CC BY
23УДК 801.82:821(=512.19.)-1
Kerim T.N.
HAMDi GiRAYBAYNIN A§Q MEVZULI ^HRLERiNDE MiLLiY AHENK
Annotatsiya. 1901-1930 tarihleri arasinda ya§agan qirimtatar edibi Abdulehat-Hamdi Giraybaynin omru ve icadi uzerindeki bilgilerni keni§letmek maqasadi ile gali§mamizda biografik, teoretik, tekstolojik ve diger muhim meselelerine meyil berile. §airnin 1920'nci ss. yazgan a§q mevzuli manzumelernin poetik hususiyetleri ve §u sirada bediy serlevha, levha, portret, mecaz ve ilh. tasviriy vastalar ogrenile. Boyleliknen, muellifnin psiholojik durumu, yaziciliq qabiliyeti ve hem devirnin edebiy milliy ananelerinin ceryanlarini agiqlamaq igun yani yollar ara§tirila. Qirimtatar ve umumen turk-musulman edebiyatlarinda «sonet» janrinin peydalanma ve inki§af yollarina diqqat ayirila.
Anahtar sozleri: sevgi, §iir, lirik, ithaflar, sonet, janr, Qirim, Giraybay.
Керим Т.Н.
НАЦИОНАЛЬНЫЙ КОЛОРИТ В ЛЮБОВНОЙ ЛИРИКЕ АМДИ ГИРАЙБАЯ
Аннотация. В статье с целью оценки достоверности общих материалов о жизни и творчестве крымскотатарского поэта первой трети XX века А. Гирайбая рассматриваются вопросы биографии, текстологии, а также проблемы психологии нетрадиционного мышления автора. Анализируются особенности поэтики стихотворений поэта из цикла любовных посвящений, написанных им на протяжении 1920-1922 гг. Исследуются новые пути осмысления психологического состояния поэта, его писательского мастерства, а также раскрываются особенности литературных традиций у мусульман Крыма. В работе уделяется внимание истории зарождения и развития в крымскотатарской литературе таких поэтических жанров, как сонет, басня.
Ключевые слова: любовная лирика, посвящения, сонет, жанр, Крым, Гирайбай.
Kerim T.N.
NATION CHARACTER IN LOVE POEMS OF AMDI GERAYBAY
Summary: In order to assess the reliability of common materials about the life and creation of Crimean Tatar poet the first third of XXth century A. Geraybay, in the article some questions about biography, textual criticism and the problems of psychology unconventional thinking of the author are discussed. The poetics' features of his poems from dedication written by him during 1920-1922 years are analyzed. New ways of comprehension the psychological condition of the poet, his writing skills and at the same time some features of literary tradition of Crimea Muslims are explored. A special attention is paid to history of birth and development poetic genres in Crimean Tatar literature, such as sonnet and fable.
Keywords: love lyrics, dedication, sonnet, genre, Crimea, Geraybay.
(1)
H. Giraybaynin büyük co§qunliq ile yazgan link §iirlerini ögrenirken, haqiqiy sevginin mutlaq romantik 9izgilerinden degil, koloritli milliy ahenklerinden, mefkürelerinden ibaret olganini körmek; mezkürnin manzumeleri sayesinde qirimtatarca sevmege, a§qnin mürekkep duygularini Qirim tilinde ifade etmek i9ün ne qadar keni§ imkänlarnin varolganindan hayretlerde qalmaq mümkün. §airnin sade, halq leh9esinde, faqat adetten ti§ tü§ünce tarzi ile yazgan §iirlerni defalarca oqudigimiz kibi, estetik baqi§larimiz da nice-nice deni§melerge, sarsintilarga ograyabile. i§te, bu bediy patetik satirlarini tekrar-tekrar oqumaqni bizge mecbur ettirgen sebeplerden: damarlarimizda qan oynagan; co§qunligindan vucudimiz titregen, §airnin a§q §arabindan ba§imiz döngen anlerini gayridan hissetmek arzusidir.
Bir vaqitlarda qirimtatar bediy serlevhalarinin poetik hususiyetlerini incelegende, Giraybaynin icadina mensüp «ithaf» janrina ayrica qiymet keskendik.
Böylece, tasnifimizge köre, edipnin ithaflari bediy eser qahramanlarinin:
- adini ya soyadini («Leyläga», «Tuqayga»);
- hem adini, hem soyadini birlikte («Zeliha totay Qobanzadenih albomina», «Seydahmet Tatarnih qizi Ay§e totayga»);
- mahfiy, gizli adini («...ga», «...ge»);
- hedef §ahsinin adini ve qongan yerini («Qizilta^li Hatice totayga», «Ulu-Özenli Asiye totayga»);
- cografik yerine aitligini («Altayliga», «§arqlilarga»);
- becergen vazifeni («Oqugan qizga», «Tatar hocasina»);
- ya§ini ve cinsini: a) cagini belgilegen serlevhalar («Ya§ tatarga», «Ya§ tatarlarga!»); b) cinis ve tabiatini, statusini («Namusli qizga», «Darülmuallimatni bitirgen qizlarimizga»);
- aqrabaliq bagini («Anama») belgileyler.
Nümayi§ etilgen isimler sirasini 9oqusi §airnin ömründe mühim yerini tutqan qadin-qizlar te§kil etmekte. Misal olaraq, bulardan Zeliha (Züleyha) totaydir.
Vesilesiyle, N. Abdülvahapnin gayretleri neticesinde, hanimnin vefatindan sonra, bugün «Yani dünya» gazetasinda basilgan «Qoban qizi Züleyhanih ömrü» hatiralar defterini anmali. Bu yerde, belli qirimtatar ilim adami Bekir £obanzadenin dogmu§ qiz qarda§inin balaligi, gen9ligi, evlenmesi ve diger olaylar ile birlikte Giraybaynin eserlerinde sözü ke9ken «albom»nin tarihi de a9iqlana.
Zeliha hanim, Qirimni almanlar ilhaqi zamaninda evleri yaqilip, ve ate§ qapqanindan oglu Subatayni qurtarip olamadigindan; ömürnin tuluyinda yaliniz qalganindan dolayi pek üzülir eken. Gen9ligini andirgan bir tek edebiy albominda darülmuallimat hocalari, arqada§lari yazgan §iir par9alarinda gönyul rahatligini bula. Dogrusu, hafizasinda saqlangan canli-canli levhalarindan tesellenir [1].
Bugün, Hamdi Giraybaynin 1921 senesinde yazgan «Zeliha totay Qobanzadenih albomina» yoqsa «Qarasuv (Qarasuv haqqinda bir §ey yazmaganim iqün öpkelegen Qoban qizi Zeliha totayga)» [2, s. 69-70, 85] §iirlerini ve hanimnin memuarlarini qar§ila§tirip, közümiz ögünde 1718 ya§li quvir9iq sa9li, ortaboylu, esmeri simali, qani sicaq bir qiz peydalana.
«Yüz bin ya§a, qart gobannih qo§ta tuvgan ca§ qizi! Colin bolsin tuvganihnih taptap ketken bir izi, Astihdaki bir cüyrüginden ibret alsin2 cigitler, Sogi§qanda3 utandirir, qiz cigitni ögütler...» [3, s. 89] kibi manzume satirlarindan §air - atik, 9evik, iradeli ve cessür qirimtatar qizlarina meyil bergenini anlaymiz. Z. £obanzadenin Aqmescit qizlar gimnaziyasinda oqup, müdiresi Ay§e ishakova ile beraber atlar üstünde §ehernin etraflarini kezgenleri meraqli kele. Belli ki, A. ishakova Litvanyali tatarlarindan olaraq, Qirimda milliy bala bag9alarini ve qizlar i9ün oquv müessiselerini te§kil etken progressiv müsülman qadinlarindan birisidir. Mezkürnin adini «Millet» gazetasinda basilgan Birinci Qirimtatar Qurultayina namzetler cedvelinde de rastketiremiz [4; 5]. Milliy
2Yani atindan örnek alsin - T.K.
3Yani qavgala§qanda. - T.K.
matbuatimiz üzerinde lafimizni a9arken, aytilgan darülmuallimatniñ talebeler cemiyeti 1922 senesinden itibaren ayda bir kere hazirlap 9iqargan «Nenkencan» elyazma mecmuani qayd etmeli [6, s. 359-364]. Bu yerde tahsil, terbiye, edebiyat mevzuli eserlerniñ müellifleri arasinda H. Giraybayniñ yaqin tañi§lari bar: Misal, Zeliha £obanzade, Gafure Kü9ük-Özenli, Asiye Ulu-Özenli. Soñkisi ise, icatkarniñ §iirlerinde terennüm etilgen «Jeanne d'Arc» yürekli Asiye totaydir:
«...ínqilápgi, kötekgi bir §arq qizi, Tatar aydin k0küniñ tañ yildizi, Bolganini körgende quvanirman, «Qiz iginde bir cigit!» - dep tanirman.
Tüfek köter, qilig taq, «Vur2 - dep bagir, §arqniñ kinli qizlarin safqa gagir, GöMllerge i§leriñ temel salsin, «Jan d'Ark"dayin tarihte adiñ qalsiñ» [2, s. 103-104]. §air darülmuallimatta oqugan kendi tani§-bili§lerge nisbeten samimiy duygularni a9iqlarken, olarniñ millet ögündeki missiyaniñ muqaddesligini añlata. Ve yuqarida nümayi§ etilgen manzum par9asindaki kibi, diger §iirlerinde qullangan «§arq» söz9üginde türk müsülmanlariniñ birle§ip, vatanlarini medeniy cehaletten qurtarmaq vaqti kelgenini köstermege tirina. Ama, safdilliginden ötrü, bu milliy mücadeleni omuzlarinda al ve kök bayraqlari ile yapacagina inangan §airimizge yaziqlar olsun. Giraybayniñ 1930 senesi bol§eviklerniñ elinden helak olgan sebebinden de i§te safliqtir [7; 8]. Zaten, gen9 §airimiz öz ömrüni, ya§ayi§ tarzini küre§siz tasavvur etmeyip, «Ca§liqqa» §iirinde kibi arqada§larni da qol tutu§ip birlikte mazlum §arqni azat etmege 9agira: «Cañi dünya, cañi kün, halq da cañi, / Yariqlandi qartaygan §arqniñ tañi. / Ca§ cürekler bizlerge: «Haydiñiz!», - diy, / «Yuqladiñiz, yañli§ kün saydiñiz», - diy...; Arañizda hainler qalmagan soñ, / Halq i§ine hig ayaq galmagan soñ, / «Qol tutu§up, birliküp4 ketiñiz», - diy, / «Mazlum §arqni siz azat etiñiz», - diy...» [7, s. 30-32]. Qatti qolu, elile tutu§qan saflarinda bulungan §airniñ yüreginde zarif, ince duygularina yer qalmadi degende, ögümizge böyle acayip satirlar da 9iqa:
«...Men seni körgende al qanim qaynay, Pek kügük bir tamla köne suvunday, Avzindan öpmege al qanim qaynay Küg bere nefesiñ gegek buvunday.
Qol tutu§qanda biz, ba§ parmagimda, Qoluñni öpmege avzim bolgaydi... §iirde, nesirde til parmagimda, Qiz adi bir gülday agip solgaydi» [2, s. 56]. Gayritabiy sevgisiniñ aldinda öz kendi vucudiniñ mükemmel olmadigina pek yaziqsingan §air esinden, nefesinden kesilmege azi9iq qala. Ki, sevgilisine ihtirasli öpü§lerinen atilmaq arzusindan qanniñ harareti «356 derecesinden» a§qanini bildire. Bu olayni «köne suvu» obrazi ile tasvirley. Söznm farqli §ekillerni (konessu, kenesö, künä süyü, künesuv) qip9aq tili lugati - «Codex Cumanicus»te (1303 s.), O. Zaatovniñ «Tolu rus9a-tatarca lugati»nda (1906 s.) rast ketirmek mümkün [9, s. 30, 94, 412; 6, s. 85]. Qadimiy sozniñ «ginasuv» (kimya terminlerine aitli «hydrargyrum» manasini añlatqan) §eklini Qara9ay ve Malqarlarniñ agzindan da e§itmek mümkün [10, s. 209]. Bugün qirimtatar leksikografiyasiniñ tarihile ciddiy ogra§qan prof. ismail Kerimniñ 9ali§malarina muracaat eterek, eski edebiyatimizda bu soy terminlerniñ daha da teren a9iqlanmasini ögrenmek ihtimali bar [11].
Nihayet, meraqli §u ki, icadinda milliy edebiyat añanelerini devamlagan kedayimiz öz a§qini ölümsiz tasavvur etip olamay. Oña köre, «Vatan», yahut «Sevgi» ogrunda §ehit olmaq bir tragediya degil, büyük §ereftir. Ve faniy dünyada sevgilisinen qavu§maq imkansizligindan usangan §air, ölümden soñra kendi mezarini «halvethane» misalinde qullanmaq bile arzete. Anca bu yerde, yani a§iqlarniñ gizli sifatinda körü§mek i9ün se9ilgen meydaninda artiq eki göñyul arasinda hi9 bir türlü manialar olmayacagina inana. Böyleliknen, H. Giraybay öz §iirlerinde
4Yani birle§ip - T.K.
ölümge hasretlik sezgenini itiraf ete. Ve bir derecege qadar edebiyat klassikleri N. £elebicihan ve B. £obanzadeniñ hayat-memat felsefesine yaqinla§a. Bunu, söz qoñusi olgan §airimiziñ ««Qalay etip sirimni saga agayrn», «Yañi defterge», «Sen», «...ga», «Mektüp», «Qargi§ saga» ve ilh. manzumelerde a9iq a9iqtan seyretebilemiz.
Giraybayniñ «a§q tarihi»ni ögrenirken, bir 9oq tezislerniñ sirasinda C. Süleymanova yazgan «Hamdi Giraybayniñ belli olmagan sonetleri» maqalesine rastkelindik. Ki, ögümizde qirimtatar, yahut türk-müsülman edebiyatlarinda sonet janri ne zaman, nasil §araitlerde meydanga keldi, kibi sualler peydalandi. Misal olaraq, azerbaycan, qazan, qazah ve özbeklerde mezkür janri sovyet hükümetiniñ §ekillenmesinden itibaren ameliyatta tek-tük qullanilmaga ba§landi. Türk edebiyat muhlisleri ise, sonet §ekliniñ örneklerinen ilken Cenap §ehabettin aruz veznile yazgan «§i'r-i Na Nüvi§te» («Yazilmagan §iir»)inden tani§ ola. «Servet-i Fünün»cilerinden avtoritetli personalari sayilgan Tevfik Fikret, Mehmet Yurdaqul, Mehmet Akif Ersoylarniñ Garp baqi§lari Qirim yazicilarini da ilhamlandirir eken. Bazilariniñ manzumeleri türk9eden qirimtatarcaga 9evirilip dersliklerge bile kirsetilgen edi. Bulardan i§te Ü. Samihniñ 1914'te 9iqqan «£ocuqlara arqada§»idir [12; 8].
Bugün, öz eserlerini «sonet» dep yazgan daha eki qirimtatar müellifini örnekke ketirebilemiz: §akir Selim ile Yunus Qandim. 2004 senesinde birisi Leh edebiyati klassigi Adam Mitskevi9niñ «Qirim sonetleri»ni, digeri ise kendi qalemine mensüpli «Alti yapraq» degen sonetler silsilesini milliy tilde oquyicilarina ilken tanitir [13; 5, s. 40-43]. Böyleliknen añla§ila ki, qirimtatar edebiyatimiz tarihinde bahsetilgen janrini menimsegen yaliñiz Hamdi Giraybay degildir. Faqat, onuñ 1920-1921 yillar i9ersinde telif etken «Senmi ediñ?», «Namusli qizga II», «Namusli qizga III», «Ölüge», «Anama», «Yañi defterge», «Ya§ tatarga» ve yuqarida adlari ke9ken müsülman müellifleriniñ §iirleri Garp añanelerine, yani klassik sonetlerine az bu9uq uyganini qayd etmeli. Bunu aytqanda aqilimizga daha bir qirimtatar yazicisi, arheolog ve mahir hattat ustasi O. Aq9oqraqliniñ 1901 senesinde 9iqargan «Krilovdan on qisse» kitap9esi kele. §arq edebiyatina mensüp olgan «qissa», adet üzre diniy mevzularga bagi§langan bir hikäye (masal) manasina dogru kelerek, türk9e vikipedileriniñ bergen haberine köre, qissa «fabula»dan (terminniñ ilk manasi boyunca - basnya) pek farqlidir. Anca, «fabula»daki qahramanlar hayvanlar, ösümlikler, cansiz nesneler ise, «qissa»da insanlardir. Aq9oqraqliniñ yaninda ediplerimiz Abdülgafar §eyhzade (1901 s.) ile Osman Amitniñ (1930 s.) Krilovdan Qirim tiline 9evirmelerini teñe§tirerek, inqiläptan evvelki par9alar originalniñ yüksek üslübi, naqli ve manasina keli§tirile. Bundan soñra ise, yani O. Amit yapqan tercimelerinde metinlerniñ özgün ahengi, bediy kämilligi - qafiye ile vezin i9ün qurbanga berile [14, s. 45-68]. í§te, bizim §airlerimiz «sonet» janriniñ formal qanunlarina 9oq ehemmiyet bermegeni de, ilk evvelä - manzumeniñ estetik, semantik degerliklerini saqlamaq arzusindandir.
QULLANILGAN EDEBÍYAT
1. Abdülvaapov N. £oban qizi Züleyhaniñ ömrü / N. Abdülvaapov // Yañi dünya. - 2013. - Okt. 11, 18, 25; May. 24; iyül 19, 26; Avg. 9.
2. Giraybay H. §iirler / H. Giraybay. - Simferopol: Tavriya ne§riyati, 1997. - 143 s.
3. Giraybay H. Ya§ tatarga: Manzumeler / H. Giraybay. - Bucure§ti: §ansa, 1994. - 136 s.
4. Kü9ük-Özen volostindan Qurultaya vekil namzetleri: ilän // Millet. - 1917. - Noyabr 9.
5. Qandim Yu. Alti yapraq: sonetler / Yu. Qandim // Yildiz. - 2004. - № 4. - S. 40-43.
6. Zaatov O. Polniy russko-tatarskiy slovar / O. Zaatov. - Simferopol: Br. Nutis, 1906. - 120 s.
7. Giraybay H. Cabarga! / H. Giraybay. - Aqmescit: «Knmpoligraftrest»niñ 1-nci hükümet basmahanesi, 1922. - 32 s.
8. §uayib A. Servet-i fünün edebiyatinin önemli sanat9ilari [Электронный русурс] / A. §uayib. - Режим доступа: edebibilgiler.com/documents/serveti_funun_ edebiyati-nin_onemli_sanatcilari.html.
9. Kuun G. Codex Cumanicus bibliothecae ad templum Divi Marci Venetiarum / G. Kuun. - Budapestini, 1880. - 395 p.
10. Tavkul U. Kara9ay Malkar Türk9esi Sözlügü / U.Tavkul. - Ankara: Türk Dil Kurumu, 2000. -510 s.
11.Kerimov i. Qirimtatar tilinen bagli leksikografik 9ali§malarniñ tarih9esi (1292-1916): monografiya / i. Kerimov. - Simferopol: QCDMM «i. Gasprinskiy adina Mediamerkez», 2016. - 168 s.
12.Arbatli Ü. £ocuqlara arqada§. Qirayet. Birinci kitap / Ü. Arbatli. - Petrograd: M.A. Maqsudov matbaahanesi, 1914. - 87 s.
13.Mitskevif A. Qirim §iirleri / Adam Mitskevif. - Kiyiv: «Etnos», 2004. - 128 s.
14.Kerimov i. XIX asirnin sonu ve XX asirnin ba§inda qirimtatar bediy sözünin evrimi / i. Kerimov. -Simferopol: Qirimdevoquvpedne§ir, 1998. - 184 s.
