МАСЪАЛАИ ТАШАККУЛИ ФАЪОЛИЯТИ ЭҶОДӢ ВА УСУЛҲОИ ТАШХИСУ ОМӮЗИШИ ТАФАККУРИ ЭҶОДӢ ДАР ИЛМИ ПЕДАГОГИКА Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

УДК-37.025.7

МАСЪАЛАИ ТАШАККУЛИ ФАЪОЛИЯТИ Э^ОДЙ ВА УСУЛ^ОИ ТАШХИСУ ОМУЗИШИ ТАФАККУРИ Э^ОДЙ ДАР ИЛМИ ПЕДАГОГИКА

РАБИЕВ САТТОРБЕРДЙ МАВЛОНОВИЧ

- дотсенти кафедраи табий-риёзй, тарбияи эстетикй ва методикаи таълими онхо, МДТ "Донишгохи давлатии Хучанд ба номи академик Бобочон Гафуров", Хучанд, Точикистон

ИМОМОВА МУБОРАК АБДУЛАЗИЗОВНА

-муаллимаи кафедраи педагогикаи ичтимой ва касбии МДТ "Донишгохи давлатии Хучанд ба номи академик Б.Еафуров", Хучанд, Точикистон

Аннотасия: Дар мацолаи мазкур масъалаи ташаккули эцодиёт %амчун худтацвияти шахсияти хонандагони хурдсол барраси гардидааст. К,айд шудааст, ки маф%уми эцодиёт тавлидшавии чизи наверо мефщмонад, ки мо%ияти %аётро ташкил медщад. Дар табиат ба ин раванд таваллуд, афзоиш ва балогат мансуб мешаванд. Дар шуур бошад, ба он пайдоиши образно ва э%сосот мансубанд. Эцод афзалияти инсони озод ва барои худсозмондщй цобилиятдор мебошад. Дар адабиёти фалсафии муосир эцодиёт %амчун фаъолияти зе%ни ва амали барраси мегардад, ки натицаи он офарида шудани арзиш%ои асил, нотакрор, ошкорсозии далел%ои нав, хусусият%о, цонуният%о, инчунин метод%ои та%цицот ва дигаргунсозии олами модди ва ё фар%анги маънави мебошад.

Калидвожахр: Эцодиёт, фаъолияти эцодии маърифати, фаъолияти амали, ташаккули эцоди, цобилият, мустацилят, инкишофи зе%ни, хонанда, омузгор.

Эчодиёт дар тули таърихи чахон на танхо чузъи доимию таркибии хаёти инсон, балки мавзуи тахкикоти бисёр илмхо ба шумор мерафт. Бисёр файласуфон, педагогхо ва психологхо ба муаммои эчодиёт таваччухи чиддй доштанд. Мутафаккирон, аз файласуфони атика то донишмандони муосири мо, кушиш кардаанд, ки ин мафхумро муайян карда, хусусиятхои асосии эчодиёти инсон ва илхомро, ки чузъи раванди мазкур мебошад, ошкор созанд.

Дар адабиёти психологй, фалсафй ва педагогй ба таърифхои гуногуни мафхуми «эчодиёт» дучор омадан мумкин аст. Х,оло мафхуми «эчодиёт» - ро аз дидгохи фалсафа мавриди баррасй карор медихем. Мафхуми «эчодиёт» аз асархои Арасту ва Афлотун ибтидо мегирад. Он дар фалсафаи Юнони ^адим бо сохаи хастии интихоёбанда ва тагйирпазир алокаманд карда мешуд. Мушохидаи хастии човидонй ахамияти асосй дошт. Х,ар гуна навъи фаъолият, аз чумла, эчодиёт низ аз ин гуна мушохида дар сатхи пасттар карор дода мешуд. Дар замони атика дар эчодиёт кушиши инсонро барои такрори намунахои комил медиданд: санъат номукаммал аст, аммо ба офаридахои худоён бояд монанд бошад. ^обилияти эчодй бо иштиёки илохй мукоиса шуда, дар кахрамонии минбаъда хамчун мусобика бо худоён дониста мешуд. Аммо маърифати назариявй ва хирадро нисбат ба кори эчодй бештар кадр мекарданд.

Фалсафаи асримиёнагй эчодиётро бо фахмиши Худованд-офаридагор ва созандаи олам мукоиса менамуд. Зери мафхуми эчодиёт амали иродавие фахмида мешуд, ки хастиро аз нестй ба вучуд меорад. Мутафаккирони асримиёнагй чунин мешумориданд, ки инсон мавчуди махдуду гунахкор аст ва эчоди инсонро бо офаридаи Худо наметавон киёс кард.

Дар давраи Эхё эътибор ба эчодиёти инсон - иктидори эчодии у мутамарказ гардид, ба худи раванди эчод, шахсияти эчодкор бештар таваччух намуданд. Зери мафхуми «эчод» асосан эчодиёти бадей, мохияти он, мушохидаи эчодй фахмида мешуд.

Иммануил Кант дар асри ХVШ тахлили фаъолияти эчодиро дар таълимот оид ба махсулнокии тахайюл анчом дод ва онро хамчун ягонагии фаъолияти бошуурона ва бешуурона мефахмид. Ба акидаи Кант инсон хам ба мисли табиат бешуурона эчод мекунад. Ф.В Шеллинг эчодиётро хамчун шакли олии фаъолияти инсон баррасй менамояд. Ба андешаи у махз ба воситаи эчодиёт инсон метавонад ба Худо расад.

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

Даврони маърифат назарияи модарзод ва илохй будани эчодиёти инсонро пешниход намуда, истеъдод ва нубуг, зехн ва бехудиро хамчун сарчашмаи эчодиёт ба якдигар мукобил гузошт (Гегел, Гёте, Нитсше, Шопенгауэр).

Фалсафаи идеалистй (охири асри XIX ва ибтидои асри ХХ) эчодиётро бо фаъолияти механикию техникй мукобил мегузорад. Консепсияи эчодиёт бештар дар «фалсафаи зиндагй» - и Анри Бергсон густариш дода шудааст. Зери мафхуми эчодиёт у тавлидшавии чизи наверо мефахмид, ки мохияти хаётро ташкил медихад. Дар табиат ба ин раванд таваллуд, афзоиш ва балогат мансуб мешаванд. Дар шуур бошад, ба он пайдоиши образхо ва эхсосот мансубанд. Бергсон эчодиётро ба аклонияти техникй мукобил мегузорад, ки танхо кухнаро иваз мекунад.

Экзистенсиалистхо шахсро хомили мабдаи эчодй мешумориданд. Эчодиётро онхо хамчун авчи зарурати табий ва ба максад мувофикии окилона баррасй мекарданд, ки аз худуди чахони заминй, табий ва ичтимой берун меравад.

Н.Бердяев эчодиётро чунин таъриф менамояд: «афзоиши доимй, изофашавй, сохтани чизи наве, ки дар олам набошад. Х,еч чиз чизе гардид, нестй ба хастй табдил ёфт» [2]. Эчодиёт хамеша ба вучуд омадани навгонй аст. Бердяев дар бораи се унсури эчодиёт сухан мегуяд. Унсури якум - озодй аст, ки то Худо вучуд дорад, озодй хамчун иктидор барои навгонй, аммо навгонии хануз муайяннашуда аст. Унсури дуюм - атои нубуг аст, ки Худованд ба эчодкор медихад ва уро «воситаи кори илохй дар чахон» месозад. Унсури сеюми эчодиёт чахони аллакай офаридашуда аст, ки дар он эчодиёт ба амал меояд ва аз он мавод гирифта мешавад. Навгонй дар чахони вокеиятшуда - ин вокеъшавй, даркшуда гардидани он аст. Эчодиёт ин «равшаншавии хастй» мебошад. Ба воситаи инсони эчодкор чахони табий ва ичтимой ба Худо иртибот пайдо мекунанд. Эчодиёт - мулокоти инсон бо Худост. Н Бердяев чунин мешуморид, ки эчодиёт табиати нубуги инсонро ошкор месозад, хар як инсон нобиг аст, пайвастшавии нубуг ва истеъдод нобигаро ба вучуд меорад. Нубуг пеш аз хама, эчодиёти ботинй, худэчодкунй, табдили худ ба инсонест, ки ба хар гуна навъи эчодиёт кобилият дорад. Факат чунин нахустэчод манбаъ ва асоси хар гуна фаъолияти эчодй мебошад [1].

Прагматизм, инструментализм ва тамоюлхои ба он наздики неопозитивизм эчодиётро танхо аз дидгохи прагматикй баррасй мекарданд. Он бо мафхуми «кашшофй» монанд карда мешуд, ки хадафи он халли масъалаи дар вазъияти муайян пайдошуда мебошад Навреализм ва феноменология асоси эчодиётро на фаъолият, балки мушохидаи зехнй мешуморанд.

Х,амин тавр, мо таърифхои асосии мафхуми эчодиётро дар фалсафа, ки давра ба давра тагйир меёфт, мавриди баррасй карор додем. Олимон, асосан файласуфон ба муаммои ташаккули фаъолияти эчодй хеле бо шубха муносибат мекунанд. Эчодро одатан ба хусусиятхои равандхои маърифатй мансуб намедонанд, балки эчодкорй яке аз сифатхои амиктарини инсон шуморида мешавад. Эчод афзалияти инсони озод ва барои худсозмондихй кобилиятдор мебошад. Таксимкунии тафаккур ба махсулнок (эчодй) ва репродуктивй (такрористехсолй) шартист. Дар хама гуна амали фикрй кисми эчодй, тавлидкунандаи алокаманд бо хосилкунии фарзияхо ва кисми ичрокунанда вучуд дорад, ки бо амалисозй ва санчиши онхо алокаманд мебошад.

Дар адабиёти фалсафии муосир эчодиёт хамчун фаъолияти зехнй ва амалй баррасй мегардад, ки натичаи он офарида шудани арзишхои асил, нотакрор, ошкорсозии далелхои нав, хусусиятхо, конуниятхо, инчунин методхои тахкикот ва дигаргунсозии олами моддй ва ё фарханги маънавй мебошад [8].

Ин ду кисми таркибии зикршударо на танхо дар тафаккур, балки дар хама гуна раванди маърифатй, аз чумла, идрок ошкор намудан мумкин аст. Танхо хиссиёт мохияти хакикатан рефлекторй дошта, чавобан ба таъсироти беруна пайдо мешаванд ва санчиши фарзияхои идрокии хосилшавандаро аз чихати мувофикати онхо ба вокеият таъмин мекунанд.

Дар сатхи идрок кисмхои тавлидкунанда ва ичрокунандаи амали маърифатиро танхо бо ёрии тахлили махсус муайян кардан мумкин аст, зеро онхо хеле тез, кариб автоматй чараён гирифта, барои худмушохида дастнорасанд, аммо дар тафаккур раванди тавлиди фарзия аксар вакт дар замон густариш ёфта, дорои мустакилияти нисбй буда, барои худмушохида дастрас

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

мебошад. Аз нуктаи назари иштирокчиёну ташкилкунандагони раванди таълим тафаккури эчодй, махсулнок нисбат ба тафаккури репродуктивй, такроран истехсолкунанда бартарй дорад.

Ин аз чихати аклонй нодуруст аст, зеро махсулнокй бидуни такрористехсол гайриимкон аст. Ба фоидаи такрористехсол чунин факте гувохй медихад, ки он ичрокунй ва назоратро дарбар мегирад, ки барои эчод хеле мухим мебошад. Барои тахлил таксим кардани фаъолияти фикрй ба эчодй ва такрористехсол дуруст мебошад. Дар ин холат меъёрхоеро муайян кардан зарур аст, ки мувофики онхо таксимкунй ва мукоисаи минбаъдаи навъхои фаъолият сурат мегирад.

С.Д.Смирнов бо ин максад меъёрхои зеринро муайян кардааст:

- чунин фаъолияте эчодй номида мешавад, ки боиси ба вучуд омадани натичаи нав, махсулоти нав мегардад;

- азбаски махсулоти нав метавонад тасодуфй ё бо рохи саракунии гайриэвристй ба даст оварда шавад, дар ин сурат ба меъёри навии махсулот одатан меъёри навии равандро хамрох мекунанд, ки бо ёрии он (метод, тарзи нав, воситаи амал) махсулоти мазкур ба даст омадааст;

- раванд ё натичаи тафаккурро танхо дар холате эчодй меноманд, ки агар онхо дар натичаи хулосаи одии мантикй ё амал аз руйи алгоритм хосил нагардида бошад. Дар сурати амали хакикии эчодй бояд фосилаи мантикй аз шарти масъала то халли он тай карда шавад. Бартараф кардани ин фосила дар заминаи мабдаи гайриаклонй (ирратсионалй) ва фаросат (интуинтсия) имконпазир аст;

- тафаккури эчодиро маъмулан на бештар бо халли вазифаи гузошташуда, балки бо кобилияти мустакилона дидану ифода кардани муаммо алокаманд мешуморанд. [7].

Меъёри мухими психологии тафаккури эчодй мавчудияти таассури эмотсионалии барчаста мебошад, ки пеш аз лахзаи дарёфти халли масъала руй медихад. Мавчудияти чунин таассур ва пеш аз амали эчод (инсайт, илхом) амалй гардидани онро аксари мухаккикон таъкид кардаанд (А. Пуанкаре, O.K. Тихомиров ва диг.);

- амали эчодии фикрй одатан ангезаи устувору давомдор ё кутохмуддат, аммо кавиро такозо менамояд.

Дар асоси татбики ин меъёрхо зимни тахлили амали эчодй чор мархалаи хама гуна халли эчодиро мукаррар кардан мумкин аст:

- мархалаи чамъоварии мавод, чамъоварии донишхое, ки заминаи халли масъала ё бори дигар ифода кардани муаммо шуда метавонанд;

- мархалаи пухтарасй ё инкубатсия, вакте ки асосан зершуур кор карда, дар сатхи танзимхои бошуурона инсон метавонад бо фаъолияти тамоман дигар машгул бошад;

- мархалаи илхом ё инсайт, вакте ки халли масъала аксар вакт тамоман гайриинтизор ва пурра дар шуур пайдо мешавад;

- мархалаи назорат ё санчиш, ки пайвастагии пурраи шуурро такозо менамояд.[6]

Барои омузиши тафаккури эчодй якчанд методро истифода мебаранд.

1. Тахлили раванди халли масъалахои ба истилох хурди эчодй дар асоси зиракй, ки маъмулан дубора ифода кардани вазифа ё баромаданро аз доираи махдудияте такозо менамояд, ки субъект ба худ бор кардааст. Ин гуна вазифахо барои озмоиш хеле кулай мебошанд, зеро дарёфти халли онхо бо амалишавй мувофик аст, ки на хамеша зимни халли масъалахои хаётй чой дорад.

2. Истифодаи масъалахои равонакунанда. Дар ин холат хассосияти инсон нисбат ба лукмае (подсказка) омухта мешавад, ки дар масъалаи равонакунанда чой дорад. Чунин масъала нисбат ба масъалаи асосй осонтар хал мешавад, аммо аз руйи хамон як принсип сохта шудааст, бинобар ин, дар халли масъалаи асосй ёрй дода метавонад.

3. Истифодаи масъалахои бисёркабата. Ба озмудашаванда силсилаи масъалахои типашон якхела пешниход мегардад, ки халли онхо одист, аммо инсони на он кадар эчодкор чунин масъалахоро бо рохи одй хал карда, хар дафъа халли онхоро дубора меёбад. Инсони эчодкор

ташаббуси зехнй зохир карда, кушиш менамояд, ки конунияти умумиеро ёбад, ки заминаи роххои халли алохидаро ташкил медихад.

4. Методхои баходихии коршиносй барои муайян кардани одамони эчодкор дар ин ё он сохаи илм, санъат ё фаъолияти амалй.

5. Тахлили махсулоти фаъолият барои муайянкунии дарачаи навгонй ё аслият.

6. Баъзе чадвалхои тестх,ои лоихавй оид ба барчастагии мабдаи эчодй дар тафаккури инсон иттилоот дода метавонанд.

7. Тестхои махсуси эчодкорй, ба халли масъалахои навъи кушода асос ёфтаанд, яъне чунин масъалахое, ки як халли дурусти ягона надошта, микдори бемахдуди халхоро (бар хилофи тестхои зехнй, ки масъалахои типи бастаро истифода мебаранд, ки танхо як ё якчанд халли дурусти пешакй маълумро доранд) имкон медиханд.

Дар тавсифи эчод одатан мабдаи субъектй ва объективй, эчодкорй барои худ ва эчодкориро барои дигарон фарк мекунанд. Оламро шинохта, хонанда кашфи олам ва кашфи суханро амалй менамояд. Дарки олам ва забон амали якуми эчодии у мебошад. Фаъолнокии у зимнан баланд мешавад, зеро у эхтиёчро барои амалкунй, тачассуми ниятро дар натича эхсос мекунад.

Бача агар дар васфи объекти мушохидашаванда шеър нависад, онро тасвир намояд, кинофилм офарад ё тарики дастгохи аксбардорй сабт кунад, нисбат ба дидану фахмидани он бидуни эхтиёчи ягон амал зебоии объектро бештар дарк менамояд.

Хусусияти эчоди бачагон дар камтар даркшуда будани он, хавфпазирии бештари он нисбат ба эчодиёти шахси калонсол аст. Эчодиёти бачагон хам дар сатхи раванд, хам дар сатхи асари анчомёфта махсулнок аст: дар харду холат он таъсирот ба худ аст. Психологхо таъкид мекунанд, ки «амали ба истилох эчодй ва халли одии муаммо сохтори якхелаи психологй доранд». Аммо дар эчоди бадей ва махсусан, дар идроки бадей чунин хусусиятхое вучуд доранд, ки эчодро аз мантик ва мутаносибан, тафаккури эчодиро аз мантикй болотар мегузоранд.

Ба ин Н.Е.Веракса таваччух зохир кардааст, ки тафаккури одиро хамчун колабй ва тафаккури эчодиро хамчун гайриколабй фарк мекунад. Эчодро у бо равандхое, мисли муоинашавандагй, харакат ба суйи чизи гайримукаррарй, чолиб тавсиф менамояд. [3].

Оид ба чй гуна инкишоф додани тафаккури эчодй олимон холо нуктаи назархои аввалинро ифода карда истодаанд. Аммо омузгор кашфиёти пурраро интизор шуда наметавонад, у барои сахм гузоштан дар рушди эчодкории шогирдонаш кушиш менамояд, зеро тарбияи эчодкорй дар мактаби муосир масъалаи мехварии тахсилот ба шумор меравад. Заминаи майлу рагбати эчодкорй сохаи эхсос ба шумор меравад, ки хиссиёти персептивй, идроки эмотсионалиро дарбар мегирад.

Фаъолона пайваст намудани идрок ба хастии хонанда самтгирии асосии эчодии дарс мебошад.

Меъёри чунин комёбии омузгор вокуниши эмотсионалй ва зехнии шогирдон аст, ки дар гуфтор ва амал ифода меёбад, вакте ки таассурот аз хастй ва идроки бадей хамбаста шуда, аз нав офарида мешаванд ва ба сифати акида, маънидод, дастоварди худ зохир мегарданд, вакте ки эхсос «озодона чараён дорад».

Х,олати мусбати эмотсионалй, шавку рагбат ва хисси пешакии нишон хусусиятхои ин фазо мебошанд. Рохи бунёди онро тавассути мархалахои зерин тархрезй метавон кард:

- тахрик ба кушиши эчод, чустучу, илхом, гуё ки бозй бидуни коидахо;

- гузориши вазифаи эчодй самаранок буда метавонад, агар дар ифода намудани он хонандагон иштирок кунанд;

- ядрои мазмундори ангеза - ошкор намудани асрор, воридшавй ба олами ношинос, бархурд бо ашёву падидаи гайриинтизор, имконияти мукобилат ва бартарафкунй;

- интихоби варианти худ дар ноилшавй ба натича, шиносой ва азхудкунии тарзу воситахо;

- тахлил ва чамъбаст хамчун амали гузориши масъалахои нав.

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Епйевв ЫдМ ш ве1епее"

Х,ам барои омузгор, хам хонандагон мачмуи тарзу воситахои фаъолияти эчодии маърифатй барои дарсхо мухим аст. Тарзу воситахои корро якчоя истифода бурдан мумкин аст.

Эчодро такрор набояд кард, аммо эчодро давом метавон дод. Нуктаи охиринро омузгорон ба таври гуногун шарх медиханд. Баъзе омузгорон тамоми супоришхоеро, ки хонандагон бояд мустакилият зохир кунанд, эчодй мешуморанд, кисми дигар танхо супоришхоеро эчодй меноманд, ки асоси онхоро таассуроти хонандагон ташкил додаанд. Гурухи севуми омузгорон чунин корхоро эчодй мешуморанд, ки хонандагонро ба ягон навъи фаъолият чалб мекунанд.

Бо эътимод метавон гуфт, ки тавассути ичро кардани супоришхои эчодй хонандагон тафаккури эчодиро бошиддат инкишоф медиханд.

^айд бояд кард, ки мачмуи тарзу воситахо ва навъхои супоришхо хаматарафа (универсалй) нестанд. Бахсхо оид ба онхо гохе кохиш меёбанд, гох бо неруи нав идома меёбанд. Сабаби чунин холат номуайян будани дидгохи методй нисбат ба тарзу воситахо мебошад, яъне дар воситахои мазкур хавфи гузариш аз мушаххасот ба сохаи тахайюлот нухуфтааст, ки дар навбати худ, боиси кохиши дарки худи супориш аз чониби хонандагон мегардад. Дар ин шаклхои супориш бояд кори дакики омузгор дар ифодаи супориш, омодасозй ба кор, мухокимаи натичахои он чой дошта бошад.

Аммо воситахо ва супоришхоро истифода бояд кард, зеро мухим на он чизхое мебошанд, ки бачагон меофаранд, балки мухим он аст, ки бо эчод машгуланд, татбики тахайюли эчодй ва тачассуми онро машк мекунанд.

Х,амин тавр, синни хурди мактабй давраи эчодкорй мебошад, бача нуткро эчодкорона азхуд мекунад, дар у тахайюли эчодй ба вучуд меояд. У сохиби мантики махсуси тафаккур аст, ки ба динамикаи тасаввуроти образнок тобеъ мебошад. Супоришхои эчодии омузгор ба хонандагон имкон медиханд, ки муносибати шахсиро ба ашёву амалхо ифода кунанд, ба ташаккули тахайюл, сохаи эмотсионалй, фаъолнокии эчодй мусоидат мекунанд. Фахмидан ва инкишоф додани неруи эчодии хонанда вазифаи омузгор буда, бо ташкили фаъолияти эчодй-маърифатии хонандагон робитаи зич дорад.

ПАЙНАВИШТ:

1. Ахмедбекова Р.Р. Познавательная активность как условие формирования личности младшего школьника / Р.Р. Ахмедбекова // Известия Дагестанского государственного педагогического университета. Психолого- педагогические науки. - 2009.- N 3.-С.29-31.

2. Бердяев Н.А. Смысл творчества: (опыт оправдания человека) / Н. А. Бердяев. - Москва: Изд-во «Издание Г.А. Лемана и С. И. Сахарова», 1916. - 269с.

3. Веракса Н.Е. Индивидуальные особенности познавательного развития детей дошкольного возраста /Под. Ред. О.М. Дьяченко. - М.ПЕР СЭ. 2003-144с.

4. Выготский Л.С. Воображение и творчество в детском возрасте/ Л.С. Выготский. - Санкт-Петербург: СОЮЗ, 1997. - 96 с.

5. Кулагина И.В. Развитие познавательных способностей школьников как способ активизации их учения / И. В. Кулагина // Наука и школа. - 2010. № 2. - С.55 - 56.

6. Тихомиров, O.K. Структура мыслительной деятельности человека / O.K. Тихомиров. - М., 1969. - 304 с.

7. Смирнов С. Д. Психология и педагогика для преподавателей высшей школы: учебное пособие. 2007, 2014.

8. Масленников В.А. Исследование активности младших школьников в процессе интеллектуальной деятельности / В. А. Масленников // Интеграция образования. - 2005. - № 12. - С. 24-29. Маслова С.Е. К вопросу о творческих качествах личности / С.Е. Маслова // Высшее образование сегодня. - 2007.- N3. - С.58-61.