CC BY
75MARKAZIY OSIYODAGI ANKLAVLAR: TARIXI VA ZAMONAVIY
MUAMMOLARI
Shohista Akmal qizi Xudayberdiyeva
Jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universiteti magistri yelenaskot@gmail.com
ANNOTATSIYA
Maqolada Markaziy Osiyoda davlat chegaralarini belgilash jarayonida yuzaga kelgan anklav, eksklav hududlarning paydo bo'lish tarixi va sabablari o'rganildi. Maqolaning asosiy maqsadi Markaziy Osiyoda davlat chegaralarini belgilanishi va uning oqibatida turli xil nizolarning kelib chiqishi, ularni hal etish yo'llarini tarixiy jihatdan o'rganish masalalari bayon etilgan.
Kalit so'zlar: Anklav, eksklav, chegara chizig'i, delimitatsiya, demarkatsiya, chegaralarni belgilash prinsiplari.
ENCLAVES IN CENTRAL ASIA: HISTORY AND MODERN PROBLEMS
ABSTRACT
The article examines the history and causes of the emergence of enclaves and exclaves in Central Asia in the process of demarcation. The main purpose of the article is to delineate the state borders in Central Asia and the consequences of various conflicts, the historical study of ways to resolve them.
Keywords: Principles of enclave, exclave, boundary line, delimitation, demarcation, demarcation.
Markaziy Osiyo davlatlarining zamonaviy tarixida davlat chegara chizig'ini qonuniy ro'yxatdan o'tkazish muammosi alohida o'rin tutadi. Taxminan 20 yil davom etgan muzokaralar tajribasi shuni ko'rsatdiki, bu jarayonda eng qiyin protsedura anklavlarga tutash hududlarda chegara chizig'ida kelishuvga erishishdir. Ushbu jarayonda o'zaro maqbul yechimga erishishga tomonlarning chegaraoldi aholisi qiziqishi to'sqinlik qilmoqda, chunki bu yerda tabiiy resurslarning yetishmasligi keskin bo'lgan sharoitda - ekin maydonlari, yaylovlar, pichanzorlar, o'rmonlar, suv, yoqilg'i kabilar. Chegara chizig'ini delimitatsiya qilish bo'yicha muzokaralar olib borayotgan shaxslarning faoliyatiga ishonchsizlik. Chegaraoldi hududlarni tabiiy boyliklari bilan adolatli taqsimlash mumkinligi haqidagi shubhalar ziddiyatlarning kelib chiqishiga sabab bo'ladi. So'nggi 8 yillik statistik ma'lumotlarga ko'ra, har yili 10 dan ortiq chegara va chegara mojarolari, shu jumladan qurolli mojarolar yuzaga keladi. Ularning eng ko'pi 2013 yilga to'g'ri keldi, unda tinch aholi va tomonlarning chegara xizmati o'rtasida 41
to'qnashuv sodir bo'ldi1. Shu bilan birga, ularning aksariyati anklavlarning chegara hududlariga bog'langan edi. 2017 yilda Qirg'izistonning Tojikiston va O'zbekiston bilan chegarasida 14 qarama-qarshilik yuzaga keldi, bu 2018 yil boshida ham davom etdi.
Anklav - bu boshqa davlat yoki bir nechta davlatlarning quruqlik hududi bilan to'liq o'ralgan, bir davlatning hududi yoki hududining bir qismi. Anklav (lot. Inclavatus - "yopiq, qulflangan", lat. Clavis - "kalit") - bu boshqa davlatlar hududi bilan to'liq o'ralgan davlat hududining bir qismi. Boshqa (bir) mamlakat bilan o'ralgan davlatning qismlari to'liq anklavlar deb ataladi. Hudud tushunchasiga quruqlik hududi ham,
л
hududiy suvlar ham kiradi.
Anklavlar yaqinidagi chegara chizig'ining joylashuvi to'g'risida kelishib olishdagi qiyinchiliklar ma'muriy chegaralarning shakllanishining murakkab tarixi bilan bog'liq 1924 yil iyulda boshlangan va SSSR qulashiga qadar davom etgan milliy-hududiy chegaralashdir.
SSSR tashkil etilgandan so'ng, Markaziy Osiyodagi haqiqiy ahvol, uning muhim qismi Turkiston Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasi tarkibiga kirgan, milliy-hududiy chegaralashdan oldin, Markaziy Ijroiya a'zosi K. Atabaev xarakterlidir. SSSR Qo'mitasi, 1924 yil 2-chaqiriqning 2-sessiyasida quyidagicha: "Sovet hukumatining Turkistondagi faoliyati doimiy ishqalanishga duchor bo'lib, foydali ishlarning aksariyat qismiga to'sqinlik qildi. Bir millat muhitida iqtisodiy ish boshqasiga zarar yetkazishga qaratilgan bo'lib, ziddiyatni kuchaytirdi, bir guruh tomonidan boshqasiga qarama-qarshi ravishda ilgari surilgan o'ta murakkab milliy kombinatsiyalar bilan bog'liq edi...".
U mintaqada vujudga kelgan millatlararo norozilik muhitini belgilab berdi, bu 1924 yil boshida Markaziy Osiyoni milliy-hududiy chegaralarini belgilash masalasi partiya yig'ilishlarida, partiyasiz konferentsiyalarda, partiya Markaziy Qo'mitasining plenumlari, Sovetlar syezdlari va boshqalarda ilgari surildi.
Markaziy Osiyo respublikalarini chegaralash masalasi 1924 yil 10 martda Turkiston Kompartiyasi (bolsheviklar) Markaziy qo'mitasi, Turkiston Markaziy Ijroiya Qo'mitasi Prezidiumi, O'rta Osiyo a'zolari qo'shma yig'ilishida keng muhokama qilindi. Byuro va partiya xoimlari Turkistonda chegaralash masalalarini batafsil o'rganish uchun maxsus komissiya tuzdi.
1924 yil 27 martda komissiya Turkiston Kompartiyasi Markaziy Qo'mitasi plenumida mintaqadagi millatlarning rivojlanish ehtiyojlari Turkistonni milliy respublikalar va viloyatlarga ajratish masalasini ko'tarishni juda o'z vaqtida amalga oshirayotganligi to'g'risida xabar berdi. Plenum Turkiston ASSRni milliy-hududiy chegaralashning maqsadga muvofiqligi to'g'risida qaror qabul qildi.
Shuni ta'kidlash kerakki, ushbu masala bo'yicha partiya xodimlari o'rtasida to'liq yakdillik yo'q edi. 1924 yil 10 martda bo'lib o'tgan yig'ilishda so'zga chiqqan O'rta
1 Alamanov, Umetalieva АНКЛАВЫ В ЦЕНТРАЛЬНОЙ АЗИИ: ИСТОРИЯ ВОПРОСА И СОВРЕМЕННЫЕ ПРОБЛЕМЫ 2014: 115-195
2 Винокуров_Е. Теория_анклавов. — Калининград: Terra Baltica, 2007. — С. 16
Osiyo Iqtisodiy Kengashining raisi M.A. Paskutskiy milliy-davlat chegaralarini belgilashni emas, balki "siyosiy va iqtisodiy birlik" zaruriyati va maqsadga muvofiqligini hisobga olib, uchta Markaziy Osiyo respublikalarini ham birlashtirishni taklif qildi. Turkiston Kommunistik partiyasi (bolsheviklar) Markaziy qo'mitasi a'zosi Xodjanov Turkistonni alohida respublikalarga ajratib bo'lmaydi degan fikrni ilgari surdi.
1924 yil 27 oktabrda SSSR Markaziy Ijroiya Qo'mitasining 2-sessiyasi O'rta Osiyo xalqlarini milliy-davlat chegaralarini belgilash masalasi bo'yicha yakuniy qarorni qabul qildi. Turkiston ASSR, Buxoro va Xorazm sotsialistik Sovet respublikalari hududida quyidagilar vujudga keldi: o'zbek va turkman sovet sotsialistik respublikalari (1924 yil 27 oktyabr); Tojikiston ASSR (1924 yil 14-oktabr) O'zbekiston SSR tarkibida; Qozog'iston ASSR tarkibidagi Qoraqalpoq avtonom viloyati (1925 yil 11-may) va RSFSR tarkibiga kirgan Qora-Qirg'iziston avtonom viloyati (1924 yil 14-oktabr).
Chegaralarni belgilash tamoyillari O'zbekiston SSR partiya byurosi tomonidan tayyorlangan takliflarga asoslangan edi. Faqatgina markazning emas, balki butun mintaqa millatlari va xalqlarining manfaatlarini ifoda etishga mo'ljallangan Markazning vakolatli organlari (RKP (b) Markaziy Qo'mitasi, STO) Markaziy byurosi xodimlari orasida chegaralarning delimitatsiyasiga munosabat xalqlarning kelajak taqdirini belgilaydigan jarayon sifatida emas, balki Markaziy Osiyoni boshqarishni yengillashtirish maqsadida yagona mamlakatni ma'muriy-hududiy rayonlashtirish jarayoniga nisbatan ustun keldi. Baynalmilalizm g'oyasi O'zbekiston byurosi tomonidan ilgari surilgan chegaralarni belgilash tamoyillari, ularni biron bir tarzda tortishib bo'lmaydigan deb hisoblash mumkin emasligiga qaramay, barcha yuqori hokimiyat organlari tomonidan delimitatsiyaning ushbu bosqichida qabul qilingan. Qisqartirilgan shaklda bo'lsa-da, o'zlarining davlatchiligiga intilgan millat vakillari ular bilan hisoblashishlari kerak edi.
Ushbu tamoyillarning mohiyati nimada va ularni qo'llash O'zbekiston va Qirg'iziston uchun qanday oqibatlarga olib keladi?
1. Chegarani millatiga qarab belgilash prinsipi. O'sha yillardagi O'rta Osiyo sharoitida ushbu prinsipni qo'llash yil davomida bir vaqtning o'zida ushbu hudud aholisining aksariyat qismini tashkil etgan ko'chmanchi xalqlarning turmush tarzini hisobga olishni talab qildi. Biroq, milliy-davlat delimitatsiyasi yillarida ushbu masalalar har doim ham inobatga olinmagan. Shuning uchun Andijon atrofidagi ba'zi qirg'iz hududlari (Maqsad, Qo'rg'ontepa, Jalolobod) O'zbekiston tarkibiga kiritildi. Xuddi shu narsa Toshkent tumanining Qo'shoy-Qo'rg'on va Toytubinsk volostlariga nisbatan ham qilingan.
2. Delimitatsiya vaqtida hududdan amalda foydalanish prinsipi. O'sha paytda yerdan haqiqiy foydalanishni asosiy va hal qiluvchi belgisi faqat o'troq sug'oriladigan dehqonchilik sifatida qabul qilingan. Shu munosabat bilan, birinchi navbatda, o'z
yerlarining bir qismini bir muddat ijaraga bergan ko'chmanchilarning hududiy manfaatlari zarar ko'rdi. Boshqacha qilib aytganda, Sovet Ittifoqi davrida Buxoro-Qo'qon va podsho rejimlarining mustamlakachilik siyosatining oqibatlari qonuniy jihatdan qonuniylashtirildi.
3. Iqtisodiy maqsadga muvofiqlik prinsipi. Mamlakatning asosiy shiori "SSSRning paxtaga qaramligini tugatish" shiori bo'lgan o'zbeklar va tojiklar asosan paxtachilik bilan shug'ullangan bir paytda, asosan iqtisodiy regionallashtirish asosida bo'lingan.
Ushbu prinsiplarning amaliy tatbiq etilishi Markaziy Osiyoni tugatish qo'mitasi huzuridagi yangi davlat tuzilmalari chegaralarini aniqlashtirish bo'yicha Komissiya tomonidan (1924 yil 24-noyabrda tashkil etilgan) quyidagi qoidalarga muvofiq amalga oshirilishi kerak edi:
- hududga mansubligi u yoki bu etnik guruh sonining keng tarqalganligi asosida aniqlanadi;
- iqtisodiy yoki tijorat markazi bo'lgan aholi punktlarining mansubligi ularga ta'sir zonasida yashovchi etnik guruhni o'ziga jalb qilish belgisi bilan belgilanadi;
- chegaralar mavjud suv xo'jaligi tizimlarini buzmasligi kerak;
- chegara chizig'ini o'rnatayotganda haddan tashqari aholining etnik qatlamiga zarar yetkazadigan ishlarga yo'l qo'ymaslik kerak. Milliy-hududiy chegaralarni delimitatsiya qilishda rivojlangan chegara naqshlari va chegaraoldi hududlari aholisining milliy tuzilishini oddiy tahlil qilish shuni ko'rsatadiki, (suv xo'jaligi tizimlari bilan bog'liq bo'lganlar bundan mustasno) prinsiplarga rioya qilinmagan. Komissiya ishi natijasida 1925 yil 17 martdagi plenumida O'rta Osiyoning davlat tuzilmalari o'rtasida chegara chizig'i o'rnatildi, unga ko'ra Farg'ona vodiysidagi Qirg'iziston chegarasida bir nechta anklav hududlar vujudga keldi. Ushbu bo'linish Farg'ona vodiysida anklavlar paydo bo'lishining asosiy sabablari bo'ldi.
REFERENCES
1. Винокуров_Е. Теория_анклавов. — Калининград: Terra Baltica, 2007
2. Аламанов.С.К Анклавы в Центральной Азии: история вопроса и современные проблемы
3. Сарсембаев, М. А. (1996). Международное право: Учеб. пособие. Almaty: Жет жаргы.
4. Маккамбаев, П. Л. (1997). Правовой режим государственной границы республики Узбекистан и проблемы его совершенствования. Tashkent. Шаповалова, Н. Н. (2004). Международное право. Moscow: МФПА.
3 Аламанов, Уметалиева АНКЛАВЫ В ЦЕНТРАЛЬНОЙ АЗИИ: ИСТОРИЯ ВОПРОСА И СОВРЕМЕННЫЕ ПРОБЛЕМЫ 2014: 115-195
5. Чеканов, В. E. (2014). Теоретико-правовые, международно-правовые и военноправовые проблемы формирования статуса государственной границы российской федерации. Военное право.
6. Бобокулов, И. (2011). Международно-правовое оформление границ как условие региональной безопасности в Центральной Азии. Центральная Азия и Кавказ, 14(2), pp.
