Научная статья на тему 'МАРКАЗИЙ ОСИЁДАГИ ЧЕГАРА МУАММОЛАРИ ВА УЛАРНИ ҲАЛ ЭТИШ ИМКОНИЯТЛАРИ'

МАРКАЗИЙ ОСИЁДАГИ ЧЕГАРА МУАММОЛАРИ ВА УЛАРНИ ҲАЛ ЭТИШ ИМКОНИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Политологические науки»

CC BY
243
61
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Марказий Осиё / чегара / мудофаа / қарор / фармон. / Средняя Азия / граница / оборона / решение / указ.

Аннотация научной статьи по политологическим наукам, автор научной работы — Ойбек Сирожов

Мазкур илмий мақолада Марказий Осиёда чегара муаммолари, мудофаа тизимини ҳал қилиш очиб берилган. Давлат томонидан чегара муаммоларини бартараф этиш мақсадида чиқаётган қарор-фармонларнинг ижролари хусусида гап боради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ПОГРАНИЧНЫЕ ПРОБЛЕМЫ В ЦЕНТРАЛЬНОЙ АЗИИ И ВОЗМОЖНОСТИ ИХ РЕШЕНИЯ

В данной научной статье описывается решение пограничных проблем и система обороны в Центральной Азии. Раскрывается исполнение постановлений, издаваемых государством для устранения пограничных проблем.

Текст научной работы на тему «МАРКАЗИЙ ОСИЁДАГИ ЧЕГАРА МУАММОЛАРИ ВА УЛАРНИ ҲАЛ ЭТИШ ИМКОНИЯТЛАРИ»

Oriental Journal of History, Politics and Law

ORIENTAL JOURNAL OF HISTORY, POLITICS AND

LAW

journal homepage: https://www.supportscience.uz/index.php/oihpl

BORDER PROBLEMS IN CENTRAL ASIA AND OPPORTUNITIES TO SOLVE THEM Oybek Sirojov

Doctor of Political Sciences, Professor Tashkent Institute of Chemical Technology Tashkent, Uzbekistan

_ABOUT ARTICLE_

Key words: Central Asia, border, Abstract: This scientific article describes defense, decision, decree. the solution of border problems and the

defense system in Central Asia. Execution of Received: 14.05.22 decrees issued by the state to eliminate border

Accepted: 16.05.22 problems is disclosed.

Published: 18.05.22

МАРКАЗИЙ ОСИЁДАГИ ЧЕГАРА МУАММОЛАРИ ВА УЛАРНИ ^АЛ ЭТИШ

ИМКОНИЯТЛАРИ

Ойбек Сирожов

Сиёсий фанлар доктори, профессор Тошкент кимё-техналогия институти Тошкент, Узбекистон

_МА^ОЛА ^А^ИДА_

Калит сузлар: Марказий Осиё, чегара, Аннотация: Мазкур илмий маколада

мудофаа, карор, фармон. Марказий Осиёда чегара муаммолари,

мудофаа тизимини х,ал килиш очиб берилган. Давлат томонидан чегара муаммоларини бартараф этиш максадида чикаётган карор-фармонларнинг ижролари _хусусида гап боради._

ПОГРАНИЧНЫЕ ПРОБЛЕМЫ В ЦЕНТРАЛЬНОЙ АЗИИ И ВОЗМОЖНОСТИ ИХ

РЕШЕНИЯ

Ойбек Сирожов

Доктор политических наук, профессор Ташкентский химико-технологический институт Ташкент, Узбекистан

_О СТАТЬЕ_

Ключевые слова: Средняя Азия, Аннотация: В данной научной статье граница, оборона, решение, указ. описывается решение пограничных

проблем и система обороны в Центральной Азии. Раскрывается исполнение постановлений, издаваемых государством _для устранения пограничных проблем._

КИРИШ

Маълумки, кейинги вактда минтакамиздаги чегара муаммоси долзарблашиб куролли тукнашув даражасигача чикмокда. Жумладан,Тожикистон ^иргизистон уртасидаги чегарада куролли тукнашувлар тез-тез такрорланмокда. Ушбу маколада муаммони сиёсий ечимлари хакида тухталамиз.

АСОСИЙ ЦИСМ

Марказий Осиё худуди 4 млн км2 ни ташкил этиб, Европани Осиё билан боглаб турувчи минтака хисобланади. Марказий Осиё давлатлари бир географик маконда жойлашиб, умумий географик муаммолар, жумладан, чегара муаммосига эга. Марказий Осиё чегаравий масалаларининг илдизи утган асрнинг 20-йилларига бориб такалади. Минтакада хозир амал килинаётган маъмурий-худудий булиниш 1924 йили кабул килинган Туркистон Марказий Ижроия Комитетининг "Маъмурий-худудий булиниш тугрисида" ги фармони асосида амалга оширилган булиб, тарихий давлатчилик, этник хусусиятлар инобатга олинмаган.

Ундан ташкари у даврда чегараланиш бир давлат территориясидаги адменистратив чегараланиш сифатида ёндашилиб утказилган. Окибатда давлатлар мустакилликка эришгандан кейин мустакил давлат сифатида чегарани белгилашда анклав ва эксклав худудлар шаклланиб, муаммолар содир булди. Жумладан, ^иргизистон ва Тожикистон уртасидаги чегара узунлиги 980 км булса, шундан карийб 400 кми халигача делимитация килинмаган. Ёки бугунги кунда мавжуд хужалик тизимлари (сугориш, транспорт-коммуникация)дан фойдаланишдаги келишмовчиликлар хам низоларга саббб булмокда. Яъни бир томон иккинчи томонни юкоридаги масалаларда адолатсизликда айблаб можарони бошлайди. Масалан, 2020 йил 31 майдаги Узбекистон ^иргизистон худудидаги ахоли уртасидаги можаро хам икки кишлок Чашма (Узбекистон) ва Чечма (^иргизистон) кишлоги ахолиси уртасида сув таксимоти масаласида келишморчилик узаро муштлашув ва

тошбуронга айланиб кетган. Ёки 2022 йил 27 январда Тожикистон худудини Воррух анклави билан боглайдиган йулни ёпиб куйилиши можарога сабаб булган.

Муаммони ечими

Муаммони ечими хакида тадкикотчилар ва мутахассислар делимитация ва демаркация жараёнларини тезлаштиришни, якунлашни илгари сурадилар.

Аслида бу жараённи тахлил киладиган булсак 1992 йилдан бошлаб давлатлараро коммиссиялари тузилиб чегаралаш жараёни бошланган. Бахсли булмаган худудлар аллакачон чегараланган. Масалан, Узбекистон давлат чегараларини делимитация ва демаркация килиш буйича Марказий Осиё давлатлари билан музокаралар жараёни 2000 йилда Вазирлар Махкамасининг 1999 йил 3 ноябрдаги "Узбекистон Республикаси Давлат чегарасини белгилаш ва жихозлаш чора-тадбирлари тугрисида"ги карорига мувофик бошланган.

Ушбу жараён 2000 йил сентябрда Ашхободда Туркманистон билан юкорида кайд этилган чегара тугрисидаги келишув имзоланишига кадар давом этди. 2002 йил 5 октябрда Душанбеда узбек-тожик чегарасининг келишилган кисми тугрисидаги келишув имзоланди.

Узбекистоннинг худудий жихатдан энг катта кушниларидан бири ^озогистон хисобланади. Узбекистон билан ^озогистон уртасидаги чегара 2150 кмни ташкил этади. Икки давлат уртасида дипломатик алокалар мустакил давлатлар сифатида 1992 йил 23 ноябрдаги келишувдан сунг урнатилган. 1994 йил 23-30 май кунлари Узбекистонда ^озогистон кунлари, 1995 йил 20-27 май кунлари ^озогистонда Узбекистон кунлари булиб утди. Бунда икки давлат рахбарлари хам ташрифлар алмашдилар. 1998 йил 31 октябрда ^озогистон ва Узбекистон уртасида "Абадий дустлик" хакида битим имзоланди. Икки томонлама хамкорликнинг самараси уларок, Узбекистон ва ^озогистон уртасидаги чегараларнинг делимитацияси якунланган. Шу тарика икки давлат уртасидаги бахсли чегаралар бартараф этилди. Х,озирга кадар икки давлат уртасида 170 дан ортик икки томонлама шартномалар имзоланган.

Аммо бошка кушни мамлакатлар билан чегараларни катъий тартибга солиш буйича 15 йилдан буён давом этаётган музокаралар кутилган натижа бермаган. Тугри ёндашилганда окилона ечим топиш мумкин булган масалалар буйича олиб борилган куп йиллик бахс-мунозаралар ва хаттоки карама-каршиликлар купинча келишмовчиликлар ва хатто чегарада тукнашувлар содир булишига хам олиб келди.

Муаммо бахсли худудлар хисобланади. Масалан, Тожикистон ва ^иргизистон уртасидаги 70 участка бахсли худуд хисобланади. Яъни бу муаммони тезда бартараф этиб булмайди. Шундай экан муаммони ечими сифатида биз бошкача ечим интеграцион

жараёнларни шакллантириш оркали давлатлараро бахсли худдларни хам адменистратив ахамиятга эга чегараланишга утказишни тавсия этамиз.

Утган вактдаги чегара можаролар тарихи курсатадики, можарога куролли кучларни аралашуви кескинликни янада кучайтиради. Масалан, 2020 йил майдаги кирхизистон ва Узбекистон чегараси худудидаги ахоли тукнашувида калтакланишлар, тошбуронлар булган. Аммо можарога харбийлар аралашмаган. Шу жихатдан талокат хам камрок булган. Мухими бунда чегара худудидаги чегарачилар можарога аралашмаган. Хукукни мухофаза килиш органлари кейинчалик хукумат рахбарлари аралашуви билан можаро хал килинган. Утган йили майда бошланган куролли тукнашув Бопкент вилоятидаги Турткул сув хавзасини сув билан таъминлайдиган сув ажраткич атрофида Тожикистон чегарачилари томонидан видео кузатув ускуналарини урнатилиши уша атрофда яшаётган киргизлар норозилигига сабаб булиб аввалига оммавий муштлашув, тошбурон бошланган кейинчалик бу чегара кушинлари уртасидаги куролли тукнашувга айланиб кетди.

Кейинги йилларда бундай холат яъни чегара худудида можарони тез тез такрорланишини сабабларидан яна бири минтакада табиий климатик вазиятни ёмонлашиб бораётганлиги (сув захираларини камайиб бораётганлиги йилдан йилга сув окими камайиб бораётганлиги билан боглик.

Можарони эписсентри булган Фаргона водийси мисолида вазиятни тахлил килсак. Бу ер дунё микёсида ахоли энг зич жойлашаган худуд шундай экан у ерда ер кам унга эхтиёж юкори бир карич ер хам кадрли асосий ахоли дехкончилик билан шугулланади. Сув га талаб хам юкори. Ечими эса водийда хизмат курсатиш тизимини (Масалан, 2022 йил 13 май Узбекистон президентининг Фаргона вилоятида ташрифи чогида Сугд тумани хокими туманда медицина туризмини ривожланаётганлиги кейинги бир йилда 480 накар киргизистонлик туман касалхоналарида даволаниш учун келганлигини кайд этди.) ривожлантириш. Шу билан бирга ирригация тизимида замонавий тежамкор технологиялардан фойдаланиш хисобланади.

Яна бир ечим сифатида узаро келишиб асоратларни биргаликда ечимини излаш. Масалан, ^озогистон ^иргизистонга жуда арзон нархларда электр энергияси етказиб беради. ^иргизистон унинг эвазига ^озогистоннинг жанубий районлари дехкончилиги учун сув билан таъминлайди. Жумладан, ^иргизистондаги Тухтагул ГЭС республикани карийб 50 % электрга эхтиёжини кондиради. Аммо кейинги 5 йил ичида сув сатхининг 10 метрдан ошик тушиб кетиши уни ярим кувватга ишлаши сабаб буляпти ечим кушниларга сув бермасдан уни тулдириб кувватини ошириш ёки сув бериб зарарни биргаликда бахам куриш. Худди шундай тажрибани Узбекистон мисолида хам кайд этиш мумкин. Юртимиз хам ^иргизистонга электр энергияни экспорт килади.

Яна бир ечим, делимитация ва демаркация жараёнларини белгилашда давлатлараро комиссия билан бирга халк вакилларини хам жалаб килиши яъни давлат комиссияси мутасаддилари узаро келишувларни халк вакиллари билан маслахатлашган холда амалга оширишлари керак. Чегараолди худуларда кишлок оксоколлари ролини ошириб можароли вазиятни аввало улар хал килиши хал килинмаганда туман маъмуриятига, ёки вилоят мамуриятига зарур булганда республика мамуриятига тугридан-тугри етказиш тизимини шакллантириш мухим.

Яна бир ечим чегара худудларидаги муаммоларни хал килишда халк дипломатияси ва таргиботидан самарали фойдаланиш керак. Якин утмишдаги конли тукнашувдан асосан халк жабр курганлигини жонли мисоллар оркали чегара районларда яшовчи ахолига кенг таргиб килиш максадга мувофик. Зиёлийлар имкониятларидан фойдаланиб халкни муаммолари илмий нуктаи назардан урганиб давра сугбатларида нодавлат нотижорат ташкилотлари иштирокида мухокама килиниши максадга мувофик.

ХУЛОСА

^олаверса давлатларни чегараолди транспорт коммуникация тизимидан фойдаланишда бир томонлама карорлар кабул килишдан воз кечиш керак.

Хуллас минтакада чегара муаммоси долзарб булиши билан бирга унинг окилона еимлари хам мавжуд ана шу окилона еимларидан фойдалана олишимиз минтакамиз баркарорлиги ва тинчлигини кафолати хисобланади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.