CC BY
16Эдебиятшынаслыкъ - литературоведение
УДК: 070:82-92.792.2
Kerimova Sevil Asanovna7 E_mail: alimesUumail. ru
XX ASIRNIN BA^INDA QIRIM MiLLiY MEDENiYETi
Anlatma. <ali§mada qirimtatar teatr ve dramaturgiyasinin XX asirnin ba§indaki ilerileme cereyanlari tedqiq etilmekte. Qirim sahna§inasliginin ilmiy aqintisina gayet meraqli yani malümatlar kirsetile. §ular cümlesinde Emirali Qai§evnin yazgan ve sahnala§tirgan "Quvu§ta yangin" ve "Sari yapraqlar" dramalari bulunmaqta. Ayni zamanda Kezlevde 1907 senesi sahnala§tirilgan "Alim Azamat oglu" tarihiy drama hususinda söz yürütilmekte. Belli olgani kibi, buna benzer süjette 1895 senesi N.A. Popov tarafindan roman yazilgan edi. Hem de 1914 senesi Yaltada rejissör Viskovskiy tarafindan bediy film qiqarildi. Maqalede hem Qarasuvbazarnin sahna hayatindan 1907 senesi qoyulgan "Saran sarraf dramasi da qisqadan tedqiq etilmekte.
Anahtar sözler. Qirimdaki milliy teatr, qirimtatar dramaturgiyasi, Emirali Qai§ev, Qirim sahnasinda yaratilgan obrazlar.
Garip halqimiz 1944-te sürgün etilme faciasinen beraber ilmiy-medeniy-tarihiy menbalarinin gayip etilme faciasini da ba§indan ke^irdi. Bir ?oq fikriy, maneviy variyetimiz (gazetler, jurnallar, kitaplar, kinofilmler, grammofon plastinkalari, elyazmalar ve milliy hususiyetimizni köstergen bin-bir türlü diger §eyler) §uraviylernin NKVD hadimleri tarafindan toplanip, yerli halqtan bo§atilgan azbarlar i?inde vah§iycesine gayip etildi ve yaqildilar. §unin i?ün eski hocalarimiz, yazicilarimiz ve diger ziyalilarimiznin o zaman haqqinda hatiralari bugünde ayrica emiyetke maliktir. "Terciman"ni saifelerken, 1903 ve 1906 seneleri arasinda sahna ömüri ile bagli malümatlarda bir bo§luq körüne, yani teatr ile bagli haberler körünmey. Tamam bu yerde biz merhum yazicilarimiz Emir Fayiq ve §amil Alädinnin hatiralarina esaslanip, "Terciman"daki "bo§luqni" qismen olsa da, toldurmaq isteymiz. Emir Fayiq özünin bir maqalesinde ocasi Emirali Qai§evni anip, onun dramaturgiyasi haqqinda böyle meraqli §eyler hatirlay: "Emirali Qai§ev 1904 senesi Bag^asarayda drama dernegi meydanga ketirgen, özü mahsus "Quvu§ta yangin" pyesasini yazip, sahnaga qoygan" [2]. §amil Alädinnin hatirlavina köre, Emirali Qai§ev kene 1904 senesi "Sari yapraqlar" pyesasini yazip sahnala§tirgan. (Bu sonkisi §.Alädin tarafindan bir qa? kereler tekrarlanip, §u cümlede Özbekistan Yazicilar birligi qirimtatar sektsiyasinin topla§uvlarinda, ve i.Kerim tarafindan yazilip alingan edi).
Bu ve böyle meraqli ve qiymetli faktlar dramaturgiyamiz ve sahna sanatimiznin daa bir ?oq noqtalari kerekli seviyede ögrenilmegenini ve yani-yani §eyler ep meydanga ^iqqanini ve daa ^iqacagini köstermekteler.Emirali Qai§ev XIX asirnin sonu ve XX asirnin ba§inda sahna sanatinda faal ?ali§qan edi. Ve 1926 senesi teatrimiznin yubileyi devlet destegi ile ke?irilirken, o, Celäl Meinov, Ismail Lütfi ve S.Ahmetler ile birlikte "birinci teatroyi qoygan arqada§lar" sirasinda yubileyge davet etile. (8).
1905 - 1907 senelerinde olup kecken birinci rus inqiläbi zamaninda, inqiläp?ilar tarafindan küre§ ile qazanilgan bazi üriyetler neticesinde, sahna sanati ve diger i?timaiy-medeniy yöneli§ler Bag?asaray ve Aqmescitten ?iqip Qirimnin ba§qa §eerlerine, ve atta köylerine bile, yeti§tiler. Yaliniz "Terciman"nin haberlerine esaslansaq, ?e§it türlü spektakller Alu§ta, Kezleve, Qarasuvbazar ve diger yerlerde oynalganini köremiz.Ve, yuqarida qayd etkenimiz kibi, teatro oyunindan tü§ken meblägni (aq?ani) ?oqusi vaqit hayriye i§lerinde qullangandirlar. Teatrnin mahiyeti i?timaiy noqta-i-nazardan baqilganda ise, janr itibari ile er alda bir eglence sifatinda qabul etilmesi de körüne. Meselä, gazetaga Alu§tadan kelgen bir haberde dogrudan-dogru böyle
7 Керимова Севиль Асановна, к. искусствоведения, доцент; старший научный сотрудник НИИ крымскотатарской филологии, истории и культуры этносов Крыма ГБОУВО РК КИПУ (Симферополь, Крым).
denile: "íyün 4-te Alu§ta §ehrinde teatro, qo§u (at qo§usi -S.K.) ve küre§ eglenceleri yapilip, bunlardan hasil olan faide tatar fuqarelerine mahsus olacaqtir" [6].
Tamam §u vaqitlari komediä, drama ve je§it süjetlerdeki vodeviller ile beraber qirimtatar sahnasina tarihiy dramalar da jiqarilganini köremiz. Meselä, Seit íbraim ílyasovniñ elyazmasinda R.Mediyevniñ faaliyetine dair söz yürütilirken, böyle faktlar ketirile: "A. Mediyevniñ büyük i§lerinden biri de - ziyalilarni teatr i§ine celp etmesi edi... Ziyalilarniñ ve mektep talebeleriniñ i§tirakinen sahnada pyesalar qoyulmasini te§kil ete edi. Birinci spektakl pek külünjli olgani ijün, halqniñ büyük algi§ini qazandi. Bundan soñ tarihiy pyesalar, §u cümleden Ahmet Cevdetniñ "§eyh Sanvan" pyesasi da, qoyulgan edi" [3].
Tarihiy eserlerniñ sahnala§tirilmasina Qirimniñ ba§qa §eerlerinde de rastkelemiz. Meselä, Kezlevdeki teatr oyunlarina köz ta§lanilsa, bu yerde 1907 senesi halq qaramani Alim Azamat oglunen bagli spektakller qoyulgani körüne. Em tamam bu vaqitlarda Alimnen bagli romantik süjetler Qirimda gayet mot olganini ayrica qayd etmekniñ lüzümiyeti bar. Meselä, V.N. §nitnikovniñ "íz vospominaniy naturalista" kitabindaki süjet, soñra rus yazicisi N.A. Popovniñ 1895 senesi Sankt-Peterburgda ne§ir etken "Alim Qirim aydamagi" adli romani ve 1914 - 1916 seneleri rejisser V.K. Viskovskiy tarafindan atta "Alim - krimskiy razboynik" adli kinofilm bile jiqarilgani bellidir [5].
Rus jandarma idaresiniñ vesiqalarina köre, Alim Azamat oglu 1844 senesi arestant rotasina teslim etilmek ijün Bender qalesine yollanila.Soñra Ki§enev §eeriniñ garnizon batalyonina tainlene. 1848 senesi mayis 20-de andan qaja. Ama kene jandarmalarniñ qoluna tü§ip Herson zemskiy mahkemesiniñ emrinen tasdiqlanmaq ijün Kefe zemskiy mahkemesine yollanganda, 1848 senesi avgust ayinda, yolda, Eski Qirim §eeriniñ yaqinlarinda, konvoylarniñ elinden qajip daglarga sine ve qisqa zaman ijinde jar Rusiyesi jandarma ve zenginleriniñ "azraili" olup qala
[4].
Ama, meraqli §ey, Kezleve sahnasinda oynalgan "Alim - Qirim aydamagi" spektakli nejündir "komediya" kibi añila. Bu yerde, belki de, terminologiya meselesinde bir añla§ilmamazliq bardir? Kim bilsin... Hem "Alim - Qirim aydamagi" "tatar lisaninda" oynalsa da, 1907 senesi fevral 4-te onu sahnaga qaraim genjleri qoygani haqqinda haber berile [8].
§u esnada, yani 1907 senesiniñ ba§inda, Qarasuvbazarda musulman qiraathanesi menfaatina qirimtatarca "Saran sarraf" ("Qitmir bankir") pyesasi da oynalgan edi [4]. Yaziq ki, bu ve böyle pyesalarniñ müellifi ve mündericesi haqqinda malümat bulmaq qiyindir. Ba§qa misallerden körüngeni kibi, böyle pyesalar bir de bir ikäye yahut diger edebiy parjalardan alinip sahnaga uydurila, ya da yerli gentler tarafindan mahsus öz sahnasi ijün yazila. Ebet, böyle acele ve sadece ameliyat yahut hayriye ijün yapilgan §eylerniñ joqusi ne§irge berilmeyip ve ya da ne§ir etilmeyip qalgandirlar.
Birinci rus inqiläbindan soñ, Bagjasaray sahnasi da yañidan bir quvvet ve can almaga ba§lay. Yerli artist ve sahnala§tiricilar (rejissörlar) ba§qa qarda§ halqlarniñ artistleri ile birle§ip professional cihetten bayagi körkem spektakller sahnaga qoyalar. Meselä, 1907 senesi yanvar 17-de, Bagjasaray sahnasinda, azerbaycan dramaturgi Abdulrahim Ahverdovniñ "Dagilan tifaq" ("Dagilgan horanta") pyesasi oynala. Pyesa münderice itibarile qisqadan §undan ibaret: Zengin bir horantaniñ ba§i olgan Necaf bey humar oyunlari ve ijkicilikke qapilip, bütün varligindan mahrum qala ve, ahiri, yava§-yava§ horantasi da dagila.
Asilinda bu eserde devirniñ bir joq ciddiy problemalari da qoyula.Meselä, inqiläp ve hususan musulman ziyalilari kötergen meselelerden biri - qadinlarniñ agir durumi edi.í§te, bu eserde qadinlarniñ qocaga jiqqan soñ, aman-aman esir kibi olganlari, kün yarigi körmegenleri ve büs-bütün aq-uquqsiz bulunganlari da añlatila. Meselä, pyesaniñ ekinci meclisinde Necaf beyniñ qadini Sona hanim kendi bacina qalganda, dua qilirken, özüniñ mahzün ve aciniqli bir monologinda ellerini yuqari köterip bularni añlata: "Aziz, Allah, dergähma qaldirdim ellerimi. Saña dua eylerim. Yoqtur menim dünyada bir kimsem... Senden medet (imdat - S.K.) isterim.Cemi elsiz, ayaqsizlara, nailäclara, zayiflara, marizlere (hastalarga - S.K.), men de o cümleden. Men de faqirim, men de nailäcim, üstüme-ba§ima baqan haset eter (yani suqlanir -S.K.), ama ijim yanar qasevetlerden. Perverdigär (Allah - S.K.), meger sen avrat (qadin - S.K.) tayfasini yaratanda, ayvan yaratmi§siñ, insan yaratmami§siñ ?! Meger avrat tayfasini dert, gam
Эдебиятшынаслыкъ — литературоведение
jekmeye yaratmi§siñ?! Ya, Huda, ne vaqitqaca bizim tilimiz bagli olacaq? Ne vaqit olur biz de yüregimizdekini a^iq sóyleye bilecekmiz, sózlerimiz yüregimizde qalip dert, verem olmayacaq?! O künler olurmi, yoqmu?! Avrat olsañ, qocaniñ dedigine boysunacaqsiñ, ól dese - ól, qal dese -qal! Qazan-jólmekten ba§qa hij bir §eye el vurma! Vursalar - sabir et, sógseler - sabir et... Agzimizi ajip sóz demek istegende, agzimizin üstünden vururlar ki, avratsiñ sus! Ey, yerin-kókün bir Perverdigári! Rahim eyle bize, yardim et bize!".
Sonya hanimniñ qocasi Necaf bey ise, tek bacina qalganda, qadiniñkilerine büs-bütün aks olgan bóyle tü§üncelerge dala. (Birinci perdeden levha): "Atalar sózüdir: dünya be§ kündir - be§i de qara. Bedbaht men o kimseye derim ki, bu be§ qara künni lezzet tamaqle kejirmek - ba§ meseledir! Birisine baqsañ, sabahtan aq§amgaca qirmisqa kibi £ali§ir, vuru§ir, pul qazanir, ama, evi yiqilmi§, óz qazandigini yeyüp, óz zahmetiniñ meyvasindan faydalanmaz. Pulu yigar sandiqlara, ve üstüne sijan avlayici mi§iq kibi yatir. Yedigi de nedir? íncir, sogan ve penir. Endi ondan bir haber alan kerek ki, ey, evin yiqilmasin, bu pullari kimden ótrü yigdiñ? Eger ózüñ ijün yigsañ, bogaziñ tikilsin, niye yemezsiñ? Eger ogul, u§ag ijün yigsañ, bil, ahmaq, nafile i§tir ki, kórersiñ, jünki ata mali ogul, u§ag ijün, bilmezse, lázim degil. Oglun pisine ise, ata mali lázim degil, jünki atasi ba§ini yere qoyganca, episini alip barip bir az müddette harc eyleyip dagitacaq! Yaniñda puluñ varsa, harc eyle, bagi§la, a§a-i?, ver keyfiñe, lezzetiñe, i§rete (ziyafetlerge - S.K.). Be§ kün qara dünyaniñ lezzetini jek, eliñde de, dünyada da bir temennañ qalmasin, ve be§ adam da saña rahmet oqusin!...".
Керимова Севиль Асановна
НАЦИОНАЛЬНАЯ КУЛЬТУРА КРЫМА В НАЧАЛЕ ХХ ВЕКА
Аннотация. В исследовании рассматриваются вопросы крымскотатарского театра и драматургии в начале ХХ века. В научный оборот введены интересные сведения о постановках на сцене бахчисарайского театра драм малоизвестного автора Эмирали Каишева «Къувушта янгъын» («Пожар в Кувуше») и «Сары япракълар» («Желтые листья»). Исследуется также сценическая работа, связанная с постановкой в 1907 году в городе Кезлеве (Евпатории) исторической драмы «Алим Азамат оглу», на сюжет которой в 1895 году был написан роман Н.А. Попова, а в 1914 году режиссером Висковским в Ялте снят фильм «Алим крымский разбойник». Из карасувбазарской театральной жизни приводится пример постановки в 1907 году драмы «Саран сарраф» («Скупой ростовщик»).
Ключевые слова: Театр в Крыму, крымскотатарская драматургия, Эмирали Каишев, сценические образы Крыма.
Kerimova Sevil Asanovna
NATIONAL CULTURE OF THE CRIMEA
ÍN THE BEGINNING OF THE XX TH CENTURY
Summary. The matter for the consideration in the study is the issues of the Crimean Tatar theatre and drama in the beginning of the XXth century. Interesting information about the dramas on the stage of The Bakhchisaray Theatre by the little-known author Emirali Kaishev named "Kuvushta Yanghyn" ("Fire in Kuvush") and "Sary Yapraklar" ("Yellow Leaves") has been entered into the scientific circulation. The work connected with the staging of the historical drama "Alim Azamat oglu" in the city of Kezlev (Yevpatoria) in 1907 is also studied. The plot of this work was the basis for the N.A. Popov's novel in 1895, and in 1914 the film «Alim - the Crimena robber» had been produced by Viskovskiy in Yalta. An example of the staging of the drama «Saran sarraf» («The Miserly Usurer») in 1907 is given from the Karasubazar theatre life.
Keywords: Theatre in Crimea, Crimean Tatar dramatic art, Emirali Kaishev, scenic images of the Crimea.
QAYNAQLAR:
1. Кавказцы в Крыму // Терджиман. - 1903. - Янв. 15.
2. Faiq E. Ba§ kemaneci / E. Faiq // Yildiz. - 1984. - № 3. - S. 107 - 110.
3. Fazil R. Qirimtatar edebiyatiniñ tarihi / R. Fazil, S. Nagayev. - Aqmescit : Qirimdevoquvpedne§ir, 2001. - 640 s. - S. 195.
4. Fetislámov A. Alim / A. Fetislámov // Edebiyat ve kultura. - 1936. - № 1. - S. 61.
5. Kinoslovar v dvuh tomah. - T. 2. - M-Y / pod red. : S.Í. Yutkevicha, S.S. Ginsburga. - M. : Sovetskaya entsiklopediya, 1970. - 1424 s. - S. 1182.
6. Qirim haberleri Alu§ta // Terciman. - 1906. - íyun 2.
7. Qirim haberleri. Teatro // Terciman. - 1907. - Fevr. 28.
8. Qirim haberleri. Teatro // Terciman.-1907. - Dek. 18.
9. Tatar teatrosiniñ 25-yilhgi // Yeñi dünya. - 1926. - Apr. 14.
10. Tatar teatrosiniñ 25-yilligi // Yeñi dünya. - 1926. - Apr. 14.
