CC BY
17УДК 821(=512.19):070:[811.512.19:003.344]
Kirimov T.N.
«AZAT QIRIM» GAZETASINIÑ LATÍN YAZISI VE YAZICILARI ÜZERÍNDE QAYDLAR (1942-1944)
Annotatsiya. Maqalede «Azat Qirim» adli qirimtatar gazetasinda kiril, latin ve arap elifbeleriniñ qullanilmasi hususindaki meseleler açiqlanila. N. Çelebicihan, Ü. ipçi, H. Çergey, M. Qurtiy yazgan eserleri misalinde qirimtatar latin elifbesiniñ §ekillenmesinde halq tiliniñ rolü analiz etile. Bunuñ ile beraber Mustafa Qurtiyniñ bediy mirasinda esas yerini algan medeniy ve gayeviy degerliklerine büyük diqqat berile. Sirasi ile icatkârnm «Terciman», «Millet», «Yeñi dünya» ve saire eski milliy yayinlarda basilgan eserleriniñ hronolojisi tizile. Böyleliknen, Mustafa Qurtiy ve onuñ ömür arqadaçi Hanife üzerindeki yañi biyografik bilgiler oquyicilarniñ keni§ kütlesine nümayi§ etile. Ayrica 1942-1944 seneleri zarfinda Qirimda çiqqan qirimtatarca «Qirim ocagi», «Azat Qirim», «Ana Yurt» ve rusça «Azatliq», «Azat olungan Qirim» kibi içtimaiy-siyasiy yayinlarniñ özellikleri aydinlatila.
Anahtar sözleri: Qirim, yazici, edebiyat, millet, miras, yayinciliq.
Киримов Т.Н.
ЗАМЕТКИ О ЛАТИНСКОЙ ГРАФИКЕ И КОРРЕСПОНДЕНТАХ ГАЗЕТЫ «АЗАТ КЫРЫМ» (1942-1944)
Аннотация. В статье рассматриваются общие вопросы использования кириллического, арабского и латинского алфавита в крымскотатарской газете «Азат Кырым» («Свободный Крым»). На примере поэтических произведений Н. Челебиджихана, У. Ипчи, А. Чергеева, М. Куртиева анализируются тенденции влияния национального языка на трансформацию латинографической письменности крымских татар. Особое внимание уделяется культурно-идеологическому содержанию творческого наследия М. Куртиева. Выстраиваются хронологические рамки литературных исканий автора в «Терджиман» («Переводчик»), «Миллет» («Нация»), «Енъи дюнья» («Новый свет») и др. национальных
изданиях довоенного периода. Уточняются также новейшие биографические данные, относящиеся к жизни и деятельности супругов Мустафы и Анифе Куртиевых. В ходе исследования темы составляются характеристики общественно-политических крымскотатарских и русских периодических изданий в Крыму, таких как «Къырым оджагъы» («Крымский очаг»), «Азат Къырым» («Свободный Крым»), «Ана юрт» («Родная сторона») и «Освобожденный Крым», «Освобождение». По мнению автора статьи, упомянутые печатные органы помогают лучше понять специфику формирования классической крымскотатарской литературы.
Ключевые слова: Крым, корреспондент, нация, литература, наследие, печать.
Kirimov T.N.
NOTES ABOUT LATIN ALPHABET AND CORRESPONDENT OF NEWSPAPER «AZAT KIRIM» (1942-1944)
Summary. The paper deals with topical issues related to using Cyrillic, Arabic and Latin alphabet in Crimean Tatar newspaper «Azat Kirim» («Free Crimea»). On the example of poetical works of N. Chelebedjihan, U. Ipchi, A. Chergeyev, M. Kurtiyev the tendency of influence national language to transformation Latin alphabet of Crimean Tatar is analyzed. A special attention is paid to the culture-ideological content of the Kurtiyev's creative inheritance. Chronological borders of literary findings of the author in «Terdjiman» («Interpreter»), «Millet» («Nation»), «Yeni Dunya» («New World») and other national publication ofpre-war period are traced. At the same time some facts about life and activities of Mustafa and Anife Kurtiyev are defined more exactly. Social and political characteristics of Crimean Tatar and Russian periodical publications in Crimea such as «Kirim ojagi» («Crimean fireplace»), «Azat Kirim» («Free Crimea»), «Ana Yurt» («Native shore») from one side, and «Osvobojdeniy Krim» («Free Crimea»), «Osvobojdeniye» («Liberation») from another one are composed. In the author's opinion all the mentioned printing publications helps to understand better the specific of formation Crimean Tatar classical literature.
Key words: Crimea, correspondent, nation, literature, inheritance, print.
£ar hakimiyeti elge ke9irmege yeti§megen topraqlarni kollektivizatsiya mana9iginen koylulerden butunley 9ekip algan, buna qar§i 9iqqanlarni «kulak», dep ailesinen beraber Ural daglarina aydagan; muneverlerni «millet9ilikke» qabahatlap hapshanelerde 9urutken; halqnin to-praq ihtiyacini hal etmek yerine, nomay arazilerini yehudi cemiyetleri i9un ayirmaga 9ali§qan bol§eviklernin Qirimdan yoq olunganini; eski idaresinden vah§iyliginen artta qalmagan - yani qurulgan hukumetinen munasebetlerini oquyicilarga sanlarda a9iqlagan «Azat Qirim» gazetasinin harakterini anlamaq i9un ara§tirici bu yerde aydinlatilgan mevzular, gayeler transformatsiyasini degil, oz dunyabaqi§larini bile gayridan ogrenmege mecbur. Boyleliknen, bir taraftan gazeta uzerinde yazilgan sira-sira aqaretleyici, yani qirimtatar halqini vatan hainligi ile haqsiz su9lagan maqaleler, diger yandan - evvel ve son Qirim §araitlerini biri-birinen tene§tirmesi sayesinde elde etilgen §a§irtici tarihiy ker9eklikler, oni bin turlu §ubhelerde qaldira. «Azat Qirim» gazetasinin hala ogrenilmegeni belki de bundan dolayidir. Mesela, mezkur gazeta 1942 senesi, yanvar 11'den itibaren ne§irini ba§lap 1944 senesinin ilk 9erigine, yani aprel ayina qadar i§ini devam ettire bildi. Bu yerde «Qirim i§gali devrindeki matbuat» denilgen dosyelerde rus gazetalari rastkeline. Bu-lardan «Osvobojdenniy Krim», «Osvobojdeniye» bu yuqarida aytilgan qirimtatar yayini ile adlari e§ kelgen rus9a gazetalarindan birincisi Eski-Qirim, digeri ise Kezlev §ehrinde Alman ordusinin idaresi altinda haftada bir-eki kere 9iqa ediler.
«Osvobojdeniye» gazetasinin 1943 senesi basilgan numaralari 114 ve 84 sahifeli eki dosyede tikilip saqlanganindan otru mundericesini etraflica ogrenmege muvaffaq olduq. Boyleliknen, gazeta ba§ta prof. N. Sulimanin muharrirliginen «Kezlev haberleri» («Yevpatoriyskiye izvestiya») [1] ve muharebenin ekinci yilligi munasebetinen rus9a «Azat» adini alip L. Nikolskiy, i. Doroninnin mesulietleri ve Alman komandanligi altinda i§ini devam ettirdi. Oz sahifelerinde Qirimda Rus Azatliq Ordusinin (ROA) faaliyetleri; yarimadanin harbiy durum meselelerini ay-
dinlatip, qirimtatarlarnin medeniy omrune diqqat ayira. Ve izzet-Nafe Nuri, Mustafa Qurtiy, Abdullah Zihni, Mehmet Reçat çiqargan «Azat Qirim» gazetasinda kibi, musulman camilerinin, tek-kiyelerinin tamiri; qirimtatar mekteplerinin açilmasi; milliy teatr hadimlerinin icadiy muvaffa-qiyetleri ve ilh. mevzularga bagiçlangan maqalelerini bastirgan eken [2-4].
«Azat Qirim» gazetasi hususinda daa qoçmaq kerek ki, yayin, abunecilernin maneviy ih-tiyaclarini al etmek, nesiller arasinda medeniy kopurni tiklemek niyetile til temizligine ve elifbe elveriçligine dogru buyuk muvaffaqiyetlerge iriçti. Boylece, gayesini her bir qirimtatarina ulaçtirabilmek içun ayni gazetada hem arap, latin ve hem kiril hurufatlarini qullanmaqtan qaçinmay edi. «Azat Qirim»da latin elifbesinin bazi hususiyetlerni izleyerek gayet meraqli olaylarga rastkelinebilemiz. Misal içun, neçirni eline alganinen birinci olaraq qirimtatar sozlerinde «q», «n», «g» yerine - «k», «n», «g» harfleri yazilgani kozge çarpa. Tabiy, buna hazir olmagan sade oquyici metinlernin turkçe ya da Turkiye tesiri altinda bulungan qirimtatar diasporasina mensup olganini bellemek mumkun. Misal içun, 1943 senesi, mart 30'da N. Çelebicihannin hatiri içun basilgan «Ant etkemen» (yani «Ant etkenmen») çiirini alayiq:
«Ant etkemen tatarlarnin yarasini sarmaga, Nasil bolsun bu zavalli kardaçlarim çurusun? Onlar içun okunmesem, kaygirmasam, yaçasam, Yuregimde kara kanlar kaynamasin, kurusun!
Ant etkemen §u karangi yurtka çavle serpmege, Nasli bolsun eki kardaç bir-birini kormesin? Bunu korup, busanmasam, mugaymasam, yanmasam -Kozlerimden akan yaçlar derya deniz kan bolsun.
Ant etkemen, soz bergemen bilmek içun olmege, Bilup korup milletimnin koz yaçini silmege. Bilmi, kormi bin yaçasam. Kurultayli han bolsam, Kene bir kun mezarcilar kelir meni kommege». Bu yerde, elifbe anlaçilmamazligindan gayri, bir vaqitlarda mezkur çiir metini uzerinde çiqqan devamli tartiçmalarni hatirlamamaq mumkun degil. Ki, milliy marçnin sozleri muellifnin yazgan çiirine uymalimi, halqnin gayeviy yoneliçini ifadelemek içun tuzetilgen variantini almalimi, - kibi sualler 2012 senesi Aqmescitte çagirilgan V Qirimtatar Qurultayinin kun tertibine qoyulsa, mesele boyle de çezilmeyip qaldi [5]. Her alda, milliy gimn oz mundericesinen milletnin menfaatina çaliçmaq kerek. Boyleliknen, esernin dortluklerinde rastkelingen «tatarlarnin» («bilmek») yerine biz qullangan «milletimnin» («millet») sozu bugun halqimiznin aleyhinde çevrilgen firildaqlarga qarçi bir alet kibi sayilabile. Nihayet, «Azat Qirim»da içlenilgen hususiy qirimtatar harfleri ve umumen latin elifbesinin ayri bir tarihinden aytmaqni zarur koremiz.
1942 senesi, kuz baçinda «Azat Qirim» gazetasinin idaresi latin harfleri olgan yazi maçinasini satin ala» satirlarinen baçlangan ilâni misalinde II. Cihan muharebesi zamaninda neçirnin çeçitli meçaqatlarni baçindan keçirgenini anlamaq agir degil. Meraqli çu ki, ilk numarasi yanvar ayi baçinda çiqqan gazeta, latin harfli maçinasini satin almaq hazirligini yalniz sentâbr 25'te bildire. Yani mart 27'den itibaren «çapka»daki logotip yazilarini ve sonra yavaç-yavaç diger nushalarda ayri rubrikalarnin adlarini, maqalelerini latin elifbesinen basmaga baçlagan neçir azmi-çoqmi yarim yil zarfinda nasil donatmalarindan faydalangani belli degil?.. Ama kene de gazeta hadimleri abunecilernen yaqin dialogda bulunip, mezkur meselesinin tezden çezilmesi içun çareler araçtira, kerekli tedbirlernin planlarini tize. içte bunu «Oquyicilarimiznin diqqatina» degen bildiruvlerden ogrenebilemiz: «Kerek çeherlerdeki ve kerekse rayonlardaki oquyicilarimizdan alingan mektupler, «Azat Qirim» gazetasinin latinleçtirilgen harflernen basilip çiqmasi meselesinin tezce çezilmesi kerek olganini anlatalar. Musulman Komiteti bu hususta kerek olgan tedbirlerni qullanma hususta elinden kelgen derecede çaliça. Bu meseleni çezmek içun ayrica komissiya teçkil olundi. Biz, saygili oquyicilardan kerek rayonlarda ve kerekse çeherlerde, evvelde bulungan tipografiyalarda latin harfleri olup-olmaganini ve çimdi o harflernin nasil bir alda bulunganlarni «Azat Qirim» gazetasi redaktsiyasina bildirmelerini rica etemiz» [6].
istersen oquyicilar dairesi, istersen gazeta idaresi milletnin butunley latin yazisina keçmek
ciddiyligini bu satirlardan açiqtan sezilmektedir. Anca, Qirimda 1928-38, 1942-44 yillari zarfin-da latinleçtirme kampaniyasiniñ gayeviy yöneli§lerni incelesek, qirimtatarlarniñ milliy §uuri nasil deñi§melerge ograganini körmek ihtimali bar. í§te birinci adimlarda ilerige sürülgen gayeler iqti-sadiy, tehnikiy elveri§ligi; arap yazisinda silingen milliy kimliginiñ ifadelenmesi; türk-müsülmanlarniñ birleçmesi; millet azliqlariniñ inqirazdan qorunmasi esasina qurulgan olsa, «Azat Qirim» gazetasi devrinde latin elifbesiniñ missiyasi qirimtatar halqini Avrupa medeniyetine yaqinlaçtirmaqtan ibaret edi [7]. Devriy matbuatta maarif, elifbe, imlâ ve ilh. mühim qoñularnen çiqiçta bulungan Aqmescit Tatar Komitetiniñ Medeniy í§ler §übe müdiri M. Velicanov «Yañi elifbe hususinda» maqalesinde aytqanlarimizni böyle satirlarnen tasdiqlay: «§imdi keçirmekte oldugimiz tarihiy vaqialar, Qirimda büsbütün ba§qa bir içtimaiy ve siyasiy vaziyet meydanga ketirdi ve bizge Avrupa medeniyette bulunmaga imkân dogurdilar. Bu münasebetni qolaylaçtiracaq vastalardan biri - yazimizniñ Avrupa halqlariniñ yazilarinayaqinla^tiruvidir».
Ve hocalar, müneverler bunu havesliknen qar§ilacaqlarina ümüt beslep, medeniy bölüknm yañidan tertipke ketirgen qirimtatar elifbesini numayi§ ete [8]. Bunuñnen beraber yañi elifbege telâfuzda, imlâda bir çoq qiyinliqlar dogurgani ve cenübiy §ivelerde büsbütün coyulgani içün «ñ» harfiniñ kirmegenini de qaydlay. í§te bugün internet, telefon tehnologiyalariniñ hizli ilerilemesi-nen mezkür qirimtatar harfi üzere peydalangan qolaysizliqlar Velicanovniñ aqligini ortaga qoya.
M. Ülküsalniñ çaliçmalarinda qayd olunganina köre, muharririyet heyyeti latin elifbesinen basqan maçinasini ahiri soñu Romaniyadan tapip Qirimga ketirte [9]. Bu zaman arasinda yayinniñ hem adresi, hem sahibi bir qaç kere deñi§ebildi. Böyleliknen, «Azat Qirim» ba§ta Aqmescit Çeher idaresiniñ ve soñra, yanvar 30'dan itibaren Qirim Müsülman Komitetiniñ naçir efkâri olaraq Salgir-26, Kantarnaya-20, Pu§kin-14 adresleri boyunca yerleçe edi. Meraqli bir §ey. «Kantarnaya» soqaginiñ 20 numarali binasinda 1918 senesinden itibaren I Qirimtatar Qurultayiniñ naçir efkâri olgan «Millet» gazetasi ve soñra ise 1943'te Noman Çelebicihan adina milliy kitaphane açilip çaliça ediler [10]. Yayinimiz muayyen müddet zarfinda, yani 1944 senesine qadar «q» harfinden mahrum olganindan ötrü öz maqalelerini «M.K.» qisqartmalari ile imzalagan Mustafa Qurtiyni añmali. Azmi-çoqmi 3 numara çiqarmaga yetiçtirgen i. Nuriniñ yerine keçken Qurtiy zamanlarin-da gazeta 2 sahifeden - 4 sahifege qadar büyüdi. Ve haftada bir degil, eki kere, yani cuma ve sali künleri çiqmaga baçlay. Faqat, yuqarida aytqanimiz kibi, «Azat Qirim»niñ çeçitli qiyinliqlar yüzünden eski kölemine qaytqan ya da esas neçir olunuv cedvelinden çekilip kâh çarçenbe ve cumaertesi, kâh bazar künleri çiqqan vaqitlari ola.
Matbaa donatmalari Romaniyadan ketirildi, dep aytqan edik. Amma ara-sira gazeta logotipin-de mezkür Aqmescit Komitetiniñ latin elifbesi boyunca çiqargan qararlarina zit kelgen: «ja», "ä" ("â" yerine), «q» («ñ» yerine), «ç» («c» yerine) kibi Qirimda eskiden qullanilgan latin elifbesin-deki harf §ekillerini rastlamaq mümkün [11]. Meselâ, «Qrim Müsül'man Komitetiniñ naçir efk-jari» ya da «Cuma» yerine «Çuma» sözü. Bu yerde, 1931 senesi qirimtatar dramaturgi Ümer ipçi tercimesinde neçir etilip çiqqan Gogolniñ «Ölü canlar» degen bir eser aqilimizga kele [12]. Böyleliknen, yillar boyunca zemaneviy türk elifbesine aliçqan oquyici «Ölü canlar»ni «Ölü çanlar» kibi oquycaq olsa, külü^li bir alga ogramazmi aceba?!. Nihayet, bu kibi elifbe çubarliqlarnm maiyeti türk halqlarini biri-birinden uzaqlaçtirmaqtan ibaret olganini Sovyet hükümetiniñ nazik siyasetin-den bilemiz. Böyle olmasa, demek, o devir qirimtatarlarda latin yazisiniñ taliyi ne olacagini tü§üngen kiçiler diger türk halqlarindan üstün körünmek içün öz yañi elifbesini özelle§tirmege tirina edilermi?!. í§te, bu sualge cevabini «Azat Qirim» yazicilarindan birisi - iqtidarli hoca, §air ve 20'nci senelerde teatr aktöri [13] - Hasan Çergeyevm icadinda taparmiz, dep mezkürniñ «E§it, mevta ne söyleyür» poemasina muracaat ettik.
1909 senesi canli halq tili faqat, kiril hurufatinen basilganindan ötrü mezkür eserde bazen qirimtatar imlâsina uymagan yerleri de bar. Amma, yaninda da «açeli» («acele»), «taçip» («taa-cip»), «teçirbe» («tecribe»), «çani» («cani»), «çaillik» («caillik»), «çami» («cami»), «^ümle» («cümle») kibi sözlerde Qirim çöl §ivesiniñ telâfuzina aitli farqlarni rastlaya bilemiz. §air, öz ese-rinde maziden zemaneviylikke keçmek içün «Uyqu» kibi meraqli bir bediy usulni qullana. Çergeyev, biz bilgen yazici Edhar Allan Po yazgan eserleriniñ birisinde uzun uyqusindan XIX asirda ayingan Misirli mümiyasiniñ kibi, yüz yildan soñra mezardan atilip çiqqan bir mevtani uydurip çiqara. Süjet boyunca o, qirimtatar köylerini dolaçirken, tamir halqiniñ kelmeçekler a-
rasinda qalip, milliy gizgilerni büs-bütün gayip etkenlerinden yaziqsina. Gece maalinde tani§ olmagan bir yerlerde yiqilip-qirilip ve körgen olaylardan ötü patlaganini bu satirlardan ögrenemiz:
«Qampur evden sopa alup, Ageli giqti bir adam. Bulgarmi, nasli millet? Ne oldugun anlamam.
Köpeklere «po§öl» dedi, Bana «qazaq» köründi Sandum - ana, beläga gattim, Kene boynum uruldi.
Qatuna kelip, dedim ana: Her kezde de Allah bir! Mümkin olsa bo gigelik Ulayim sizde musafir.
Eyu, - dedi, kirdik eve, ittim tagip-tegirbe: Qonaq bayum tatar giqti, Keldi ganum igime.
Baqup dursan ivana benzer: Rubalari siqturma, Bicaq, palto arqasinda, Saglaru uzun qirqturma...» [14]. i§te, 30.01.1942 - 25.05.1943 tarihlerinde «Azat Qirim» gazetasinda mesül muharrirlik va-zifesini eda etken M. Qurtiyge qaytmali. Ü. ip9i kibi, yazicinin qalemine 1928-32 seneleri qirim-tatarcaga tercime etilgen Hügo, Turgenev, Küprin ve diger klasiklernin eserleri mensüp. Bunun ile birlikte Miq, M.K., M.Q., M. Qurtiyev belgilerinen «Terciman», «Qirim ocagi», «Millet», «Tatar sedasi», «Yeni dünya», «ileri», «Közaydin», «Azat Qirim» ve saire yayinlarda basilgan bir sira bediy-publitsistik eserleri bar [15]. Yaziq ki, bular haqqinda Qirim oquycisinin az haberi bar. istisna olaraq i. Kerimnin son vaqitlarda kiril elifbesinen dünya yüzüni körgen «Qirimtatar ededi-yati» dersligi (1995); Tahallüsler lugati (2006); 1618-1944 seneleri qirimtatarca basilgan kitaplar, maqaleler bibliografik köstergi^ (2009) icatkarnin ömrüne dair qiymetli a9iqlamalar bereler [1618]. Bu saada bayagi biografik bo§luqlarini tamamlaya bilgen M. Ülküsal, E. Qirimal, i. Otar, M. Sevdiyar, H. Qirimli, N. Yablonovskaya kibi ara§tiricilarni qayd etmemek mümkün degildir [19; 20]. Bular M. Qurtiy üzerinde bergen malümatlardan faydalanaraq, mezkürnin umumiy bir port-retni numayi§ etemiz.
1881 senesi Kefe §ehrinde dünyaga kelgen Mustafa Qurtiy, iptidaiy ve orta tasilini Qirimda alip, 1903-1906 ss. St.-Peterburg universitetinin tip §übesinde oquvini devam etken edi. Qirimga qaytiqtan sonra qirimtatar halq azatliq areketine qo§ulir eken. 1917'de devirnin §erefli simalarin-dan olgan A. Hilmiy, V. ibrahim ile birlikte «Qirim ocagi» gazetasini tesis etip, muharrirlik va-zifesini boynuna ala [21]. Künümizge qadar «gayip» kibi sayilgan mezkür ne§irni Aqmescit arhivinde rastketirmege qismetimiz oldu. Bu siyasiy, ilmiy, edebiy ve iqtisadiy gazeta 1918 senesi H. Ayvazovin «Millet»ine qo§ulmazdan evvel bayram ve cumartesinden gayri her kün 9iqqan yayini olaraq tanitilir edi. §indi elimizde yalniz 1917 senesine ait olmaq üzre 18, 23, 45 numarali nushalar bar. Faqat, bazi ilk menbaalarindan anla§ila ki, «Qirim ocagi»nin tarihi pek uzun degil, yalniz 1917 s. iyün 30'dan ba§lap - 1918 s. sentabr ayina qadardir [22]. Bu yerde M. Sidqiy, U. Fehmi (ipgi), U. Cahit, H. Rahmiy, M. §erefeddin, R. Muratov, Naqiy kibi miellifler sirasinda müsülman qadinlarinin hürriyeti, i§ke kiri§mek üzre olgan qirimtatar Qurultayina maqale ve §iirl-erini bagi§lap yazgan M. Qurtiyni de rastketirmek mümkün. Bunun ile beraber mezkürnin bediy ve publitsistik eserleri «Millet» gazetasinda tapila. Bularnin mündericesinden Qurtiynin 1917 yili Kefe Uyezdniy Komitet reisliginde bulungani da anla§ila. Anilgan vazifesi sayesinde o, Kefe ci-varlarindaki köy ve rayonlarda "Qirimnin siyasiy durumi, «Qurultay meclisi» mevzulari boyunca
seyyar derslerini siq-siq keçire eken [23]. Soñradan adi - Aqmescit §ehri muallimler, qadinlar ve sanatkâr cemiyetleri; Aqmescit uyezdi milliy gençler teçkilâti tarafindan Qirimtatar Qurultayina kösterilgen namzetler cedvellerinde çiqa [24; 25].
1917 senesi «Millet» gazetasinda yayinlangan «Kefe uyezdinden namzetler cedveli»nde daa bir isim peydalana - Hanife Qurtiyeva [24]. Bundan ba§qa, hanimniñ izi añla§ilmagan sürette közden gayip ola. Amma, 1942 senesiniñ ortalarinda «Azat Qirim»da basilgan taziyelerinden bi-risinde Mustafa ve Hanife Qurtiylerniñ qari-qoca olganlarini kef etemiz. i§te, M. Qurtiyev imzasi ile gazetada basilgan taziyeniñ örnegini ketiremiz: «Sevimli qadinim Hanife hanimniñ apansizdan vefat etkenini tuvganlarimizga ve yaqinlarimizga (taziye) bildirem» [26].
Merhumeniñ «yüzü» münasebetile oquyicilarniñ diqqatina numayi§ etilgen «Anife hanim Qurtiyeva» adli bildirüv ise yaziciniñ bibliograflari içün gayet qiymetli bir menbaa olaraq sayilmaq mümkün: «Hanife hanim Dereköyde Qimizci Mustafa-Nuriniñ qizidir. Ta balaligindan pek zeki olgan Hanife 8 yaçinda hafiz olgan ve bundan soñ artiq öz milletiniñ qadin qizlarina yardim etmek maqsadinen oquv-tasil peçine tü§ken edi. O devirde Tolstoy, Çehov kibi büyük yazicilar Hanifeniñ babasinen tani§ ve dost olganlarindan Hanifeni oqutmaq kerekligini babasina söyleseler de, Mustafa-Nuri efendi o devirniñ hurafatina qarçi ketmegen ve qizini oqumaga yollamagan edi. Lâkin ya§ Hanifede oquv havesi o qadar büyük edi ki, o qomçu-qolumdan gizli olaraq gimnaziyaniñ 4'nci sinifina hazirlana baçlay. Bir çoq belâ ve taqiplerden soñ imtihan tutip Odessa çehrinde ebanay mektebine kire ve oni bitirip çiqa ve bundan soñ Harkov çehrindeki feld-§eritsa mektebini de bitire. 1918 senesi Hanife Yaltaga qaytip Dereköy ambulatoriyasinda çaliça baçlay ve o devirden itibaren soñ nefesine qadar tatar qadinligi içûn toqtamadan çaliça...» [27].
Yuqarida kösterilgen bildirüvlerden qari-qocani birleçtirgen yalñiz tip tasili degil, vatan ürri-yeti ogrunda devamli mucadelede bulunganlarini añlamaq agir degil. Böyleliknen, M. Mühiddin (Sevdiyar) öz hatiralarinda qayd etkeni kibi, yañli§magan olsa kerek, M. Qurtiy 1943 senesi Ber-linge ve soñra 1949'da Türkiyege avu§a. ihtiyar ve kimsesiz qalganina baqmadan, istanbulda yardimlaçma birligine muhtacli soydaçlarimiz ^ün qirimtatar milliy derneginiñ tesisine hizmetler köstere [28]. Ayni menbaada, yani «Mustafa Berke (Ölümi münasebetile)» adli maqaleden M. Qurtiyniñ 1957'de kene Almaniyaga qaytip Allahniñ rahmetine qavuçqani haqqinda haber alamiz. i§te, o devir Türkiyede yayinlangan «Qirim» mecmuasinda Qurtiyniñ - Mustafa Berke imzasinen basilgan «Qirim türkleriniñ suçu nedir?», «Qirim milliy muhtariyet künü!» kibi maqaleler de bar [29; 30].
1943 senesiniñ mayis 25-ne qadar «Azat Qirim»da muharrir vazifesini eda etken Mustafa Qurtiyniñ icadiy taliyi soñra añla§ilmagan kibi körüne. Yani sirasi ile A. Zihni ve M. Re§atniñ mesüliyyetleri altinda çiqmaga baçlagan mezkür gazetada Qurtiyniñ adi bile añilmay. Yalñiz 14 yildan soñra «Azat Qirim»niñ soñki muharriri - M. Sevdiyar, añilgan maqalede M. Qurtiyniñ faaliyeti 1943 senesinden itibaren «Ana Yurt» (Qirim) ve «Türk Birligi» (Berlin) dergilerinde devam olunganini açiqlay. Mustafa Qurtiy meselesinen pek haveslenip, «Ana Yurt» mecmuasiniñ tarihinden bir-eki malümat elde ettik. Böyleliknen, ba§ta 15 iyünde ilk nushasi ne§ir etilmek plan-laçtirilgan yayin, çeçitli tehnikiy sebeplerden ötrü ayiniñ 27 sali kününde satiliçqa çiqarilgan edi [31]. Muharririyet heyyetini ve oquyicilarni «Ana Yurt» mecmuasiniñ çiqqan ilk numarasinen hayirlagan Amet Özenba§li ne§irniñ umumiy mündericesini böyle tarifley: «Quvvetli qalem-lerimizniñ tarihiy icmallerinden soñra «Ana Yurt» oquyicilarini halqara içlerle tani§ idiyur, tatar-ca hutbelerile bütün matbuatimizniñ ortaya sürdügi «dinini tatarlaçtirmaq» çiarini tecribelerde kösteriyur. Nihayet «Ana Yurt» edebiyat bölüginde eñ yüksek ve klasik tanilan çairlerimizden Çelebi ve Amdiniñ çiirlerine yer veriyur. «Yañi edebiyat» bölüginde ise, bize bugünki buhranli, heyecanli tarihimiziñ köpükli dalgalari içinde doggan ya§ çairlerimizi taqdim iderek, «Ana Yurt» qirimtatarniñ §iir ve edebiyatta olan yaraticiliginiñ yaçadigini ve yaçayacagini müjdeleyür. Añlayanlar içûn bu ne qadar büyük mesruriyet ve gururdir!».
Ve devaminda mecmuaniñ qiyafetini, gayesini nasil sürette taqdim olunganini özüne has bediy üslüp ve til ile cemaatqa añlatmaga tutuna: «Mecmuaniñ Bagçasaray Han-Caminiñ resmi -îsmail Gasprali ve Çelebicihan kibi yolbaççilarimiznm resimlerile donatilmiç bulunmasi, mecmuaniñ istiqametini kösteren sessiz sözler ise «1§ kettikçe qizginlaça», «Raatliq saati», «Ana sevgisi» ve saire kibi levhalar da bugünimizniñ canli çiarlarini halqimiza nazik sürette añlatan
lezzetli birer fisildilardir. Mecmuanin kerek cildina verilmi§ dülberlik, kerekse aydin ve agiq tab edilmi§ bulunmasi mecmua idaresinin ayrica bir geberlikke malik oldugini köstermektedir» [32].
Böyleliknen, «Azat Qirim» gazetasi öz milliy ne§irlerni avtoritetli §ahislar arqali numayi§ etip, oquyicilarnin ürmetini qazanmaq yollarini ara§tira edi. Anca, birinciden harbiy durumi sayesinde abuneciler ya§agan köy ve rayonlarnin 9ogu qirimtatar gazeta ve mecmualarnen keregi kibi temin etilmey, ekinciden ise rus9a gazetalarina nisbeten milliy tilde basilgan ne§irlernin tala-plarina riayet etmey edi [33]. Sözde, ayda bir kere 9iqmaq üzre olgan «Ana Yurt» mecmuasinda milliy, diniy, i9timaiy, tarihiy, edebiy ve diger mevzularda maqalelerini yazganlar arasinda Abläkim Hilmiy, Ümer Hilmiy, Mustafa Qurtiyni de rastlamaq mümkün [10]. Bugün, yayinnin bir-eki numarasi Almaniya arhivlerinde saqlangani haqqinda bilip, ileride bularni elde etecegimizden Ы9 §übemiz yoq.
QULLANILGAN EDEBIYAT
1. Газета Евпатории // Освобождение. - 1943. - Окт. 30. - № 35.
2. Охрана памятников памятников культуры // Освобождение. - 1943. - Окт. 20. — № 32.
3. Мальцев В.И. Конвеер ГПУ / В.И. Мальцев // Освобождение. - 1943. - Авг. 21. — № 15.
4. Русские солдаты // Освобождение. - 1943. - Июль. 14. — № 4 (158).
5. Доклад председателя Меджлиса М. Джемилева на 4-ой сессии Курултая 5 созыва [Электронный ресурс]. - Режим доступа: http://qtmm.org.
6. Oquyicilarimiznin diqqatina // Azat Qirim. - 1942. - Yanv. 30.
7. Davutov G. Latin elifbasi tarafdariyim / G. Davutov // Yeni dünya. - 1927. - № 30 (1209). - Fevr. 6.
8. Velican M. Yani elifbe hususinda / M. Velican // Azat Qirim. - 1942. - Avg. 21.
9. Ülküsal M. «Azat Qirim» gazetesi / M. Ülküsal // Kirim Türk-Tatarlari (Dünü, bugünü, yarini). -Istanbul: Baha Matbaasi, 1980. - S. 304-309.
10.A.Z. Eki mühim qarar / A.Z. // Azat Qirim. - 1943. — № 48 (144). - iyün 16.
11. Кая И. Руководство для обучения крымскотатарскому языку по Новому алфавиту / И. Кая. -Симферополь, 1928. - 126 с.
12. Gogol N. Ölü 9anlar (Poema) / N. Gogol; 9evirgen Ümer ip9i. — Aqmescit: Qirim devlet ne§riyati, 1931. - 238 s.
13. Grabov E. Qirimtatar teatrinin tarihine ait bazi sahifeler / E. Grabov // Azat Qirim. - 1942. — № 14. -Mart 10.
14. Belgisiz. E§id, mevta ne sevleyur! Manzume. — Canköy, 1909. — 12 s.
15. «Tatar sedasi» gazetasi (ilän) // Millet. - 1917. — № 19. — iyül 22.
16. Библиографический указатель печатных книг, статей и произведений на крымскотатарском языке / сост. И. Керимов. - Симферополь, 2009. — 324 с.
17. Kerimov i. Qirimtatar edebiyati (qullanma derslik) / i. Kerimov. - Aqmescit: Qirimdevoquvpedne§ir, 1995. - 352 s.
18. Kerimov i. Qirimtatarca qiyin sözler lugati / i. Kerimov. — Aqmescit: Tavrida, 2006. — 176 s.
19. Ülküsal M. Kirim Türk Tatarlari (Dünü, bugünü, yarini) / М. Ülküsal. - istanbul: Baha matbaasi, 1980. -366 s.
20. Kirimli H. Kirim Tatarlarinda milli kimlik ve milli hareketler (1905—1916) / H. Kirimli. - Ankara: Türk tarih kurumu basimevi, 1996. - 296 s.
21. Mustafa efendi Qurtiyev // Azat Qirim. - 1943. - iyün 1.
22. Qonaqbay. Gazetalarimiznin tarihi / Qonaqbay // Azat Qirim. — 1943. — № 5 (101). — Yanv. 16.
23. Seyyar lektsiya // Millet. - 1917. — № 30. - Avg. 4.
24. Mustafa Qurtiyev, Haci Hasan, Hanife hanim Qurtiyeva (Kefe). Qirimtatar Qurultayina Kefe uyezdinden namzet cedveli № 1 // Millet. - 1917. — № 106. - Noyab. 16.
25. Qurtmehmet Mustafa. Aqmescid «Qirim ocagi» idarehanesi, Aqmescid §eher Komitesi azalarindan Aqmescit muallimler, qadinlar ve sanatkär cemiyetleri tarafindan Qurultaya kösterilmi§ namzetler cedveli № 4; Aqmescit uyezdi gen9ler-iy milliy tarafindan Qurultaya kösterilen namzetler cedveli № 8 // Millet. — 1917. — № 105. - Noyab. 15.
26. Qurtiyev M. Quruldi (§iir); Birinci abet (Maqale) / M. Qurtiyev // Qirim Ocagi. - 1917. — № 45. - Dek. 13.
27. Dostlari. Hanife hanim Qurtiyeva // Azat Qirim. - 1942. — Sent. 11.
28. Muhittin M. Mustafa Berke (Ölümü münasebetiyle) / M. Muhittin // Kirim. - 1957. — № 9-12. -S.314-318.
29.Berke M. Kirim milliy muhtariyet günü / M. Berke // Kirim. - 1957. - № 4. - S. 99-100.
30.Berke M. Kirim Türklerinin suçu nedir? / M. Berke // Kirim. - 1957. - № 2. - S. 35-36.
31. «Ana Yurt» mecmuamiznin 1'nci nomeri bugün satiliçqa çiqarildi (ilân) // Azat Qirim. - 1943. - iyül 27.
32.Özenba§li A. «Ana Yurt» mecmuamiz haqqinda bir qaç söz / A. Özenba§li // Azat Qirim. - 1943. - № 67 (163). - Avg. 20.
33.§eide. Qayda birlik, anda tirilik / §eide // Azat Qirim. - 1943. - № 66 (162). - Avg. 17.
