Научная статья на тему 'МАЪРИФАТПАРВАР ЖАДИДЛАРНИНГ ҚИЗЛАРНИ ЎҚИТИШ, ИЛМ ОЛИШ МАСАЛАЛАРИГА БОҒЛИҚ ҚАРАШЛАРИ'

МАЪРИФАТПАРВАР ЖАДИДЛАРНИНГ ҚИЗЛАРНИ ЎҚИТИШ, ИЛМ ОЛИШ МАСАЛАЛАРИГА БОҒЛИҚ ҚАРАШЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
23
29
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
маърифатпарварлар / жадид / аёл / хотин / қизлар / мактаб / таълим / тарбия / оила / фарзанд / манба / архив хужжатлари / таҳлил / хулоса / тавсия.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Мусаллам Абдужаббарова

Ушбу мақолада асосан, XIX аср охири – ХХ аср бошларида маърифатпарвар жадидларнинг хотин-қизларни ўқитиш масалалари билан боғлиқ қарашлари ёзилган. Аёлларнинг жамият ҳаётидаги ўрни бевосита унинг дунёқараши, билими, маданияти билан белгиланиши, бу йўлда уларни ўқитиш муҳим эканлиги таъкидланган. Аёлларнинг оилада фарзанд тарбиясида ҳам уларнинг ўқимишли, илмли бўлишлари ўта зарурлиги ёзилган. Жадид маърифатпарварлари қизларни таълим олишлари кераклиги ҳақидаги фикрлари билан бирга, мактабларда ўғил болалар билан биргаликда ўқитишганлигини кўришимиз мумкин. Айниқса, Самарқанд шаҳрида Абдуқодир Шакурий, Тошкент шаҳрида Эшонхўжа Хонхўжаев, Собирхон Раҳимов, Қўқон шаҳрида Муҳаммаджон Ҳолиқийлар мактаблари мисолида буни кўриш мумкин. Сўфизоданинг “Ўқинг оналар”, Таваллонинг “Ҳамширалар тилидан”, Рауф Музаффарзоданинг “Янги йилдан эски тилаклар”, аёл жадидларидан Сора Музаффариянинг “Айб ўзимизда”, Салима Ёқубова ва Маҳфуза Мақсудоваларнинг “Муаллималик масаласи” каби мақолаларда хотин-қизларни ўқитиш борасидаги турли фикрлари берилган. Турли манба ва архив хужжатлари асосида илмий хулосалар берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «МАЪРИФАТПАРВАР ЖАДИДЛАРНИНГ ҚИЗЛАРНИ ЎҚИТИШ, ИЛМ ОЛИШ МАСАЛАЛАРИГА БОҒЛИҚ ҚАРАШЛАРИ»

МАЪРИФАТПАРВАР ЖАДИДЛАРНИНГ ЩЗЛАРНИ УЩТИШ, ИЛМ ОЛИШ МАСАЛАЛАРИГА БОГЛЩ ЦАРАШЛАРИ Мусаллам Абдужаббарова

Узбекистон давлат санъат ва маданият института, педагогика фанлари номзоди, доцент

https://doi.org/10.5281/zenodo.10657583

Аннотация. Ушбу мацолада асосан, XIX аср охири - ХХ аср бошларида маърифатпарвар жадидларнинг хотин-цизларни уцитиш масалалари билан боглиц царашлари ёзилган. Аёлларнинг жамият %аётидаги урни бевосита унинг дунёцараши, билими, маданияти билан белгиланиши, бу йулда уларни уцитиш му%им эканлиги таъкидланган. Аёлларнинг оилада фарзанд тарбиясида %ам уларнинг уцимишли, илмли булишлари ута зарурлиги ёзилган. Жадид маърифатпарварлари цизларни таълим олишлари кераклиги %ацидаги фикрлари билан бирга, мактабларда утл болалар билан биргаликда уцитишганлигини куришимиз мумкин. Айницса, Самарцанд ша%рида Абдуцодир Шакурий, Тошкент ша%рида Эшонхужа Хонхужаев, Собирхон Рахимов, Куцон ша%рида Му%аммаджон Холицийлар мактаблари мисолида буни куриш мумкин. Суфизоданинг "Уцинг оналар", Таваллонинг "Хамширалар тилидан", Рауф Музаффарзоданинг "Янги йилдан эски тилаклар", аёл жадидларидан Сора Музаффариянинг "Айб узимизда", Салима Ёцубова ва Ма%фуза Мацсудоваларнинг "Муаллималик масаласи" каби мацолаларда хотин-цизларни уцитиш борасидаги турли фикрлари берилган. Турли манба ва архив хужжатлари асосида илмий хулосалар берилган.

Калит сузлар: маърифатпарварлар, жадид, аёл, хотин, цизлар, мактаб, таълим, тарбия, оила, фарзанд, манба, архив хужжатлари, та%лил, хулоса, тавсия.

Аннотация. В статье описываются взгляды джадидских просветителей Туркестана на образование женщин в конце 19 - начале 20 вв. Подчеркнуто, что роль женщины в жизни общества напрямую определяется ее мировоззрением, знаниями, культурой, и важно именно таким образом их воспитывать. Написано, что женщины также должны быть обучены воспитанию детей в семье. Наряду с идеей, что джадидские просветители должны обучать девочек, мы видим, что они преподавали в школах наряду с мальчиками. Особенно это касается школ Абдукодира Шакури в Самарканде, Эшонходжи Ханходжаева и Собирхона Рахимова в Ташкенте, Мухаммадджона Халикы в Коканде. «Читайте мамы» Софизоды, «С языка медсестер» Тавалло, «Пожелания с Новым годом» Рауфа Музаффарзоды, «Во всем виноваты» Соры Музаффариа, «Проблема учителя» Салимы Якубовой и Махфузы Максудовой. На основе различных источников и архивных документов даются общие выводы.

Ключевые слова: джадид, просветители, женщина, жена, девочки, школа, образование, воспитание, семья, ребенок, источник, архивные документы, анализ, заключение, рекомендация.

Abstract. The article describes the views of Turkestan's Jadid enlighteners on the education of women in the late 19th and early 20th centuries. It was emphasized that the role of women in the life of society is directly determined by her worldview, knowledge, culture, and it is important to educate them in this way. It is written that women should also be educated in raising children in the family. Along with the idea that Jadid enlighteners should educate girls, we can see that they taught in schools alongside boys. This is especially true of the schools of Abdukodir Shakuri in Samarkand, Eshonkhoja Khankhodjaev and Sobirkhon Rakhimov in Tashkent, and Muhammadjon Khaliqi in Kokand. Sofizoda's "ReadMothers", Tavallo's "From the Language of

Nurses", Rauf Muzaffarzoda's "Wishes from the New Year", Sora Muzaffaria's "Blame on Us", Salima Yakubova andMahfuza Maksudova's "Teacher's Problem ". On the basis of various sources and archival documents, general conclusions are given.

Keywords: jadid, enlighteners, woman, wife, girls, school, education, upbringing, family, child, source, archival documents, analysis, conclusion, recommendation.

Кириш (Introduction)

Янги Узбекистонни барпо килишда ёшлар замонавий билим билан бирга, аждодларимизнинг маданий меросини урганишлари лозим. Айникса, неча йиллардан бери бизгача етиб келган ёзма меросимиздаги оила билан боглик булган кимматли маълумотлар, аждодларимизнинг хаётий тажрибалари асосида ёзилган. Уларни урганиш ва хаётга татби; килиш шахснинг маънавий баркамоллигини таъминлашда зарур ахамият касб этади. Зеро, Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев таъкидлаганидек, "бизнинг мамлакатимиздагидек бой тарих, боболаримиздек буюк алломалар хеч каерда йук. Бу меросни чукур урганишимиз, халкимизга, дунёга етказа билишимиз керак"[1].

XIX аср хдкида гап кетганда, аёллар, хотин-кизларни укитиш масаласи тарихий манбаларда кам ёритилган масалаларан бири сифатида намоён булади. Шу боис, хозирда бу масалада фикр юритиган тадкикотчилар ва сиёсатшунослар турлича ёндашувларни кигозга туширишади. Бирок, аёлларнинг жамиятдаги урни бевосита Туркистонда ислом дини билан боглик холда тадкик килиш максадга мувофикдир. Ислом хукукшунослигида -фикхида эътикод ва ибодат масалаларидан ташкари шахсий, ижтимоий, жумладан оила масалаларида хам хукмлар чикарилган. Фикций китобларда оила масаласи, яъни эр, аёл, фарзанднинг хаклари ва бурчлари хам, ёритилган булиб, булар деярли хар бир йирик фикхий асарнинг таркибида мавжуд. Лекин, аник оила, хусусан аёллар масаласига багишланган алохида асар яратилиши куп учрамайдиган ходисалардан. Бирок, бундай асарлар ёзилган. Шу боис, хам аёллар мавкеи масаласида жадид маърифатпарварлари хам жамиятда ва оилада аёлларнинг укимишли булиши учун асос сифатида бундай асарлардан фойдаланганлар. Мисол учун, араб тилида ёзилган "Турукун нисо" ("Аёлларнинг узини тутиш коидалар") [15], форс тилида ижод килган Хусайн Воиз Кошифийнинг "Ахлокий Мухсиний" ("Мухсиннинг ахлоки") [20], "Дур ал-ажойиб" [4] хамда туркий тилда ёзилган Ризоуддин ибн Фахруддиннинг "Тарбияли хотун" [10] каби асарларида аёлларнинг укимишли булиши лозимлиги хакида купгина маълумотлар берилган. Шу боис, жадид маърифатпарварлари бу борада уз маколаларида, асарларида ёзишган хамда кизлар мактабини очишга харакат килишган.

Асосий кием ( Main part)

Тарихий манбалардан маълумки, ХХ аср бошларида хотин-кизларнинг укимишли, илмли, маданиятли, уз жамияти учун зарур ва фойдали инсонлар булиб етишишлари каби масалалар жадид маърифатпарварларининг карашларида энг мухим масалалардан бири булган. Бу мавзуда куплаб маколалалар, шеърлар, бадиий асарлар нашр этиб борилган. Жумладан, Суфизоданинг "Укунглар оналар"[11], Таваллонинг "Хамширалардин тилиндин" [12] шеърларида Туркистон аёллариниг "мутеь жориялар"га айланиб колганлиги, уларнинг маърифатли булишига каршилик курсатаётган "чаласаводлар"га карши чикилади ва уларнинг хулосаси маърифатни кенг жорий этиш зарурлиги билан якун топади. Истеъдодли шоир, драматург, педагог, журналист, узбек маданияти ва адабиётининг асосчилари вакили Абдулла Авлоний хотин-кизларнинг илм олишига, касб-

хунар урганишига таргиб килиб ёзган шеърлари билан бир каторда, бу масалада танкидий карашларини келтириш жоиз: "Тарбияни кимлар килур? ^айда килинур?" - деган савол келадур. Бу саволга, "биринчи уй тарбияси. Бу она вазифасидур. Иккинчиси - мактаб ва мадраса тарбияси. Бу ота, муаллим, мударрис ва хукумат вазифасидур", деб жавоб берсак, бир киши деюрки, "кайси оналарни айтурсиз, билимсиз боши пахмок, кули тукмок оналарми? Узларида йук тарбияни кайдан олиб берурлар" дер [2, 37]. Чунки, дейди у, "оналаримиз билим ва тарбия урнига эрлари ила урушиб-талашуб кизларига мол килмакни яхши курурлар" [6]. "Биз бечораларни шу холларга (жахолат демокчи) колгонимига биринчи сабаб илмсизлигимиз, дунёдин хабарсизлигимиздур. Эй оталар ушбу нуридин бахравор килурга харакат килингиз ... Маъсума кизларингизни дунёда бахтли ва саодат ила яшатурга ошикингиз" [14], дейди. ^изларга турли зийнатлар эмас, аксинча илм, хунар лозимлигини уктуради, у: "^изларимизга маржон буюн тумор ва култуктумор каби зийнат асбобларини хеч бир лозими йук. Тугриси авом кизларингизни мундай зийнат асбоблар ила зийнатламангиз. Жуда акчангиз ташлабилмай тургон булсангиз махаллангиздан бирор кизлар мактаби очиб дурустрок бир муаллима келтирунгиз. Энди бизни укутурга ва киши каторига киритурга гайрат килингиз. Гайрат!!!". Маколада угил болаларга нисбатан киз болаларга илм, хунар купрок зарурдир, деган фикр илгари сурилади, чунки улар миллат тарбиячиларидир.

Рауф Музаффарзода узининг "Янги йилдан эски тилаклар" номли маколасида миллий матбуот кандай булиши ва кайси йуналишда ривожланиши хакида фикр билдирар экан, "эрларимиз хам, хотин-кизларимиз хам маишат, тарбия ва дунё ила таништурсун ва онларнинг фикрлари очуб ахволи оламдин хабар берсун" [8], деб давр учун энг зарур булган муаммоларни ёзишга даъват этади.энг кувонарли жихати шундаки, ушбу мурожаатга жавобан аёл муаллифларнинг Туркистон хотин-кизлари хаёти, кундалик турмуши билан боглик булган вокеаларни кенгрок ёритган макоалалари вужудга келди. Шу уринда Сора Музаффариянинг "Айб узимизда" номли маколаси диккатга сазовор. Унда Туркистон хотин-кизларининг хак-хукуклари масаласи хакида фикр юритилади: "Бизда истеъдод хам бор, кобилият хам бор. Онг ва фикр хам бор. Бир уй ичигина эмас, баъзи эрлар хам урнига келтира олмайдиган, мамлакатлар идора киладургон кувват хам бор" [9]. Муаллиф чор девор асирасига айланган, муте, кундош азобдан эзилган Туркистон аёлларини бирлашишга, эскича хаёт тарзини бузиб, янгича хаёт кечиришга чакиради. "Аммо хотин-кизларимиз куп кузголмайдурлар, кузголсалар хам матлуб даражада эмас. Эй ислом хотунлари! Ун уч асрлик тажриба бизга бундай яшашнинг натижаси нима ва кандай булишини эмди курсатди. Эрлардан хам баъзи виждон сохиблари чикуб (тараккийпарвар зиёлилар назарда тутилмокда) бизга танбия килдилар. Лекин эрлар тарафидан иснод этилгон, ёкимли товушларнинг жуда ози бизнинг кулогимизга кирди" [9]. Сора Музаффария Европа аёлларидек эркаклар билан тенг хукуклилик асосида хаёт кечиришни, жамиятнинг хар бир жабхасида фаолият курсатишни орзу килади: "Эй турк хотуни! Халкимиз бизга саломат ва акл ва фитри булган истеъдод ва кобилият бергон-ку! Они дунёга чикоришдан маън килмокка кимнинг хакки бор!".

Салима Ёкубова ва Махфуза Максудоваларнинг "Муаллималик масаласи" деб номланган маколасида туркистонлик аёллар учун Европа усулидаги мактаблар очилиши, уларда муаллимлик шаходатномаси булган, алохида курслардан утган муаллималар дарс беришлари, уларга маълум микдорда ойликлар белгиланиши кераклиги хакида мулохазалар баён килинади [5]. Диккатга молик томони шундаки, муаллифлар Туркистонда хам худди

Европада булганидек, хотин-кизлардан муаллима тайёрлайдиган олий укув юртлари очилиши масаласини куядилар. Умуман аёлларнинг илмсизлиги муаммоси тараккипарварларни доимо ташвишлантирган. Улар хатто бошка мусулмон давлатларида бу холатнинг мавжудлигини ёритишга харакат килганлар. Жумладан, бир маколада, Миср худудида "5 миллион 265 минг 250 нафар хотун борлиги билинди. Буларнинг ёлгуз 20 минг нафари, яъни юз хотунга бир нафари укиб ва ёзмок билур экан. Аларнингда купи европали ёки насоро араб хотунларидур" [17]. Муаллиф "укимок намоздек эр ва аёлга шаръан фарз" эканлигини яна бир карра эслатади. Бундай мазмундаги макола Захриддин Фатхиддинзода каламига мансуб булиб, унда хотин-кизларнинг илм урганиши ва тарбияси хусусида суз боради [16].

Исхокхон Ибрат узининг "Тарихи маданият" асарида хам кизлар укитиш борасида куйидагиларни ёзган: "Аммоки, кизлар мактабига келсак, бу кийинрок куринадур. Халкни вахшиёт ва ота-оналар кизларини эхтиёт килиши, одамга, бир ерга юбормаслиги, халкни илм кудратини билмагани, хусус, хотунларда таас(с)уфга гарк булуб, булар бу таас(с)уфни йукотишга эл(л)ик йиллар керак булиши курунадур. Мунга хам йуллар тофса булурки, отунбибиларни эрлари таргиб килсалар, муаллималарда бир-икки ойлар ёзув ва хисобларни билиб олуб, андин сунг узларини махалласига отунбибилардан муаллима килиб, онча (анча) мунча ойлик бериб турсалар. Булар вакти-вакти ила катта муаллима тефаси(тепа)дан караб турса, беш-ун йиллар ичинда хар кишлокда беш-ун муаллима тайёр булишини умид килса булур. Аммоки, хозирдан дархол муаллимага бор деганда, хотунлар куб булмаган сузларни айтурлар. Мунга бир мисол лозим булди. Чунончи, бизни кариндошлардан хотунлар, бизга мехмон булган эканлар. Алар ичинда ёш кизчалар муаллимада укур эканлар. Китобини кутариб келди: "кел кел, ача кизим, мулла буласан. Эмди мактабдан колма. ^ар кунда боргил" дедим. Анда онаси манга савол килиб дедики, " Фоча (Почча), ман кизимни мактабда укутмай деб турубман" деди. Ман нимага десам. Айтадурки, "китобни бисмиллоси йук" дейдур. Анга ман айтдимки, "китобингизни олуб кел" дедим. Очуб тошбакани чаён бирла урток булганини курсатуб айдим. Зехн куюб туринг деб, "бисмиллахи рохманир рохим. Тошбака чаёнга айди", десам хотунлар кулуб юбордилар. "Нимага куласизлар?", десам. "Булмас экан", дедилар. "Нимага булмайдур?", десам. "Тошбака бирлан чаёнга "бисмиллах(рохманир рохиим)" деб булмас экан" дедилар. Сунгра ман буларга лексия (маъруза) килмок булдим. Мен дедим: "Эй кариндошлар! Аввали вактларда илм кам булгонни Арабистонда диндан булак илм укулмаган. Бинобарин, улар ^уръон укитиш мажбур булгони ^уръонга "бисмиллох" куйиш расм булган. Оят булса "бисмиллох" куйиладур. ^ар сузга куйуб булмайдур. Бул китоб чикарганлар, болаларни аклига келадурган нимарсалардан хикоя килган. Бинобарин, "бисмиллох"ни айтмаган, балки хурмат килганлар. Бу китобларда сузлар ёзиш урганадурган китоб учун болани аклига мувофик сузлар илан китоб килган, деб яна мактабга борадурган килган эдим. Мана, хотунлардаги таас(с)уф! Бу хил куб-куб таас(с)уфлари бор. Ман озрок айтдим, чузмадим. Жуда куладурган таас(с)уфлар куб учун кизлар мактаби кийинрок, дедим. Бу хам осон булур, иншоллох. Х,ам(м)аси харакат хукуматдан имдод илан буладур. Энг яхшиси, муаллимлар хотунларига буюрушдурки, эри хотуни укитадурган булуб, хотини кизларни укитадур. Мундин осон йул кишлокда куринмайдур. Чунончи, отунбибилардан хуркмайдур. Бемалол муомала булуб келган уз йулларидур" [7, 137].

Жадидлар оила ва жамиятда укимишли аёлнинг урни хамда мавкеи узгача эканлигини тушунтиришга харакат килганлар. Бу хакда манбалардан куйидагиларни билиш

мумкин: "... хотунларни укитмок ва аларнинг аклларига жило бермок ва эрлари бирла яхши муаммолар килмок ва болаларини тарбият килмок ва зиндакорчиликни яхши билмаклари хусусида таълим албатта зарурдир" [3].

Натижалар ва мух,окамалар (Results and Discussions)

Умуман жадидлар хотин-кизларнинг таълим олиши масалалари хар томонлама таргиб этдилар. Бу йулда уларга нисбатан килинган тускинликлар хам жадидларни тухтада олмадилар.

Абдукодир Шакурий Самарканддаги мактабида угил ва киз болаларни бирга укитила бошлайди. ^изларга унинг хотини дарс беришга кумаклашган [18]. Абдулкодир Шакурийнинг бундай иши махаллий бойлар ва рухонийлар норози булишган. Шундай булсада, бундай мактаблар Туркистоннинг бошка шахарларида хам очила бошлаган. Тошкентда Эшонхужа Хонхужаев янги усул мактабида 3 нафар киз, Собирхон Рахимовнинг мактабида 15 нафар киз болалар укиганлар [19]. ^укон шахрининг Галчасой махалласида Мухаммаджон Холикий 1913 йилда дастлаб "усули жадид", кейин эса кизлар мактабини хам ташкил килган. Унинг синглиси Солияхон Абдухолик кизи укувчиларга сабок берган [13, 46].

Хулоеа (Conclusion)

XIX асар охири - ХХ аср бошларида аёлларни оила, жамиятдаги урнини топиши учун таълим олишлари мухим эканлигини жадид маърифатпарварлари тушуниб етганлар. Бунга асос сифатида айнан аёллар билан боглик булган манбалар, шариат хукмлари асосида ёзилган асарларни курсатиб утишган. Шу билан бирга, Европа маданиятидаги аёлларни мавкеини хам мисол тарикасида курсатиб утишган. Туркистон жадид маърифатпарварларидан Исхокхон Ибрат, Абдулла Авлоний, Рауф Музаффарзода, аёллардан Сория Музаффария, Салима Ёкубова, Махфуза Максудоваларнинг асарларида, маколаларида келтириб утилган. Шунингдек, бу фикрларни исботи сифатида Самарканд шахрида Абдукодир Шакурий, Тошкент шахрида Эшонхужа Хонхужаев, Собирхон Рахимов, ^укон шахрида Мухаммаджон Холикийлар мактабларида кизлар хам укитила бошлаган.

Хулоса урнида таъкидлаш лозимки, бугунги тезкор узгараётган даврда, жаннатмакон Узбекистонда хам изчил ислохотлар билан бирга учинчи Ренессанс даврига пойдевор яратилмокда. Демакки, бугун бу диёрда яшаётган хар бир оила бекаси яъни булажак тарбия эгаси оналар учун илм урганиш-янгича дунёкараш ута долзарб. Орамизда купчилик ёшларимизнинг хулки, ажримларининг купайиб кетганлиги, эр ва хотин уртасидаги муносабатларнинг совуклиги, узаро келишмовчиликлар, куни-кушничилик маданиятини билмаслик, бизни ранжитаётган булса, бунга улар айбдор эмас. Бу уларнинг хаётга тайёр эмаслиги- ургатилмаганидан. Бугун бу хатоларни тугрилаш учун илмий-ижтимоий институтларда илмий манбаларга таянган холда, амалий таргиботлар асосида янгича фаолият олиб бориш даври демакдир.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев: мамлакатимиздаги бой тарих, боболаримиздек буюк алломалар хеч каерда йук // "Халк сузи" газетаси. 2018 йил 21 декабрь сони.

2. Авлоний А. Туркий гулистон ёхуд ахлок // танланган асарлар. 37-бет.

3. Дур ал-ажойиб. УзР ФА Абу Райх,он Беруний номидаги Шаркшунослик института, кулёзма № 2674.

4. Исх,окхон Ибрат. Тарихи маданият // Узбекистон Республикаси Фанлар академияси Шаркшунослик института (бундан кейин - УзР ФА ШИ) кулёзмалар фонди. инв. № 10117. Туракургон, 1925. 137 варак.

5. Ризоуддин ибн Фахруддин. Тарбияли хотун. УзР ФА Абу Райх,он Беруний номидаги Шаркшунослик институти, тошбосма № 6548.

6. Суфизода. Укунглар оналар // Садои Туркистон. 1914 йил 17 май

7. Тожибоев Р. Маърифат фидойиси / Соглом авлод учун, 1999й ил. № 4-5, Б. 46.

8. Тошкандлик бир муаллима. На учун ибрат олмаймиз // Садои Туркистон. 1914 йил 20 май.

9. Турукун-ниса. УзР ФА Абу Райх,он Беруний номидаги Шаркшунослик институти, кулёзма № 3075/II.

10. Хотунларда илм маориф // Ойина (1914-1915). Тошкент., 2001. 72-бет.

11. УзР МА, И-1, 31 -руйхдт, 943 -иш, 23 -варак.

12. УзР МА, И-47, 1-руйхат, 1148-иш, 148-варак.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.