкент: Гьафур Гьулам адына эдебият ве санъат нешрияты, 1980. - 152 с.
13.Усеишв С.М. Кьырымтатарджа-русча лугъат / С.М. Усеишв. - Симферoпoль: Оджакъ, 2005. -359 с.
14. Миреев В.А. ^временный русскo-крымскoтатарский слoварь / В.А. Миреев, А.В. ^ряишв. -Симферoрoль-Саки: ЧП «Предприятие Феникс», 2013. - 578 с.
15. Сулеймевдв О. «АЗ и Я» / О. Сулеймешв. - М.: Грифoн, 2005. - 272 с.
16. «Koroglu» destani / tertip etken ve ne§irge azirlagan i.A. Kasumov. - Aqmescit: Qirimdevoquvpedne§ir, 2009. - 184 s.
17. Радлoв В.В. Образцы нарoднoй литературы северных тюркских племен. Часть VII. Наречия Крымс^го пoлуoстрoва / В.В. Радлoв. - С.-Петербургъ, 1896. - 450 с.
18. ^валевская В. Пoхoды за «небесными кoнями» в Среднюю Азию [Электрoнный ресурс] / В. ^валевская. - Режим дoступа: http://www.kdvorik.ru/base.
19. Вoлкoва E. Ахалтекинцы / E. Вoлкoва // ^нный мир. - 2000. - № 1.
20. «Koroglu» dastani tertib edenler: i. Abbasli, B. Abdulla. - Baki: Lider ne§riyyati, 2005. - 552 s.
