CC BY
108MARKAZIY OSIYO DAVLATLARI CHEGARALARINING XALQARO-
HUQUQIY JIHATLARI
Shohista Akmal qizi Xudayberdiyeva
Jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universiteti magistri yelenaskot@gmail.com
ANNOTATSIYA
Maqolada hududning xalqaro huquqiy maqomi va davlat hududi, davlat chegarasining huquqiy maqomining xususiyatlari asoslandi. Tezisning asosiy maqsadi O'rta Osiyo davlatlari chegaralarini belgilashdagi ziddiyatlarning sabablarini rus olimlari nuqtai nazaridan ko'rsatishdir. Markaziy Osiyoda xalqaro huquq asosida davlat chegaralarini delimitatsiya qilish sohasidagi xalqaro munosabatlarni tartibga solishning asosiy masalalari bayon etilgan.
Kalit so'zlar: Markaziy Osiyo, davlat chegarasi, xalqaro huquqiy maqom, davlat hududi, delimitatsiya, demarkatsiya.
INTERNATIONAL LEGAL ASPECTS OF THE BORDERS OF CENTRAL
ASIAN STATES
ABSTRACT
The article is based on the international legal status of the region and the characteristics of the state territory, the legal status of the state border. The main purpose of the thesis is to show the reasons for the discrepancies in the demarcation of the Central Asian states from the point of view of Russian scientists. The main issues of regulation of international relations in Central Asia in the field of delimitation of state borders on the basis of international law are described.
Keywords: Central Asia, state border, international legal status, state territory, delimitation, demarcation.
Ushbu tadqiqot ishining maqsadi Markaziy Osiyo davlatlari chegaralarining xalqaro-huquqiy holatini tahlil qilish va ularni belgilash bilan bog'liq asosiy muammolarni aniqlashdan iborat. Markaziy Osiyo mintaqasi davlatlari o'rtasida davlat chegaralari va xalqaro - huquqiy maqomini belgilash borasidagi munosabatlarni tartibga solish muammolari asosan A.X. Abashidze, V.T. Batychko, K.A. Bekyashev, Yu.A. Gavrilova, P.L. Makkambayev, B.Sanginov, M.A. Sarsembaevlar kabi sharqshunos olimlarning asarlarida yoritilgan. Chegaralarni demarkatsiya va delimitatsiya qilish bo'yicha davlatlar o'rtasidagi munosabatlarni tartibga solish muammosining dolzarbligi chegaralar imperativ usullar yordamida yoki noharbiy
nizolar tamoyillariga asoslangan murosadan foydalangan holda o'rnatilgan mintaqalarda alohida manfaatlarga ega. Markaziy Osiyo mintaqasi haqida xalqaro huquqning eng muhim faktori sobiq Sovet Ittifoqi bo'lib, hududiy masalalar Moskvaning qat'iy nazorati ostida, ba'zan respublikalarning milliy, etnik va boshqa manfaatlari hisobga olinmasdan hal etilardi. Agar biz Markaziy Osiyo mintaqasi chegaralarini YuNESKO terminologiyasiga muvofiq kengaytirsak, unda - avvalo - Xitoy va Qozog'iston, Xitoy va Tojikiston o'rtasida chegara o'rnatilishi bilan bog'liq doimiy ziddiyat va nizolarga e'tibor qaratiladi.
Markaziy Osiyodagi zamonaviy geosiyosiy va geoiqtisodiy vaziyat mintaqadagi davlatlar sobiq Sovet Ittifoqidan meros bo'lib qolgan muammolarga duch kelmoqda. Suveren davlatlarning mavjud davlat chegaralari va hududlariga nisbatan hududiy da'volar, nizolar va mavjud tortishuvlar bilan bir - birlariga da'vo qilishlari mumkin edi. Xalqaro huquq nazariyasi nuqtai nazaridan chegaralarni tartibga solish muammosi eng muhim ahamiyatga ega, chunki bu nafaqat o'zaro munosabatlarning mazmuniga, balki chegaraoldi hududlarning huquqiy holati va ijtimoiy-iqtisodiy holatiga ham ta'sir qiladi. Aniq belgilangan chegaralar xavfsizlik va mudofaa, milliy o'ziga xoslikni aniqlash va savdo shartnomalarini muvofiqlashtirish uchun zarurdir.
Davlat hududining o'ziga xos xususiyati shundaki, u davlat suvereniteti ostida bo'ladi. Qoida tariqasida, davlat hududi xalqaro miqyosda tan olingan chegaralarga ega, bunga qo'shni davlatlar bilan chegaralar bo'yicha kelishuvlar, qurolli to'qnashuvlar tugagandan so'ng tinchlik shartnomalari tuzish orqali erishiladi. Shartnomalar bilan belgilanmagan, ammo amalda davlatlar tomonidan tan olingan tarixiy ravishda belgilangan chegaralar mavjud (Abashidze, 2015).
K.A.Bekyashev davlatlar hududining maqomini belgilash masalasiga, ushbu davlatlarning to'liq va eksklyuziv vakolatiga kiradigan har bir alohida davlatning milliy chegaralariga kiradigan hududlar ular tomonidan nazarda tutilishi kerakligini bildiradi (Bekyashev, 2003).
Shuni ta'kidlash kerakki, davlat hududining huquqiy rejimi milliy qonunchilik (davlatlar qonunchiligi) bilan belgilanadi. Bunga quyidagilar kiradi: davlat chegarasidagi quruqlik hududi (Berman, 2004) va uning yer osti boyliklari; daryolar, ko'llar, daryolarning suvlari, suv omborlari, botqoqlar, bandargohlar, ko'rfazlar (shu jumladan, davlatga tegishli bo'lgan qirg'oqlar), ichki dengiz suvlari, hududiy dengiz suvlari; davlatning quruqlik va suv hududi ustidagi havo maydoni (Batichko, 2011) (Idrisov, 2000).
Davlat chegaralarini belgilash masalasi davlat hududi maqomini xalqaro huquqiy tartibga solishda muhim ahamiyatga ega. Shunday qilib, davlat chegarasi deganda davlat hududi chegaralarini (quruqlik, suv, yer osti boyliklari va havo kengligi) belgilaydigan chiziq va uning ustidan o'tuvchi vertikal sirt tushuniladi (Kopylov i Kuznetsovym, 2010).
V.E. Chekanovnong fikricha davlat chegarasi maqomining xususiyatlari quyidagilar: (Chekov, 2014):
- birinchidan, davlat chegarasining holati xalqaro va milliy qonunchilikda belgilangan davlat chegarasining huquqiy holatining asosiy qismi (yadrosi);
- ikkinchidan, davlat chegarasining maqomi davlat suvereniteti va davlat hokimiyati organlarining hududiy yurisdiksiyasining fazoviy chegarasini belgilaydi;
- uchinchidan, davlat chegarasining maqomi davlat hokimiyati organlarining chegara sohasidagi vakolatlarini, shu jumladan davlat chegaralarini xavfsizligi va mudofaasini belgilaydi.
Qo'shni mamlakatlar o'rtasidagi chegara chizig'ini tanib olish usullariga asoslanib, ikki xil davlat chegaralari mavjud: tarixiy va shartnoma asosida belgilangan. Tarixiy ravishda belgilangan chegaralar - bu qo'shni davlatlar bilan tuzilgan shartnomalarda aniq pozitsiya aniqlanmagan va belgilanmagan, ammo uzoq vaqt davomida amalda kuzatilgan va qandaydir tarzda qo'shni davlatlar tomonidan tan olingan davlat chegaralaridir. Hududda belgilanadigan va qo'shni davlatlar tomonidan o'zaro tan olingan tegishli xalqaro hujjatlarda tasvirlangan chegaralar shartnoma asosida belgilangan chegaralar hisoblanadi (Makkambaev, 1997; 1995).
Davlat chegaralarini o'rnatishda davlatlarning munosabatlarini tartibga solish holati va muammolarini tahlil qilganda, M.V. Buromenskiy quyidagilarga e'tibor qaratadi. Uning ta'kidlashicha, zamonaviy dunyoda hududga egalik qilishning asosiy sub'ektlari davlatlardir, xalqaro huquq asosan davlatlarning egalik qilish, foydalanish yoki tasarruf etish huquqlariga taalluqlidir. Shunday qilib, BMT ustavida aks etgan xalqaro ommaviy huquqning asosiy tamoyillari quyidagilarni o'z ichiga oladi: hududiy yaxlitlik prinsipi (2-moddaning 4-bandi); xalqaro nizolarni tinch yo'l bilan hal qilish prinsipi (2-moddaning 3-bandi), shu jumladan hududiy; kuch ishlatishni taqiqlash tamoyili yoki kuch bilan tahdid qilish (2-moddaning 4-bandi). Mintaqaviy darajada davlatlar ushbu prinsiplarni tez-tez kengaytiradilar va chuqurlashtiradilar (Buromenskiy, Kuds, Maevskaya, Semenov, i Steshenko, 2005).
Mintaqamiz davlatlariga kelsak, shuni ta'kidlash kerakki, Markaziy Osiyo davlatlarining hozirgi hamkorligi ikkita muhim xalqaro shartnomalarga asoslanadi: Qozog'iston Respublikasi, Tojikiston Respublikasi va Toshkent davlat rahbarlarining Toshkent bayonoti. O'zbekiston Respublikasi 2001 yil 28 dekabrda va Qozog'iston Respublikasi, Qirg'iziston Respublikasi, Tojikiston Respublikasi va O'zbekiston Respublikasi o'rtasida 2002 yil 28 fevralda Markaziy Osiyo Hamkorlik Tashkilotini tuzish to'g'risida Shartnoma (Gavrilova, 2006; Zdravomyslov , 1997).
Shu bilan birga, B. Sanginov mintaqada mavjud bo'lgan chegara muammolari, o'zaro manfaatli yechim topa olmagan holda, Markaziy Osiyodagi ziddiyatli salohiyatni sezilarli darajada oshirayotganini ta'kidlaydi. Chegaradagi hal qilinmagan yechimlar nafaqat delimitatsiya va demarkatsiya, chegaralar rejimini belgilash va joriy etish
masalalarini ko'taradi, balki asosiy etnik muammolami hal qilishni ham talab qiladi, chunki har bir davlatda yangi O'rta Osiyoning turli tomonlarida katta diasporalar davlatlardagi anklav qo'shimchalari sifatida yashaydilar. Natijada chegaralar etnik ziddiyatlarga delimitatsiya qilinadi. Markaziy Osiyoning yangi davlatlarining shaffof chegaralari kontrabanda, giyohvand moddalar savdosi, kengaytirilgan noqonuniy migratsiya milliy xavfsizlikka putur yetkazadigan eshikka aylandi (Sanginov, 2016).
Markaziy Osiyo mamlakatlarining o'zaro chegaralaridagi mojarolar va chegaralarni delimitatsiya va demarkatsiya qilish jarayoniga kelsak, shuni ta'kidlash kerakki, asosiy qarama-qarshiliklar XX asrning 20-30-yillarida chegaralarni belgilashning quyidagi xususiyatlarida o'z aksini topdi: (Sharipov, 2004):
- Ittifoq respublikalarining chegaralarini milliy etnik va madaniy xususiyatlarini hisobga olmagan holda belgilashning imperativ ma'muriy usullarining ustunligi;
- chegarani soddalashtirishga chaqirish va shu bilan qo'shni davlatlardan qo'shimcha hududlarni tortib olish imkoniyatini yaratish;
- qo'shni davlatlarga hududiy da'volarni ilgari surish uchun bundan foydalanishni davom ettirish uchun chegaralarning aniq belgilanmaganligi.
Mintaqadagi davlatlar o'rtasidagi bunday murakkab munosabatlarning og'ir sabablaridan biri bu aholining rang-barang etnik va diniy tuzilishidir. Buning sababi 1924 yildagi milliy va hududiy delimitatsiyaga bog'liq, chunki etnik va davlat chegaralarining mos kelmasligi mintaqadagi boshqa titulli etnik guruhlarning yirik jamoalari barcha respublikalarda yashashiga olib keldi (Ignatev, 2006).
Xulosa qilib aytganda, davlat chegaralarini o'rnatishning bir qator xususiyatlariga va ularning Markaziy Osiyo mintaqasidagi hozirgi holatiga e'tibor qaratish lozim.
Birinchidan, Sovet Ittifoqi qulaganidan keyin shakllangan respublikalarning vorisiyligiga e'tibor nafaqat Sovet davri davlat chegaralari ustidan nazorat merosiga, balki Markaziy mustaqillik davrida xalqaro munosabatlar an'analariga ham qaratiladi. Masalan, Qozog'iston o'z davlatchiligini tiklashga intilib, bir qator chegara mojarolarini hal qilishda Rossiya imperiyasiga qo'shilishidan oldin qo'shni davlatlar bilan tuzgan shartnomalarini hisobga oladi.
Ikkinchidan, O'rta Osiyo davlatlari o'rtasidagi o'zaro mustaqillikdan so'ng chegara mojarolarining aksariyati SSSR tarkibida Ittifoq respublikalarining chegaralarini o'rnatishdan kelib chiqadi. Shunday qilib, chegaralarni o'rnatishda ko'pincha madaniy, etnik, tarixiy, milliy manfaatlar hisobga olinmagan.
Uchinchidan, muammo qo'shni davlatlarning ko'p sonli milliy ozchiliklari yashaydigan qo'shni davlatlar hududidagi etnik anklavlarning ko'p qismida joylashgan. Bularning barchasi siyosiy qarama-qarshiliklar xavfini kamaytirish uchun siyosiy muloqotni davom ettirish va mintaqadagi davlat chegaralari muammosini hal qilish yo'llarini izlash zarurligini keltirib chiqaradi. Ammo shuni ta'kidlash kerakki, bugungi kunga kelib chegaralarni belgilash muammosi ham dolzarb bo'lib qoldi.
REFERENCES
1. Чеканов, В. E. (2014). Теоретико-правовые, международно-правовые и военноправовые проблемы формирования статуса государственной границы российской федерации. Военное право,
2. Бобокулов, И. (2011). Международно-правовое оформление границ как условие региональной безопасности в Центральной Азии. Центральная Азия и Кавказ, 14(2), pp. 28-38.
3. Сангинов, Б. (2016). Ферганский фактор и безопасность Центральной Евразии. Retrieved from: www.geopolitica.ru:http://www.geopolitica.ru/article/ferganskiy-faktor-i-bezopasnost-centralnoy-evrazii#.WEnFqNKLTrun. (1995). Подрывная деятельность иностранных спецслужб на территории Афганистана и Средней Азии в Х1Х-ХХвв. Сборник СНЕ Республики Узбекистан, No. 2, pp. 51-55.
4. Сарсембаев, М. А. (1996). Международное право: Учеб. пособие. Almaty: Жет жаргы.
5. Маккамбаев, П. Л. (1997). Правовой режим государственной границы республики Узбекистан и проблемы его совершенствования. Tashkent. Шаповалова, Н. Н. (2004). Международное право. Moscow: МФПА.
6. Чеканов, В. E. (2014). Теоретико-правовые, международно-правовые и военноправовые проблемы формирования статуса государственной границы российской федерации. Военное право, 1.
