Научная статья на тему 'МАРКАЗИЙ ОСИЁДА ИҚТИСОДИЙ-МАДАНИЙ АЛОҚАЛАР РИВОЖИНИНГ ИЛК БОСҚИЧЛАРИ: ТАРИХИЙ ТАҲЛИЛ'

МАРКАЗИЙ ОСИЁДА ИҚТИСОДИЙ-МАДАНИЙ АЛОҚАЛАР РИВОЖИНИНГ ИЛК БОСҚИЧЛАРИ: ТАРИХИЙ ТАҲЛИЛ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Мавланов Ўктам

Тарихий маълумотлар таҳлилидан келиб чиқиб, турли ҳудудлар ўртасидаги маҳсулот алмашинуви тош давридаёқ ўзаро маҳсулот айирбошлаш, биринчи галда хомашё алмашиш шаклида бошланганлигини қайд этиш мумкин. Масалан, Сибирдаги маконлардан Кавказ тоғларида тарқалган обсидиан (тош тури), рус даштларидаги қўрғонлардан Болтиқ бўйидан келтирилган янтарь, Европа ва Осиёнинг денгиз ҳамда океанлардан узоқда жойлашган минтақаларидан денгиз чиғаноқларининг топилиши ва бошқа кўплаб мисоллар бу даврдаги маҳсулот алмашув жараёнлари ва йўналишлари ҳақида фикр юритишга имкон беради [Ў.М.Мавланов]. Палеолит даврида тошга ишлов бериш техникаси соҳасида қўлга киритилган янгиликларнинг нисбатан катта ҳудудларда тарқалишига асосланган мутахассислар ўзаро қўшни жамоалар ўртасида доимий хўжалик алоқалари ва ўзаро маданий таъсир мавжуд бўлганлиги ҳақида фикр билдирадилар [Л.А.Файнберг: 54]. Албатта, сўнгги палеолит даврида Марказий Осиёдаги турли қабилалар ўртасидаги ўзаро маҳсулот алмашинуви фақат тош меҳнат қуроллари ва хомашёларни айрибошлашдан иборат бўлмасдан, анча кенг доирада амалга оширилган бўлиши ҳам мумкин. Баъзи мутахассислар фикрича, Марказий Осиёдаги чақмоқтош ва бошқа тош конларида минтақанинг турли ҳудудларидан келган қабилалар вакиллари учрашганлар. Бу ерда нафақат турли маҳсулотлар алмашиниши амалга оширилган, шу билан бирга конлардан хомашё олиш ва конлар яқинидаги устахоналарда уларга қайта ишлов бериш, маҳсулотлар тайёрлаш бўйича ўзаро тажриба ҳам алмашилган [М.Р.Касымов: 123].

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «МАРКАЗИЙ ОСИЁДА ИҚТИСОДИЙ-МАДАНИЙ АЛОҚАЛАР РИВОЖИНИНГ ИЛК БОСҚИЧЛАРИ: ТАРИХИЙ ТАҲЛИЛ»

МАРКАЗИЙ ОСИЁДА ЩТИСОДИЙ-МАДАНИЙ АЛО^АЛАР РИВОЖИНИНГ ИЛК БОСЦИЧЛАРИ: ТАРИХИЙ ТА^ЛИЛ

Мавланов Уктам

УзМУ т.ф.д., профессор https://doi.org/10.5281/zenodo.12605900

Тарихий маълумотлар тахлилидан келиб чикиб, турли худудлар уртасидаги махсулот алмашинуви тош давридаёк узаро махсулот айирбошлаш, биринчи галда хомашё алмашиш шаклида бошланганлигини кайд этиш мумкин. Масалан, Сибирдаги маконлардан Кавказ тогларида таркалган обсидиан (тош тури), рус даштларидаги кургонлардан Болтик буйидан келтирилган янтарь, Европа ва Осиёнинг денгиз хамда океанлардан узокда жойлашган минтакаларидан денгиз чиганокларининг топилиши ва бошка куплаб мисоллар бу даврдаги махсулот алмашув жараёнлари ва йуналишлари хакида фикр юритишга имкон беради [У.М.Мавланов]. Палеолит даврида тошга ишлов бериш техникаси сохасида кулга киритилган янгиликларнинг нисбатан катта худудларда таркалишига асосланган мутахассислар узаро кушни жамоалар уртасида доимий хужалик алокалари ва узаро маданий таъсир мавжуд булганлиги хакида фикр билдирадилар [Л.А.Файнберг: 54]. Албатта, сунгги палеолит даврида Марказий Осиёдаги турли кабилалар уртасидаги узаро махсулот алмашинуви факат тош мехнат куроллари ва хомашёларни айрибошлашдан иборат булмасдан, анча кенг доирада амалга оширилган булиши хам мумкин. Баъзи мутахассислар фикрича, Марказий Осиёдаги чакмоктош ва бошка тош конларида минтаканинг турли худудларидан келган кабилалар вакиллари учрашганлар. Бу ерда нафакат турли махсулотлар алмашиниши амалга оширилган, шу билан бирга конлардан хомашё олиш ва конлар якинидаги устахоналарда уларга кайта ишлов бериш, махсулотлар тайёрлаш буйича узаро тажриба хам алмашилган [М.Р.Касымов: 123].

Шу тарика, тарихнинг энг кадимги даврларида турли худудлар уртасидаги махсулотлар алмашинуви нафакат тор доирада, бир кабиладан бевосита кушни кабилага махсулот чикариш тарзида борган, балки шу билан бирга баъзи нодир махсулотлар худуддан худудга, кабиладан кабилага утиб узок улкаларга хам етказиб берилган.

Мутахассислар фикрича, сунгги палеолит даврида алмашинаётган махсулотлар кийматини белгиловчи мезонлар мавжуд булмаган [А.Алексеев, Л.Першиц: 186]. Лекин фикримизча, турли кабилалар ва худудлар уртасида махсулот алмашинувининг кучайиши мезолит даврига келиб тулов воситаси сифатида алохида кийматга эга булган нодир махсулотлардан фойдаланишга утилишига олиб келган булиши эхтимолдан холи эмас. Махсулот алмашинувининг илк боскичларида нодир махсулотлар кабила бошликлари, жамоада алохида хурмат ва нуфузга эга булган кишиларга бериладиган совга тарзида, яъни узаро совгалар алмашинуви шаклида хам амалга оширилганлигини куплаб этнографик тадкикотлар натижалари тасдиклайди.

Бронза давридаёк ^адимги Шарк дунёсининг цивилизация марказларида бир хил шакл ва огирликдаги улчов тошлари пайдо була бошлайди. Бу умум кабул килинган огирлик улчови стандартлари мавжуд эканлигидан далолат беради. Бундай улчов тошлари Марказий Осиёдаги утрок дехкончилик маконлардан, хусусан Саразмдан хам топилганлиги минтакамизда махсулот алмашув ва савдо алокалари бронза давридан бошлаб изчил ривожланиб келганини тасдиклайди [М.Х.Исомиддинов: 181]. Бу даврида Марказий Осиёда нафакат ички, шу билан бирга кушни худудлар билан хам иктисодий

алокалар, узаро махсулот айирбошлаш мавжуд булиб, махсулотлар бир неча боскичда, кушни худудлар оркали узок улкаларга хам етказиб берилган. Бутун Шарк дунёсида булганидек, минтакамизда хам бронза даврида товар-пул муносабатлари мавжуд эмас эди. Пул вазифасини турли кимматбахо тошлар (ложувард ва бошкалар), металл ва металлдан ясалган буюмлар, галла ёки чорва моллари ва бошка махсулотлар бажарган [М.Е.Массон; Т.Ш.Ширинов: 44].

Бу ерда Марказий Осиёнинг бир канча кадимги маконларидан Х,инд океани учрайдиган каури-чиганоклар топилгани эътиборлидир. Чигоноклардан узок даврлар мобайнида турли географик минтакаларда, айникса ривожланган жамиятларнинг периферия (чекка худуд)ларида нарх улчови сифатида фойдаланилган. Масалан, баъзи мутахассислар фикрича Хитойда хам бошка худудлардаги каби энг универсал пул вазифасини жанубий денгизлардан олиб келинган каури-чигоноклар уйнаган. Янги Гвинеяда тулов воситаси булиб хизмат килган каури-чиганоклар киргокдан узок булган ички районларда катта кийматга эга булиб, хусусан битта чучканинг бахоси бу хайвоннинг буйнини бир марта урашга етадиган чиганок ипига тенг булган [А.А.Быков: 4-6]. Бу ва бошка тегишли маълумотлардан келиб чиксак улар минтакамизда хам нарх улчови ва алмашув воситаси ёки ибтидоий «пул» хисобланган булиши мумкин. Жанубий денгизлар ва океанлардан анча узок масофада жойлашган Урта Осиёда каури-чиганоклар камёб булиб, уларнинг ахамияти ва бахоси шунга караб белгиланар эди. Минтакамизнинг ички вохаларидаги кадимги дехкончилик манзилгохларидан топилган каури-чиганоклар узок мамлакатлар, хусусан Х,инд уммони ва ^изил денгиз курфази худудлари билан узаро махсулот алмашув мавжуд булганлигининг яна бир исботидир [М. Журакулов: 8].

Марказий Осиёда бронза давридан бошлаб ички ва ташки савдо алокалари ривожланган булса-да, тулов воситаларига оид маълумотлар етарлича урганиб чикилмаган. Бунга асосланган баъзи тарихчилар Марказий Осиёда товар-пул муносабатларининг пайдо булишини минтакада металл тангалар пайдо булган давр, яъни ахамонийлар даврига бориб такайдилар. Лекин сунгги тадкикотларнинг далолат беришича, бронза ва илк темир даврида Марказий Осиёда тулов воситаси сифатида металл булаклари ва куймалари, дехкончилик ва чорвачилик махсулотлари ва бошкалардан кенг фойдаланилган [А.С.Сагдуллакв: 66-68].

^адимги жамият ривожига мос равишда Марказий Осиёда ички ва ташки бозор учун махсулот ишлаб чикариш хам боскичма-боскич ривожланиб борди. Уларни батафсил куриб чикиш мавзумиз доирасига кирмагани боис, бу масаланинг умумий хусусиятига кичкача тухталиб утамиз. Тегишли маълумотлар тахлили шуни курсатадики, минтакамизда ички ва ташки эхтиёжлар учун махсулот тайёрлаш даврий жихатдан бир неча боскичга булинади. Унинг илк боскичи асосан хомашё ва нодир тошлар (чакмоктош, ложувард, сердолик, феруза ва бошкалар), кимматбахо металлар (олтин, кумуш, мис ва бошкалар) ва минералларни казиб олиш, дастлабки ишлов бериш билан боглик холда ривожланган. Бу боскичнинг бошланиши асосан полеметалл даврига тугри келиб, кейинги тарихий даврларда янада кучайиб борганлигини куриш мумкин.

Урта Осиёнинг турли тарихий-маданий вилоятларининг ички ва ташки савдо алокаларидаги иштирокининг кейинги мухим боскичи илк темир давридан бошлаб, айникса минтакада метал тангалар пайдо булган даврдан бошлаб жадал ривожлана бошлади. Ижтимоий табакалашув, кадимги давлатларнинг шаклланиши, иктисодий-савдо марказлари сифатидаги катта ахамиятга эга булган кадимги шахарларнинг пайдо булиши

ва микдори ошиб бориши, ички ва ташки алокаларнинг ривожланиши бозор учун сифатли ва куп микдорда махсулот ишлаб чикаришга туртки берарди. Бу даврда кейинги тарихий даврларда хам деярли узгаришларсиз келган иктисодий ихтисослашув узил-кесил шаклланди. Бу минтаканинг йирик дарёлари ва уларнинг ирмоклари водийсида жойлашган дехкончилик вохаларида ишлаб чикарилган махсулотлар турида, кучманчи чорвадорлар махсулотларида (от, туя, корамоллар, куйлар, тери, жун ва бошкалар) ва турли туман хунармандчилик буюмларида кузга ташланади. Бу боскичда минтакамиз дехкончилик вохаларида кулга киритилган ютуклар савдо йуллари йуналишлари билан бирга кушни халкларга хам таркалгани, чорвадор хужаликларда бокиладиган отлар ва туяларга нафакат ички, шу билан ташки бозорда хам талаб катта булиб келгани, нафакат хомашё, шу билан бирга ташки бозорда юксак кадрланган куплаб хунармандчилик махсулотлари ишлаб чикиш йулга куйилгани эътиборлидир.

Марказий Осиёнинг кучманчи чорвадор халклари хам савдо алокаларида узига хос урин тутган. Тадкикотчилар кучманчилар савдо алокаларида асосан икки хил куринишда яъни бевосита ва воситачилик килиш оркали иштирок этганлигини кайд этишади. Чорвадор кабилаларнинг дехкончилик вохалари, савдо ва хунармандчилик марказлари булган шахарлар билан бевосита савдо-сотик олиб бориши кучманчи чорвачилик шаклланган кадимги даврдан бошлаб изчил давом этган ва минтакамиз иктисодий алакаларида сезиларли урин тутган анъана хисобланади. Кучманчи чорвадорларнинг минтаканинг ички ва ташки савдо алокаларидаги иштироки савдо карвонларига хизмат курсатиш тизимидаги фаолияти анча юкорилиги билан хам ажралиб туради. Буни уларнинг савдо карвонларига йулбошловчилик килиш, улов воситаларини ижорага бериш, сотиш ёки улар билан карвонларга хизмат килиш, карвонларни куриклаш ва хавфсизликни таъминлашда иштирок этиш, тилмочлик килиш ва бошка фаолияти мисолида яккол куриш мумкин [А.М.Хазанов: 337-338].

Карвон йуллари буйлаб олиб борилган ички ва ташки иктисодий-савдо алокалари ривожи бевосита савдо-сотик билан шугулланувчи кишилар-савдогарлар катлами пайдо булишига олиб келди. ^адимги Шарк манбаларида "Тамкорлар" деб аталувчи савдогарлар хакидаги маълумотлар бевосита савдо-сотикнинг алохида касб тури сифатида ажралиб чикиши бронза даврида, кадимги шахарлар ва давлатларнинг пайдо булиши ва ривожига боглик равишда пайдо булганлигини курсатади. Парфия худудидан топилган хайкалларда савдогорлар семиз ва хашаматли кишилар сифатида тасвирланганидан келиб чикиб, улар жамиятнинг бой-бадавлат тоифаларидан булганини кайд килиш мумкин [Малькольм Колледж: 75].

Марказий Осиёнинг турли худудлари уртасидаги узаро маданий мулокат ва маълумот алмашинуви хам минтакада сугорма дехкончилик маданияти ривожида узига хос уринт тутган. Маълумки тарихнинг энг кадимги даврларидаёк турли худудлар уртасида узаро маданий мулокат ва хамкорлик пайдо булди. Дастлаб кушни кабилаларнинг хужалик юритиш сохасидаги янгиликларни бир-бирларидан узлаштириб бориши тарзида бошланган бу жараён, жамият тараккиётига мос равишда кенгайиб, маълум географик худудда ибтидоий ишлаб чикариш кучлари ва воситалари тараккиётига ёрдам берувчи технологик янгиликлар таркалишига, диний-ахлокий карашлар ва мулокат тили бирлиги шаклланишига, кон-кариндош кабилаларнинг худудий яхлитлиги тушунчаси пайдо булишига олиб келди. Ишлаб чикарувчи хужалик турларининг, меъморчилик ва шахарсозлик сохасидаги янгиликларнинг турли географик кенгликларга

таркалиши хам турли худудлар уртасида олиб борилган маданий мулокат ва унинг ахамиятидан далолат беради.

^адимги даврдан бошлаб турли худудларнинг маданий хамкорлигида асосан икки йуналишни курамиз. Бу ягона маданиятга мансуб худуднинг таркибий кисмлари уртасидаги мулокат ва турли маданиятлар уртасидаги алокалар куринишида юзага чикади. Турли маданиятларнинг узаро таъсирини куриб чикишда, айрим худудларга хос махаллий анъаналарни хамда кенг географик кенгликларга таркалган умуммаданий хусусиятларни хисобга олиш мухимдир [У.М.Мавлонов].

^адимги давр ва илк урта асрлардаги кенг куламли мулокатда ижтимоий-сиёсий ва маданий-гоявий таъсир алохида урин тутади. Айрим холларда гоявий-маданий таъсир натижалари сиёсий-иктисодий таъсирларга караганда купрок узгаришларни келтириб чикарганлигини куриш мумкин. Илк маданий алокалар натижасида турли хужалик сохаларидаги ютуклар, технологик янгиликлар хам боскичма-боскич таркалиб, бу жараён цивилизациянинг бирламчи ва иккиламчи марказларининг пайдо булишига олиб келган асосий омиллардан бири булганини ^адимги Шарк цивилизацияси марказлари мисолида куриш мумкин [Э.В.Ртвеладзе, А.Х.Саидов, Е.В.Абдуллаев: 46].

Турли ижтимоий-иктисодий ва табиий-географик омиллар сабабли маданий тараккиёт ер юзининг турли минтакаларида турлича ривожланиб, бу холат бир томондан, илк цивилизациялар ва уларнинг перефириялари (чекка худудлари) пайдо булишига олиб келган булса, иккинчи томондан барча тарихий даврларда маданий алокаларга булган эхтиёжни саклаб турарди [В.М.Массон: 74]. Цивилизация марказларининг чекка худудларга маданий таъсири иктисодий-маданий хаётнинг турли сохаларидаги янгиликлар ва ютукларнинг ёйилишига олиб келган асосий омил сифатида тарихнинг энг кадимги даврларидан бошлаб етакчи урин тутиб келди. Шу уринда хар кандай маданият ривожи, биринчи галда ички сабаблар билан белгиланишини таъкидлаб утиш керак. Чунки хеч кайси кабила ва халк четдан олиб келинган иктисодий-маданий янгиликларни, агар улар бу янгиликларни кабул килиб олишга тайёр булмасалар, узлаштира олмаслигини куплаб тарихий мисоллар хам курсатади [Д.Махкамова: 47].

Марказий Осиёда урбанизация жараёни минтакавий ва халкаро савдо алокалари туфайли хам кучайиб борди. Мутахассислар шахарларнинг пайдо булишида асосий омил булган жараёнлар ичида алока-савдо йуллари фаолиятини хам келтириб утгани эътиборга лойикдир [М.Х.Исомиддинов: 131-132].

Шу тарика, Марказий Осиёнинг турли худудларининг ички ва ташки иктисодий алокалари сунгги тош даврида бошланиб, бронза ва илк темир давридан узининг ривожланиш боскичига кирди. Минтаканинг турли худудлари уртасидаги иктисодий ва маданий алокалар бронза давридан бошалб товар-пул муносабатлари шаклланиши, илк шахарсозлик маданияти, давлатчилик асосларининг шаклланиши ва ривожланишида, ёзув ва ёзма маданий мерос, диний эътикод бирлиги, этномаданий алокалар ва этногенез жараёларида мухим урин тутиб келди. Бу жараёнлар кейинги тарихий даврларда кенгайиб борди ва Марказий Осиёда цивилизация асосларининг ривожланишига олиб келди.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. Алексеев А., Першиц Л. История первобытного общество. -М.: Высшая школа, 1990.-С. 186.

2. Быков А.А. Монеты Китая. -Л., 1969.

3. Журакулов М., Журакулова Д.М. Самарканд худудининг энг кадимги маданият тарихи сахифаси // Самарканд шахрининг умумбашарий маданий тараккиёт тарихида тутган урни: Самарканд шахрининг 2750 йиллик юбилейига багишланган халкаро илмий симпозиум материаллари. - Тошкент-Самарканд: Фан, 2007.

4. Исомиддинов М.Х. Истоки городской культуры Самаркандского Согда.-Ташкент: Изд. Народного наследия им. А.Кадыри, 2002.

5. Касымов М.Р. Кремнеобрабатывающие мастерские и шахте каменного века Средней Азии. -Ташкент: Фан, 1972.

6. Мавлонов УМ. Марказий Осиёнинг кадимги йуллари: шаклланиши ва ривожланиш боскичлари.-Тошкент: Академия, 2008.

7. Малькольм Колледж. Парфяне. Последователи пророка Заратустры. - М.: Центрполиграф, 2004.

8. Массон В.М. Экономика и социальный строй древных обществ.-Л.: Наука, 1976.

9. Массон М.Е. Обмен и торговля в первобытную эпоху // ВИ. Л.,1973. № 1.

10. Махкамова Д Узбекистан в системы международных культурных связей (особенности и законамерности исторического развития) // Дисс. на соиск. уч. степ. канд. ист. наук. -Ташкент, 2005.

11. Ртвеладзе Э.В., Саидов А.Х., Абдуллаев Е.В. ^адимги Узбекистон цивилизацияси: давлатчилик ва хукук тарихидан лавхалар.-Тошкент: Адолат, 2001.

12. Сагдуллаев А.С. Усадьбы древней Бактрии. -Ташкент: Фан, 1987.

13. Файнберг Л.А. Возникновение и развитие родового строя // Первобытное обшество. -М.: Наука, 1975.

14. Хазанов А.М. Кочевники и внешний мир. -Алматы: Дайк-Пресс, 2000.

15. Ширинов Т.Ш. Древнейшие торговые пути Средней Азии (III-II тыс. до н.э.). // Формирование и развитие трасс Великого Шелкового пути в Центральной Азии в древности и средневековье. -Ташкент, 1990.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.