Научная статья на тему 'МАРКАЗИЙ ОСИЁДА ДАВЛАТЛАР ПАЙДО БЎЛИШИ БИЛАН ХАЛҚАРО ҲУҚУҚ ИНСТИТУТЛАРИНИНГ ТАКОМИЛЛАШИБ БОРИШИ'

МАРКАЗИЙ ОСИЁДА ДАВЛАТЛАР ПАЙДО БЎЛИШИ БИЛАН ХАЛҚАРО ҲУҚУҚ ИНСТИТУТЛАРИНИНГ ТАКОМИЛЛАШИБ БОРИШИ Текст научной статьи по специальности «Право»

110
15
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Область наук
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «МАРКАЗИЙ ОСИЁДА ДАВЛАТЛАР ПАЙДО БЎЛИШИ БИЛАН ХАЛҚАРО ҲУҚУҚ ИНСТИТУТЛАРИНИНГ ТАКОМИЛЛАШИБ БОРИШИ»

Tashkent State Transport University The Constitution of the Republic of Uzbekistan is the Glorification of Human Dignity, the Guarantee of Our Free and Prosperous Life

Volume 3 | TSTU Conference 2 | 2022 O'zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi -inson qadrini ulug'lash, erkin va _farovon hayotimiz kafolati

МАРКАЗИЙ ОСИЁДА ДАВЛАТЛАР ПАЙДО БУЛИШИ БИЛАН ХАЛКАРО ХУКУК ИНСТИТУТЛАРИНИНГ ТАКОМИЛЛАШИБ

БОРИШИ

Наргиза Рашидовна Кадирова

Жахон иктисодиёти дипломатия университети катта укитувчи

Кадимги даврда мамлакатимиз давлати ва хукуки узига хос тарзда ривожланган. Ватанимиз тарихида мавжуд булган салтанатларнинг бошка мамлакатлар билан олиб борган ташки сиёсат борасидаги алокалари эътиборга лойик Умуман олганда, Марказий Осиёда тарихан мавжуд булган давлатлар Хитой, Х,индистон, Миср ва Осиёда мавжуд салтанатлар билан самарали муносабатларга киришган.

Давлат ва хукук тарихида мунтазам равишда ташки сиёсат ва халкаро алокалар хар бир давлатнинг энг асосий вазифалари сирасига кирган. Ушбу вазифаларни уз ичига олган тарихий тажрибаларни урганиш кадимги давлатларнинг дипломатияси, халкаро хукук институтари хамда халкаро алокалар тугрисида объектив маълумотларга эга булиш мумкин. Марказий Осиё давлатларининг давлатчилик ва хукук тарихи эса катта тарихий йулни босиб утган. Ушбу фикрлардан келиб чикиб, Марказий Осиё давлат ва хукук тарихига хамда халкаро хукук институтларининг шаклланишига катта эътибор беришимиз лозим. Халкаро хукук тарихи эса инсоният цивилизацияси тараккиётининг узвий ва булинмас кисмидир. Бу хукук сохаси энг таъсирчан хукукий тизимлардан саналади. Инсоният цивилизацияси кадим замонларданок дунёнинг турли жойларида турли хил муносабатларга киришиб, секин-асталик билан ташки алокалар хамда савдо сотикнинг фаол ривожланишига замин яратган. Халк уртасидаги илк алокаларнинг куртаклари уругчилик даврида, ибтидоий жамоа тузуми инкирозга юз тутаётган вактда вужудга келган булса хам етук дипломатик алокалар хамда ташки алокаларнинг хукукий асослари айнан кадимги давлатлар пайдо булганидан сунг пайдо булиб, тадрижий ривожланиш жараёнларини бошидан кечирган. Кадимги давлатларнинг пайдо булиши билан улар орасида мунтазам сиёсий алокаларга киришиш эхтиёжи тугилган. Шу вактда халкаро хукукнинг энг кадимги нормалари хамда институтлари шаклланган.

Хдкикатдан хам халкаро хукук халкаро муносабатларнинг асоси сифатида айнан давлатсимон бирлашмалар ва давлатлар вужудга келганидан кейин тулик ва конуний равишда пайдо булган.

December 1

Tashkent State Transport University The Constitution of the Republic of Uzbekistan is the Glorification of Human Dignity, the Guarantee of Our Free and Prosperous Life

Volume 3 | TSTU Conference 2 | 2022 O'zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi -inson qadrini ulug'lash, erkin va _farovon hayotimiz kafolati

ByHUHr hcSothhh энг aHru gaBpga Hamp этнgraн Sup KaHHa guKKaTra ca30B0p acapgapga KypumuMro MyMKUH[1,18,19].

^apxa^HKaT, "y3SeK gaBgaTHHgHrHHHHr TaMag Tomgapu SyHgaH 2700 Hug MyKaggaM aHHu Xopa3M Box,acuga KyHugraH. ffly MatHoga MugguH gaBgarauguruMro Tapuxu Mucp, Xhtoh, XuHgucTOH, Mhohhctoh, 3poH KaSu энг KaguMuH gaBgaraap Tapuxu SugaH Sup KaTopga Typagu"[2].

fflyHgaö KuguS, xagKapo MyHocaSaTgap Ba y acocga maKggaHraH xyKyKUH th3hm KaguMru Ba KyxHa Tapuxra эгa. TapuxuH x,aMga ropuguK agaSuëTgapga xagKapo MyHocaSaTgap, KeHuHHaguK эca xagKapo xyKyKHUHr naHgo Sygumu Ba TapaKKHëTHHH gaBpuHgamTupum, atHH y3ura xoc puBo^gaHum SocKUHgapura Sygum Syfiuna aroHa $uKp HyK. MacagaH, HHcoHgap цнвнgнзaцнacн TapuxuHu ypraHuS, myHu TatKuggam MyMKHHKH, Typgu ®:aMHaTgapra xoc TH3HMgap, agoxuga oguHraH xygyggapHHHr y3ura xocguru, Sup-Supura yxmaMaHguraH y3ura xoc KagpuaTgap Ba MaKcaggapHUHr MaB^ygguru MKopugaru ^HKpgapra acoc Syga ogagu[3]. A^cycKH, MapKa3UH Ocuë gaBgaTHuguru x,aMga xyKyKuö TH3HMgapH, Sy epga maKggaHraH Ba puBo^gaHraH xagKapo MyHocaSaTgap x,aMga xagKapo xyKyK HHcTHTyTgapu xopu^ga y3oK gaBpgap MoSaHHuga HHKop этнS KeguHraH ëKH w3aKH paBumga ypraHugraH[4]. YmSy cagSuH ®;apaëHgapHH aHHUKca, EBpona oguMgapuHHHr ugMuH umgaHMagapuga Ky3aram MyMKHH[5].

Tyrpu, KeHuHru BaKTga xagKapo MyHocaSaraapHUHr puBo^gaHumu, гgoSagнзaцнa x,aMga ннтeгpaцнagamyв ^apaëHgapu EBpona ogHMgapHHHHr MapKa3UH Ocuë Ba Sy epgaru cuëcHH-xyKyKHH KagpuaTgapra SygraH KH3HKumHHH KynaHTupMoKga. AHHUKca, ygapHUHr ucgoMrana SygraH MapKa3UH OcHëHHHr cepMa3MyH gungoMaraacuHH ypraHumra SygraH ypuHumgapu KynaÖMoKga.

"TapuxuMH3HHHr geapgu 2 MUHr HugguK BoKeagapuHu KaMpaS ograH Sy gaBpHu ypraHumgaH MaKcag, yHUHr MUHTaKagaru KeHuHru puBo^gaHum ^apaëHgapura ^yga KaTTa Tatcup KypcaTraHguru" x,aMga KypcarnS KegaëTraHgurugup[6].

YMyMUH gaBgaT Ba xyKyK Tapuxura Ha3ap TamgacaK, xagKapo MyHocaSaTgap Ba gungoMaTHK agoKagap Tapuxuga MafigoHra Shphhhh SyguS Mugua gaBgara HHKagu. "YmSy gaBgaT Tapuxuga MuguaHUHr MycTaKugguKKa эpнmraн nap^uaguKgap SugaH Ty3raH Shphhhh mapTHoMacu MapKa3UH Ocuë gungoMaTuacu Tapuxuga $aHra MatgyM SygraH Shphhhh xagKapo mapTHoMa cu^arnga KupraH"[7].

MaMgaKaTUMU3 oguMgapu KagaMura MaHcyS Sup KaHHa ugMuH acapgapga xaM "KaguMru TypoH Ba y epga ^aoguaT KypcaTraH цнвнgнзaцнagap xaMga gaBgaTgapHUHr TamKH agoKagapu Ba gungoMaTHK ^aoguaTu" ëpuTuS SepugraH[8]. By acapgapHUHr

December 1

115

чукур тахлили Марказий Осиёнинг дунё цивилизацияси тарихида хамда давлатлараро муносабатлар билан боглик жараёнларда кухна хамда мазмундор тарихга эга булганлигини исботлайди[9].

Кадимий цивилизациялар тарихи тугрисидаги илмий адабиётларнинг тахлили шуни курсатмокдаки, "Марказий Осиё худудида жуда кадимдан давлатлар мавжуд булиб, улар уртасида урушлар, чегара масалалари буйича музокаралар, бошка турли хил сиёсий жараёнлар, савдо-сотик ва шунга ухшаш ходисалар булиб турган"[10].

Масалан, эрамизда аввалги VII-VI асрларда Марказий Осиёда Гиркания, Арахосия, Арея, Бактрия, Хоразм, Мидия, Дахлар ва Саклар давлатлари мавжуд булиб, улар ташки душманга карши турли хил иттифокларга бирлашиш максадида замонавий халкаро хукукнинг асосларидан булмиш илк шартномаларга асос солганлар, бу билан Кадимги дунё халкаро хукукининг бир канча устунларини яратганлар. "Марказий Осиёда уша даврда узига хос шартномалар хукуки вужудга келган ва узок вакт мобайнида амалда булган"[11].

Марказий Осиёда мавжуд булган давлатлар хам Жиноятчиларни кайтариб бериш борасида хам турли хил алокаларга киришганлар. Марказий Осиёда шаклланган давлатчилик тизими ва вужудга келган давлатларнинг конун-коидалари умумий тусдаги халкаро муносабатлар ва давлатлараро алокаларга катта таъсир курсатган. Бу даврлардаги тарихий жараёнлар натижасида кадимги давлатлар вужудга келган, кейинчалик эса Марказий Осиёнинг кадимги давлатлари уртасида сулх тузиш одати, элчилар ва ваколатли мулозимларни дипломатик миссия билан кушни давлатга жунатиш, кочок жиноятчилар (айникса, сиёсий кочоклар) ёки кулларни кайтариш коидалари шаклланди.

Лекин, ундан олдинги даврда хам примитив характердаги халкаро алокалар мавжуд булганлигини инкор этиб булмайди. Бу ерда яшаган кадимги кабилалар хамда энг кадимий давлатлар тугрисида ёзма манбалар жуда кам булса хам айрим манбаларда, эрамиздан аввалги X-IIV асрларда Марказий Осиё халкларининг Кадимги Х,индистон ва Эрон худудида жойлашган мамлакатлар билан савдо-сотик ва маданий алокалари ривожланиб боргани тугрисида айрим маълумотларни учратиш мумкин[12]. Юкоридаги асарлар биринчи навбатда, савдо муносабатларининг ривожланганлиги тугрисида фикр юритса хам чегаралар, кочок куллар, харбий ёрдам курсатиш буйича амалга оширилгани тугрисида хам мулохаза юритади[13].

Кадимги даврнинг бошларида шаклланган халкаро муносабатлар примитив тарзда булиб, тулик равишда

December 1

116

давлатлараро муносабатларни тартибга сола олмаганлиги, натижада купгина давлатлар келиб чиккан муаммоларни факат уруш оркали хал этганларини хам алохида таъкидлаш зарур. Марказий Осиёда халкаро муносабатлар хамда дипломатик амалиёт ахмонийлар империяси даврида жуда катта ривожланиш боскичини босиб утган. Эрамиздан аввалги VI асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб, Марказий Осиёнинг катта кисми, хусусан хозирги Узбекистан Республикаси худуди Ахмонийлар давлати таркибига кирган. Зардуштийлик динининг минтакада хукмрон мавкега эга булиб борганлиги хам Марказий Осиёнинг кушни минтакалар билан халкаро алокаларини ривожлантирган[14]. Ушбу алокаларнинг олиб борилишида яна бир бор "Авесто" хукукий асос булиб хизмат килган. Фикримизча, классик даврда шаклланган халкаро характердаги нормалар ва коидалар уз таъсир доираси буйича халкаро-хукукий нормаларнинг кейинги ривожланишига катта таъсирни курсатганлиги хам эътиборга лойик.

ЮНЕСКО томонидан 1995 йили чоп этилган махсус китобда Марказий Осиё цивилизацияси, хусусан давлатчилик хамда халкаро алокалар борасида мазмундор маълумотлар келтирилган. Уларга асосан айнан VII- VI -асрларда Марказий Осиёда вужудга келган давлатлар билан кушни мамлакатлар уртасида сезиларли даражадаги давлатлараро муносабатлар булганлиги алохида таъкидланган [15].

Натижада, Марказий Осиё худуди турли йуналишлар буйича ривожланиб борган. Масалан, ёзув, танга пулларнинг пайдо булиши бу минтакага хорижий давлатларнинг диккат-эътиборини кучайтирган. Ахмонийлар давлати таркибидаги Марказий Осиё сатрапликлари бошка кушни давлатлар билан кенг савдо алокаларини олиб борганлар. Улар ташки муносабатларни олиб боришда нисбий ва чегараланган тарзда рухсат этилган ваколатларга эга эдилар. Бу вазият улка худудларининг ижобий ривожланишига туртки булган. Агар мамлакатимиз давлати ва хукуки тарихини кузатсак, хориж билан фаол дипломатик алокалар хамда ташки муносабатлар амалга оширилган даврларда Марказий Осиё цивилизациясининг гуллаб-яшнаганлигига гувох буламиз.

Тарихий манбалар Кадимги Хоразм давлатининг Ахмонийлар ва Александр Македонский давлатлари билан сиёсий ва иктисодий алокалари булганлигидан далолат беради. Кадимги тарихчи олим Арриан Хоразм шохи Фаразманнинг Александр Македонскийга нисбатан сиёсат ва дипломатия методларини ишлатганлигини уз асарларида ёзиб, Хоразмнинг мустакиллигини хамда дахлсизлигини саклаб колганини алохида таъкидлайди. Фикримизча, Хоразм давлатининг уша даврдаги ташки сиёсати кейинчалик Хоразмнинг купгина ташки сиёсат

December 1

117

борасидаги тадбирларида кул келган. Масалан, Хоразм давлати Салавкийлар давлатидан хам уз мустакиллигини саклаб колишга муяссар булди. Бу мамлакат, тарихий асарларнинг гувохлик беришича[16], хакикатан хам давлатлараро муносабатларни ривожлантириш, чегараларнинг дахлсизлиги, мамлакатлар уртасида дустона алокаларни шакллантириш максадида, узининг ташки сиёсатини амалга оширган.

Ушбу даврда Марказий Осиёда шаклланган илк давлатларнинг Олд Осиё хамда Шарк мамлакатлари билан турли даражадаги алокалари, хусусан халкаро алокалари Марказий Осиё давлатларининг ривожланишига, уларнинг иктисодий ва маданий юксалишига катта ёрдам берган. Айникса, халкаро муносабатларнинг мунтазам ривожланиб, такомиллашиб бориши уругчилик тузуми колдикларини тезлик билан емириб, тамомила янги булган дипломатик муносабатларни хамда Марказий Осиёнинг халкаро майдонда танилиши хамда улугланишини бошлаб берган[17].

Бундан ташкари, Марказий Осиё давлатларининг халкаро хукук институтларини такомиллаштиришга, хусусан, дипломатия, шартномалар хукуки, уруш олиб бориш коидаларига риоя килиш, инсонпарварлик принципларини ривожлантириш борасидаги хизматлари чексиз[18].

Александр Македонский узининг дипломатик амалиётини Марказий Осиёда тамомила бошкача шакл ва мазмунда олиб борган. Дархакикат, унинг Миср, Ахмонийлар империяси ва Х,индистон билан халкаро алокалари Урта Осиёда амалга оширилган дипломатиядан кескин фарк килган. Масалан, бошка худудларда у "кучлининг хукуки" принципларига асосланган холда халкаро муносабатларга киришган булса, Урта Осиёда у келишув ва ён бериш принципларига асосланган холда фаолият юргазган. Бу тадбирлар дипломатик йуналишда унга катта наф берган. Марказий Осиёда греклар истилоси даврида мавжуд сиёсий ва ижтимоий холат узининг айрим хусусиятлари билан ажралиб турган. Масалан, Александр Македонский кучли ва марказлашган давлат билан эмас, балки, кучманчи ва кенг худудларга жойлашган кучли кабила иттифоклари билан дипломатик муносабатларга киришган. Скифлар ва Хоразм давлати билан халкаро муносабатлар тинчлик ва харбий иттифок тузиш максадида олиб борилган. Сабаби, Марказий Осиёда жойлашган кабилалар ва кичик давлатларнинг мустакиллик ва эркинликка булган катта ишончлари эди. Александр Македонский бу хусусиятларни тугри тушунган холда, ён бериш, хийла, айёрлик ва зиммага олинган бурчларни ситкидилдан бажариш принципларига асосланган дипломатик фаолиятни юргизган. Унинг кучли ва эрксевар кабилаларга нисбатан олиб борган дипломатик тадбирлари асосан, Ахмоний хукмдорлар

December 1

118

Tashkent State Transport University The Constitution of the Republic of Uzbekistan is the Glorification of Human Dignity, the Guarantee of Our Free and Prosperous Life

Volume 3 | TSTU Conference 2 | 2022 O'zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi -inson qadrini ulug'lash, erkin va farovon hayotimiz kafolati

томонидан кулланилган дипломатик амалиётдан фарк килади. Умуман олганда, Марказий Осиё давлатлари ва кабила иттифоклари Александр Македонский ва унинг вакиллари билан фаол халкаро муносабатларга киришганлар.

Марказий Осиёда ушбу даврдаги халкаро муносабатларга асос була оладиган хукукий коидалар айнан юкорида келтирилган коидаларнинг узаро алокадорлиги хамда таъсири асосида ривожланган хамда такомиллашиб борган.

REFERENCES:

1. Нерсесянц В.С. Гегелевская философия права: История и современность. М., Наука, 1994. С.23-28; Фельдман Д.И. История международного права. М., Наука, 1992. С. 10-17; Баскин Ю.Я., Фельдман Д.И., Роль Гуго Гроция в становлении и развитии науки международного права. М., 1983. С. 23-40.

2. Международное право. М., 1982. С.4-14.

3. Керн Ф. Всемирная история. Берн, 1952. С. 3-7.

4. Новейшая история стран Западной Европы и Америки.М.,1966, С.232-230.

5. Ртвеладзе Э.В. Саидов А.Х. Узбекистон худудида энг кадимги даврда дипломатик муносабатларнинг ривожланиши. Т., 2001. 8-б.

6. Ртвеладзе Э.В., Саидов А.Х., Абдуллаев Е.В., Кадимги Узбекистон цивилизацияси: давлатчилик ва хукук тарихидан лавхалар. Т., 2001. 138-б.

7. Хдмидова М. Узбекистон давлати ва хукуки тарихи. Т., 2004. 9-б.

8. Гуломов Х., Дипломатические отношения государств Средней Азии с Россией в XVIII - первой половине XIX века. C. 7-8.

9. Ртвеладзе Э.В. Саидов А.Х.Абдуллаев Е.В. Кадимги Узбекистон цивилизацияси: давлатчилик ва хукук тарихидан лавхалар. Т., 2001. 7-9.

10. Маматкулов А. Халкаро хукук. Т., 1997. 34-56- б.

11. Древние авторы о Средней Азии. Т., 1940, С.25-35.

12. Сарсенбаев А. Международно-правовые отношения Средней Азии и Казахстана. Алма-ата. 1991. С. 30-31.

13. Древние авторы о Средней Азии. Т., 1940. С. 6-7.

14. Histori of Civilization of Central Asia. Paris, UNESCO Publishing. 1995, P. 5.

15. Хрестоматия по истории Древного мира. М., 1960. С.34-39.

16. Всемирная история. Т.1. М., 1955. С. 686-687.

17. Древние цивилизации. М., 1989. С. 194-195.

18. Дадашева, А. А. (2022). УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ-КОНСТИТУЦИЯВИЙ ИСЛОХ,ОТЛАР ДАВР ТАЛАБИ. Academic research in educational sciences, 3(10), 288-291.

December 1

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.