Научная статья на тему 'МАРКАЗИЙ ОСИЁ МУТАФАККИРЛАРИНИНГ МУСИҚА МАДАНИЯТИГА ДОИР АСАРЛАРИ ТАҲЛИЛИ'

МАРКАЗИЙ ОСИЁ МУТАФАККИРЛАРИНИНГ МУСИҚА МАДАНИЯТИГА ДОИР АСАРЛАРИ ТАҲЛИЛИ Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

CC BY
85
11
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
“Китоб ул-мусиқий ал-Кабир” / “Қалам фи-л-мусиқий” / “Китоб фи-ихсо-ал-улум ва таъриф” / “Мажолисун нафоис” / “Мезон-ул-афсон” / “Маҳбуб-ул-қулуб” / “Хамса”. “Зубдатул адвор” / “Мақосидул илҳон” / “Миатайин” “Рисолаи мусиқий”. / «Китаб уль-мусики аль-кабир» / «Калам фи-л-мусики» / «Китаб фи-ихса-ал-улум ва тариф» / «Маджолисун нафаис» / «Мезан-уль-афсан» / «Махбуб -уль-Кулуб» / «Хамса». «Зубдатул Адвор» / «Макосидул Ильхан» / «Миатаин» / «Рисолаи Музыки».

Аннотация научной статьи по философии, этике, религиоведению, автор научной работы — Орзибоев, Рустамжон

Мазкур мақолада Марказий Осиё мутафаккирлари Абу Наср Фаробий, Абдураҳмон Жомий, Алишер Навоий, Заҳриддин Муҳаммад Бобур, Шарофиддин Али Яздий, Абулқодир Мароғийларнинг мусиқа маданиятига доир асарлари таҳлил қилинади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

АНАЛИЗ ТРУДОВ СРЕДНЕАЗИАТСКИХ МЫСЛИТЕЛЕЙ ПО МУЗЫКАЛЬНОЙ КУЛЬТУРЕ

В данной статье анализируются работы мыслителей Центральной Азии Абу Насра Фараби, Абдуррахмана Джами, Алишера Навои, Захриддина Мухаммада Бабура, Шарафуддина Али Язди, Абулкадира Мараги по музыкальной культуре.

Текст научной работы на тему «МАРКАЗИЙ ОСИЁ МУТАФАККИРЛАРИНИНГ МУСИҚА МАДАНИЯТИГА ДОИР АСАРЛАРИ ТАҲЛИЛИ»

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 10/2 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

МАРКАЗИЙ ОСИЁ МУТАФАККИРЛАРИНИНГ МУСЩА МАДАНИЯТИГА ДОИР АСАРЛАРИ ТА^ЛИЛИ

Орзибоев Рустамжон

ФарFOна давлат университети Санъатшунослик факультети укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Мазкур мацолада Марказий Осиё мутафаккирлари Абу Наср Фаробий, Абдураумон Жомий, Алишер Навоий, Зауриддин Мууаммад Бобур, Шарофиддин Али Яздий, Абулцодир Марогийларнинг мусица маданиятига доир асарлари таулил цилинади.

Калит сузлар: "Китоб ул-мусиций ал-Кабир", "Коалам фи-л-мусиций", "Китоб фи-ихсо-ал-улум ва таъриф", "Мажолисун нафоис", "Мезон-ул-афсон", "Маубуб-ул-цулуб", "Хамса". "Зубдатул адвор", "Мацосидул илуон", "Миатайин" "Рисолаи мусиций".

АННОТАЦИЯ

В данной статье анализируются работы мыслителей Центральной Азии Абу Насра Фараби, Абдуррахмана Джами, Алишера Навои, Захриддина Мухаммада Бабура, Шарафуддина Али Язди, Абулкадира Мараги по музыкальной культуре.

Ключевые слова: «Китаб уль-мусики аль-кабир», «Калам фи-л-мусики», «Китаб фи-ихса-ал-улум ва тариф», «Маджолисун нафаис», «Мезан-уль-афсан», «Махбуб -уль-Кулуб», «Хамса». «Зубдатул Адвор», «Макосидул Ильхан», «Миатаин», «Рисолаи Музыки».

КИРИШ

Миллий мусика маданиятининг ривожланиш жараёни асосан Марказий Осиё Уотониш даврига туFри келади. Бу даврга келиб Марказий Осиё мутафаккирлари Абу Наср Фаробий, Абдурахмон Жомий, Алишер Навоий, Абулкодир МароFийларнинг мусица маданиятига доир асарлари дунё юзини кура бошлади. Мазкур мутафаккирларнинг асарлари узининг ранг-баранг жанрлари билан кишилар хаётининг ажралмас бир булагига айланди ва авлоддан-авлодга утиб, бизгача етиб келди. Зеро, "...инсон маънавий олами, халклар маданиятини белгилайдиган манбаларни асраб-авайлаш ва бойитиш бугунги кунда хдр качонгидан хам мухимдир"1.

1 Мирзиёев Ш.М. Миллий тараккиёт йулимизни катъият билан давом эттириб, янги боскичга кутарамиз. -Т.: Узбекистан. НМИУ. 2017. -Б. 30

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 10/2 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

HnM-^aHHHHr puBo^naHumura y3HHHHr öeöaxo xuccacuHH KymraH öyroK Myra^aKKupnapgaH öupu ApucToTen ^paMrogaH aBBanru 338-322) MycuKaHHHr HHcoHra Tatcupu Ba yHHHr TapöuflBHH axaMH^rara anoxuga axaMH^T öepagu. YHHHr ^HKpuna, MycHKa caHtaTH hhcohhhot MatHaBHH Kue^acuHH maKnnaHTHpHmra epgaM öepagu. X,aKHKaTgaH xaM MycHKa caHtaTH xap KaHgafi KHrnHAHK ^aMH^THga Tapöua BocuTacu öynuö xH3MaT KunraH.

MY^OKÄMÄ BA HÄTH^Ä^ÄP

MapKa3HH Ocue xanKnapHHHHr MycHKa caHtaTH TapHXHHH epHTHmga fflapK MycHKa H^MHHHHr acocnucu cu^aTHga TaH onuHraH Aöy Hacp Oopoöuö Ba Höh XangyHHHHr anoxuga ypHH öopnuruHH эtтнpo$ этнm no3HM. Oopoöuö MycHKa caHtaTH TapHXHHH hhcoh HyTKHHHHr maK—aHHm ^apaeHH Ba xHccueraapH öunaH öeBocHTa öof-hk экaн.-нгннн TatKHgnaraH öynca, Höh XangyH (14-acp) h^thmohh TH3HM^apHHHr maKnnaHHm KoHyHHtfraapura acocnaHraH xonga TymyHTupraH.

HupuK Myra^aKKup, KoMycuö o-hm, öyroK ^afinacy^, MycHKamyHocnHK ^aHHHHHr acocnucu Aöy Hacp Oopoöuö (870-950) y3 ^aonutfraga MycHKa h-mhhh TagKHK этнm öunaH öupra KoHyH, FH^^aK KaÖH AHru MycuKHH co3napHH Kam^ этgн. YHHHr "Khtoö yn MycHKH an-KaöHp" (KaTTa MycHKa khtoöh), "Ka-OM MycHKu" (MycHKa xaKHga cy3), "Khtoö Hxco-a--HÖKOt" (Kyfinap TacHH^H xaKHga khtoö), "Khtoö $h-h HaKpa My3O$a una-n uöKot" ("PuTMra KymHMHa KH-HHaguraH cun^Hmnap xaKHga khtoö"), "Hxco a--ynyM" (HnMnapHHHr Kenuö HHKHmu) Kaöu acapnapu MycHKa MagaHH^TH Ha3apHH acocnapura oug öynuö, öyryHru KyHga xaM MycHKa h-mhhh ypraHHmga KaTTa axaMH^T Kacö этagн2.

Aöy Hacp OopoöuH MycHKa xaKHgaru h-mhh acapnapuga nonFyga H^po этнnaeтгaн MycHKa amynara ^yp öynagu eKH oBo3ra TaKnug Kunagu, yHH öoHHTagH xaMga amynaHHHr öomnaHFHH MycHKa khcmhhh Ba yHHHr opanapugaru nonFy khcmhhh xoch- Kunagu. Ey эca amyranura gaM öepagu. Ahhh BaKTga ynap

amynaHHHr obo3h eTMafiguraH ^oönapHHH öypTTupuö, BoKan MycHKaHH öoHHTagH,

geö e3agu.

fflyHHHrgeK, Myra^aKKup y3 acapnapuga ToBymnapHHHr xapaKTepura Kypa MycHKa acöoönapu xunMa xh- pon ynHaraHnuruHH KypcaTuö yTagu: ^aHraapra Myn^a—aHraH nonFy acöoönapuHHHr oBo3napu öanaHg Ba KecKHH экaнnнгн, 3ue^aT Ba paKcnap ynyH, Tyfi Ba KyBHoK HHFHnHmnap ynyH, MyxaööaT KymHKnapu ynyH xaM Maxcyc nonFy acöoönap öopnuru mynap ^yMnacugaHgup. AfipHMnapHHHHr ToBymu KecKHH Ba xa3HH öynagu: öup cy3 öunaH aÖTraHga ynap

2 ^aMöapoB A.A., MaHHonoB C., Ha^MeTguHoBa M.M. YßöeK caHtaTH Tapuxu. -®apFoHa: ®apFoHa HampueTH. 2021.

-E. 61

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 10/2 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

myHnanuK Kyn; myHnanuK xunMa-xunKu, xaMMacuHu caHaö yram KufiuH gefigu. Oopoöufi MycH^a co3napuHuHr TOBymKaTopnapuHu xaM MyKaMMan ypraHagu. AfiHuKca, XypocoH TaHöypura anoxuga эtтнöop öepagu. Ey myHH KypcaTuö TypuöguKu, yma gaBpga Maxannufi MycuKa co3napuHuHr axaMu^rn ^yga KaTTa öynraH Ba MycuKa öunaH myFynnaHyBnunapHu öe^apK KongupMaraH. ^yHKu, yma gaBpga ap^a, yg, Tunugaru Topnu xaMga ny^naö nanuHaguraH Hafira yxmam co3nap Ba naHr, pyg, goupa Kaöu MycuKufi nonFynap KeHr TapKanraH эgн.

Oopoöufi "Hxco an ynyM" (HnMnapHuHr Kenuö nuKumu) HoMnu acapuga cyöcтaнцнflнннг Kenuö hu^bhu öenrunapu acocuga unMnap By^ygra Kenumu TapTuöuHu TeKmupap экaн, MycuKaHu coHnap TyFpucugaru unM, ynnoBnap xaKugaru unM Ba rongy3nap xaKugaru unMgaH cyHr TypraHnu ypuHra Ky^gu3.

X,aMMaMrora MatnyMKu, AMup TeMyp gaBpuga MagaHu^T Ba caHtaT roKcaK gapa^aga puBo^naHraH. YHuHr fflöM maxpugaH AögynKogup MapoFufiHu onuö KenraHnuru Ba yHu capofi MycuKanunapuHuHr paxöapu этнö TafiuHnaraHnurugaH öunum MyMKuHKu, AMup TeMyp xaM MycuKa caHtTura эtтнöopnн öynraH.

AögynKogup MapoFufi acnu uc^axoHnuK öynuö, y3 gaBpuHuHr MycuKufi onuMu, öacTaKop Ba Ha3apueTHu öynraH. y CaMapKaHgra Kenran, y3uHuHr MaKTaöuHu apaTagu, Kynnaö morupgnap Tafiepnafigu Ba MapKa3ufi Ocue MycuKa caHtaTu Ba MagaHu^raHuHr puBo^naHumura y3uHuHr MyHocuö xuccacu Kymagu. MycuKamyHoc - Tapuxnu ^apBem Anu ^aHrufiHuHr "Puconau мycнкнfi" acapugaru MatnyMoTnapura TarnaguraH öyncaK, AögynKogup MapoFufiHuHr "3yögaTyn agBop", "MaKocugyn unxoH", "MuaTafiuH" HoMnu acapnapu y3 gaBpuga MycuKa MagaHu^ra Ba caHtaTuHuHr puBo^naHumuga KaTTa axaMu^T Kacö этгaн. fflyHuHrgeK, AöynKogup MapoFufi y3uHuHr Magxua xapaKTepugaru "MuaTafiuH" HoMnu MycuKufi puconacuga Tappet, nempaB, Ba öomKa öup KaTop örorana eTuö KenraH MycuKa ^aHpnapuHu эcnaтнö yTagu.

Erora Kagap eTuö KenraH Kyne3Manap XIV-XV acp MycuKa caHtaTu Ba MagaHu^ra Tapuxu xycycuga öofi MatnyMoTra эгa öynuö, öy gaBp xaKuga TynaKoHnu TaaccypoT xocun Kunum umkohuhu öepagu. fflyHra Kypa, öy gaBpHuHr y3ura xocnuru yHga ^ymKuH xapaKaTnaHnuK eTaKHunuK KunraHnurugagup, gefium MyMKuH.

Y3öeK MycuKa MagaHu^Tu puBo^naHumuga öyroK moup AögypaxMoH ^oMufiHuHr anoxuga ypHu öopnuruHu эtтнpo^ этнm MaKcagra MyBo^uKgup. ^yMnagaH, yHuHr "Puconau MycuKufi" HoMnu acapuga y3öeK xanKuHuHr KaguMufi

3 XafipynnaeB M.M. ®opo6ufi Ba yHuHr $anca$ufi puconanapu. -T.: Y36eKucToH $aHnap aKageMnacu HampueTu

1963. -E. 179

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 10/2 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

ун икки макоми т^рисида кимматли маълумотлар берилади. Айни вактда Абдурахмон Жомий зур созанда ва бастакор хам булган. Абдурауф Фитрат узининг "Узбек классик мусикаси ва унинг тарихи" асарида таъкидлаб утганидек, Абдурахмон Жомий уз замонасида машхур булган "Накши Мулло"4 номли асар муаллифидир.

XIV-XV асрларда Марказий Осиё маданияти, урта аср адабиёти ва мусика санъатининг энг юксалган даври улуF узбек шоири ва мутафаккири Алишер Навоий ижоди билан боFлик. УлуF мутафаккир Алишер Навоий узининг "Саббаи сайёр", "Мажолисун нафоис", "Мезон-ул-афсон", "Махбуб-ул-кулуб", "Хамса" номли асарларида узининг мусикий-эстетик карашларини баён килиб, мусика сохасида катта илмга эга эканлигини намоён килган.

Буюк мутафаккир Алишер Навоий ижодини урганаётган тадкикотчилар бу улуF зотни шеъриятдан кейин мусика ва илми мусикийда тенгсиз бир сиймо булган, - деб таъкидлайдилар. Баъзи мусикашунослар, жумладан, Зайнулобидин Хусайний ишора билан ул зотнинг тахаллуслари Навоий (Наво -булбулнинг гул (ёри)га наво чекиши) булишлиги хам мусикага якинликларидан, деб ёзади. Алишер Навоий мусикий олим сифатида узининг "Махбубул-кулуб" асарида мутриб (ашулачи), муFанний (созанда)лар ижро услубларининг таъсирчанлиги ва тарбиявий ахамиятга эга эканлигини жуда чиройли тарзда тахлил килади. Шу билан бирга най, Fижжак, танбур, чанг, уд, рубоб, кубиз, конун каби мусика чолFуларининг фазилатларини таърифлаб беради. "Навоий туюк чанги, туркий орзиворий, мухаббатнома, мустахзод каби халк кушикларининг саккиз тури, уларнинг вазн хусусиятлари хакида маълумотлар беради"5.

Буюк шоир мусикани хамда унинг ижтимоий таъсирини яхши тушунган. Унинг фикрича, яхши мусика халк ва унинг хаётини изга солишда мухим ахамият касб этади. Алишер Навоий узининг кахрамонлари булган Фарход ва Ширин, Лайли ва Мажнунларнинг рухий холатини тасвирлар экан, асардаги ишк ва гузалликни мусика садоси ва кушлар кУшиFи билан киёслайди. Навоий, уз ижоди хакида сузлаб, узини "янгрок", яъни мусикий Fазалларида маъно ва хаяжон, каЙFу ва хасратларни баён килувчи куйчи деб атайди: Э, Навоий ишк агар кунглунгни мажрух этмади, Бас недурким кон келур OFЗингдин афгор айлагач6.

4 Кдранг: Фитрат. Узбек классик мусикаси ва унинг тарихи. -Т.: Узбекистон Республикаси Фанлар академияси Фан нашриёти. 1993. -Б. 41

5 Маннопов С. Узбек халк мусика маданияти. - Т.: Янги аср авлоди. 2004. Б- 26

6 Узбек мусика тарихи. Тузувчи М.Соломонова. - Т.: Укитувчи. 1981. Б- 14

455

Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 21 ISSUE 10/2

educational, natural and social sciences -------- JtV ISSN 2181-1784

Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022:5.947

Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7

Навоийнинг ушбу сузидан куриниб турибдики, у ёкимли куй ва хушовоз хонандани ёкламокда. Демак, факат самимият, юксак нафосат билан яратилган куйгина киши рухининг озоти була олади. Навоий хамиша хаётий санъат тарафдори булган ва анашу санъат вакилларини куллаб-кувватлаган. У фикрини баён килиб, кушик халкка хизмат килиши керак, - дейди. Навоий мусика ва унинг хаётдаги зарурияти ва мохиятини тушинтириш билан чекланиб колмасдан, адабий асарларни кенг оммага тушинарли килиб етказишни талаб килганидек, мусикага хам пухта сермазмун асарлар яратиш тарафдори булган.

ХУЛОСА

Узбек классик адабиётининг XV аср охири XVI аср бошларида яшаб ижод этган атокли намоёндаларидан Захриддин Мухаммад Бобур (1483-1530) Марказий Осиё, АфFOнистон, Х,индистон ва Эрон халклари тарихи, жуFрофияси, этнографиясига оид нодир ва кимматли маълумотларни уз ичига олган ва уша давр узбек классик адабиёти ва адабий тилининг ёркин намунаси булган "Бобурнома" асарини бизга улкан маънавий мерос килиб колдирган. Уз даврда адабиёт билан мусиканинг хамкорлиги туфайли шоирлар ёзган Fазаллар созанда ва хонандалар томонидан куйланиб, тезда халкнинг орасига таркалиши, Бобурнинг хам халк орасида хам шох, хам шоир сифатида танитди. Тарихдан маълумки, даврнинг энг мохир созанда ва хонандалари авваламбор, уз саньатларини шох саройларида намойиш килганлар. Шунинг учун хам Бобур хаёти давомида жуда куплаб мохир созанда ва хонандаларнинг саньатларидан бахраманд булган ва уз асари "Бобурнома"да уларнинг куплаб номларини ёзиб колдирган.

REFERENCES

1. Мирзиёев Ш.М. Миллий тараккиёт йулимизни катъият билан давом эттириб, янги боскичга кутарамиз. -Т.: Узбекистон. НМИУ. 2017. -Б. 30

2. К,амбаров А.А., Маннопов С., Нажметдинова М.М. Узбек санъати тарихи. -ФарFOна: ФарFOна нашриёти. 2021. -Б. 61

3. Хайруллаев М.М. Форобий ва унинг фалсафий рисолалари. -Т.: Узбекистон фанлар академияси нашриёти 1963. -Б. 179

4. Фитрат. Узбек классик мусикаси ва унинг тарихи. -Т.: Узбекистон Республикаси Фанлар академияси Фан нашриёти. 1993. -Б. 41

5. Маннопов С. Узбек халк мусика маданияти. - Т.: Янги аср авлоди. 2004. Б-26

6. Узбек мусика тарихи. Тузувчи М.Соломонова. - Т.: Укитувчи. 1981. Б- 14

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.