Научная статья на тему 'ЎРТА АСР МИСР ХОТИН-ҚИЗЛАРИНИНГ ИЖТИМОИЙ ҲАЁТИ'

ЎРТА АСР МИСР ХОТИН-ҚИЗЛАРИНИНГ ИЖТИМОИЙ ҲАЁТИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
210
13
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Миср / мамлук / султон / баҳрий / буржий / тарих / аёл / қиз. / Египет / мамлюк / султан / бахриты / бурджиты история / женщина / девушка.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Зуҳра Арипова

Ушбу мақолада Мисрда мамлуклар ҳукмронлиги даврида (1250-1517) аёлларнинг ижтимоий ҳаётдаги ўрни, уларнинг мамлук султонларига таъсири ва мамлуклар давлатининг вужудга келишига ўзига хос сабаб бўлмиш – Миср маликаси Шажара ад-дур ҳақидаги маълумотлар тадқиқ этилган. Маълумки, 1250 йилда Султон Туроншоҳнинг ўлимидан сўнг, Мисрнинг эътиборли кишилари тахтга Шажарат ад-дурни лозим кўрадилар. У 80 кун давомида Мисрни бошқарган. Ислом давлатларида “ҳукмдор аёл киши бўлиши мумкин эмас” – деган қараш бор. Сарой мулозимлари унинг ҳукмронлигига қарши бош кўтара бошлаганлигини сезгач, у бош қўмондон Ойбекка турмушга чиқади. Му‘из ад-дин Ойбек ат-Туркманий 1250 йилда тахтга ўтиргач, энди бевосита мамлуклар бошқаруви даври бошланган. Аёллар мамлук султонлари қасрида улуғланган ва уларни “хотин” деб аташган. Аёллар эркаклар каби суфий тариқатларга эргашганлар. Султон Хушқадамнинг хотини Хунд Шакарбой бадавия тариқатининг ҳомийси сифатида танилган. Ўша давр ёзувчилари ўз асарларида аёлларни васф этишган. Аёллар асосан бозорда харид қилиш, тўй маросимларида қатнашиш учунгина кўчага чиқишган. Мақолада Мисрда мамлуклар ҳукмронлиги даврида аёлларнинг жамият ҳаётида тутган ўрни, диний ҳақ-ҳуқуқлари, уларнинг эркаклар билан тенг ҳуқуқли экани таҳлил қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

СОЦИАЛЬНАЯ ЖИЗНЬ СРЕДНЕВЕКОВЫХ ЕГИПЕТСКИХ ЖЕН

Эта статья содержит информацию о роли женщин в общественной жизни во время правления мамлюков в Египте (1250-1517), их влиянии на мамлюкских султанов и царицу Египта Шаджара ад-дур, которая и способствовала созданию государства мамлюков. Статья основана на трудах ряда средневековых арабских историков. Известно, что в исламских странах существует мнение, что женщина не может править государством. После смерти султана Тураншаха в 1250 году видные люди Египта увидели необходимость в возведении Шаджарат-ад-дур на престол. Она правила Египтом в течение 80 дней. Когда она поняла, что придворные начинают бунтовать против её правления, он вышла замуж за главнокомандующего Ойбека. И когда в том же 1250 году на трон взошел Муад ад-Дин Ойбек ат-Туркмани, начался период прямого правления мамлюков. Во дворцах мамлюкских султанов женщин прославляли и называли «хотун». Женщины в тот период были последователями суфийских сект наравне с мужчинами. Хунд Шакарбой, жена султана Хушкадама, известна как покровитель секты бедавия. Писатели того периода описывали женщин в своих произведениях. Женщины проводили свое время в основном за стенами своих жилищ и выходили за пределы дома в основном за покупками на рынок и на свадьбы.

Текст научной работы на тему «ЎРТА АСР МИСР ХОТИН-ҚИЗЛАРИНИНГ ИЖТИМОИЙ ҲАЁТИ»

^ё^^Г ^^Kgr SHARQ MASH ' A L I ^^^gr

УРТА АСР МИСР ХОТИН-ЩЗЛАРИНИНГ ИЖТИМОИЙ ^АЁТИ

АРИПОВА ЗУХ,РА

тарих фанлари доктори (DSc), доцент, УХИА

https://doi. org/10.37547/ot/vol-01issue-02-11

Аннотация. Ушбу мацолада Мисрда мамлуклар уукмронлиги даврида (1250-1517) аёлларнинг ижтимоий уаётдаги урни, уларнинг мамлук султонларига таъсири ва мамлуклар давлатининг вужудга келишига узига хос сабаб булмиш - Миср маликаси Шажара ад-дур уацидаги маълумотлар тадциц этилган.

Маълумки, 1250 йилда Султон Туроншоунинг улимидан сунг, Мисрнинг эътиборли кишилари тахтга Шажарат ад-дурни лозим курадилар. У80 кун давомида Мисрни бошцарган. Ислом давлатларида "уукмдор аёл киши булиши мумкин эмас" - деган цараш бор. Сарой мулозимлари унинг уукмронлигига царши бош кутара бошлаганлигини сезгач, у бош цумондон Ойбекка турмушга чицади. Му'из ад-дин Ойбек ат-Туркманий 1250 йилда тахтга утиргач, энди бевосита мамлуклар бошцаруви даври бошланган. Аёллар мамлук султонлари цасрида улугланган ва уларни "хотин" деб аташган. Аёллар эркаклар каби суфий тарицатларга эргашганлар. Султон Хушцадамнинг хотини Хунд Шакарбой бадавия тарицатининг уомийси сифатида танилган. Уша давр ёзувчилари уз асарларида аёлларни васф этишган. Аёллар асосан бозорда харид цилиш, туй маросимларида цатнашиш учунгина кучага чицишган.

Мацолада Мисрда мамлуклар уукмронлиги даврида аёлларнинг жамият уаётида тутган урни, диний уац-ууцуцлари, уларнинг эркаклар билан тенг ууцуцли экани таулил цилинган.

Таянч суз ва иборалар:Миср, мамлук, султон, баурий, буржий, тарих, аёл, циз.

Аннотация. Эта статья содержит информацию о роли женщин в общественной жизни во время правления мамлюков в Египте (1250-1517), их влиянии на мамлюкских султанов и царицу Египта Шаджара ад-дур, которая и способствовала созданию государства мамлюков. Статья основана на трудах ряда средневековых арабских историков. Известно, что в исламских странах существует мнение, что женщина не может править государством. После смерти султана Тураншаха в 1250 году видные люди Египта увидели необходимость в возведении Шаджарат-ад-дур на престол. Она правила Египтом в течение 80 дней. Когда она поняла, что придворные начинают бунтовать против её правления, он вышла замуж за главнокомандующего Ойбека. И когда в том же 1250 году на трон взошел Муад ад-Дин Ойбек ат-Туркмани, начался период прямого правления мамлюков. Во дворцах мамлюкских султанов женщин прославляли и называли «хотун». Женщины в тот период были последователями суфийских сект наравне с мужчинами. Хунд Шакарбой, жена султана Хушкадама, известна как покровитель секты бедавия. Писатели того периода описывали женщин в своих произведениях. Женщины проводили свое время в основном за стенами своих жилищ и выходили за пределы дома в основном за покупками на рынок и на свадьбы.

Опорные слова и выражения: Египет, мамлюк, султан, бахриты, бурджиты история, женщина, девушка.

Abstract. This article contains information on the role ofwomen in public life during the reign of the Mamluks in Egypt (1250-1517), their influence on the Mamluk sultans, and Queen of Egypt Shajaratu-d-dur, which contributed to the creation of the Mamluk state. The article is based on the works of many medieval Arab historians. It is known that in Islamic countries there is an opinion that a woman cannot rule the state. After the death of Sultan Turanshah in 1250, prominent people of Egypt saw the need for the ascension of Shajaratu-d-dur to the throne. She ruled Egypt for 80 days. When she realized that the courtiers were beginning to rebel against her rule, she married commanderin-chief Oybek. And when Muad ad-Din Oybek al-Turkmani ascended the throne, the period of direct rule of the

Mamluks began. In the palaces of the Mamluk sultans, women were glorified and called "hotun ". Women at that time were followers of Sufi sects along with men. Hund Shakarboy, the wife of the Sultan of' Hushkadam, was known as the patron ofthe Badavia sect. Writers ofthatperiod described women in their works. Women spent their time mainly in their homes and went outside mainly for shopping at the market and for weddings.

Keywords and expressions: Egypt, mamluk, sultan, fringes, Burjits, history, woman, girl.

Х,ар бир миллатнинг узига хос маънавиятини шакллантириш ва юксалтиришда, шубхасиз, оиланинг, оилада эса аёлнинг урни ва таъсири бекиёсдир. Чунки инсоннинг энг соф ва покиза туйгулари, илк хаётий тушунча ва тасаввурлари, биринчи галда, оила даврасида, она тарбияси билан шаклланади. Миср ижтимоий, сиёсий тарихида аёлларнинг жамиятдаги урни, уларнинг оилага булган муносабати, ижтимоий хаётдаги ролини урганиш мухим омиллардан биридир. Лекин баъзи маълумотларга кура, узга юртларда хукмронлик килган хоразмлик деб, эътироф этиладиган аёллардан бири Шажара ад-Дур булиб, келиб чикиши тугрисида тахминлар куп, Мухаммад Хоразмшохнинг онаси Туркон-хотун саройида тарбия олганлиги, мугуллар истеълоси даврида оиласи билан кочганда йулларда дарбадарликда колиб кетиб, чурига айланганлиги тугрисида араб тарихчиларининг тахмини бор1. Урта аср тарихчиси ал-Макризий томонидан Шажара ад-Дурнинг туркийлардан булганини, у Султон Солих Айюб томонидан сотиб олинган ва Султон унга уйланиб, озод килмагунча паст мавкеда булгани хакида маълумотлар келтирилган. Шунингдек, у келиб чикиши жихатидан мамлукларга якин ва Мисрдаги "Мамлук султонларининг биринчи вакили" , - деб билган2. Шоир, адабиётшунос Маркам Мах,муд шу даврни урганган турк олимаси Бахрия Учокнинг Шажара ад-Дурнинг келиб чикиши тугрисидаги маълумотларни куйидагича келтиради: Малика Шажарнинг келиб чикиши араблардан эмасди. У Абдуллох деган туркийлардан булган кишининг кизи булиб, чамаси, киргин жангларда отаси улгач, чури сифатида бадавлат хонадонларга сотилган. Урта аср одатларига кура, энг гузал чурилар султонларга, амирларга ва хатто халифаларга совга килинган. Малика Шажар кудратли давлат рахбари - малика ал-муслимийн даражасига етганида хам халифага чурилик пайтларини унутмай, олтин, кумуш тангаларга узининг исми ёнига "ал - Мустасимийа", деган сузни кушиб зарб эттирган, бу билан у халифа ал-Мустасимнинг чуриси эканлигини тан олган3. 1250 йилда Султон Туроншохнинг улими Мисрга хавф солиб турган Людовик IX ва мугулларнинг тахдиди вактига тугри келди. Бу эса, уз навбатида, ушбу тахдидларга карши туришни талаб килар эди. Шунда Ал-Мансур минтакасида 1249-1250 йилларда француз кироли Людовик IX кушинларини енгишда бахрий мамлук кисмлари кучли эканликларини намоён килдилар. Шундай кийинчилик даврида Мисрнинг эътиборли кишилари тахтга Шажара ад-Дурни лозим курадилар. Шажара ад-Дурни Аббосий халифа Муста'сим биллох Багдоддан ^охирага Нажм ад-дин Айюбийга совга сифатида юборган эди. Айюбий тахтга утиргач, Шажара ад-Дурнинг хам мартабаси ошди, уни Айюб кулликдан озод килиб, ораларида фарзанд тугилгач, Малик Солих унга расман уйланди ва шу сабабли, Шажара ад-Дур малика макомини олди. Фарзандларига Халил деб исм куйдилар. Малика хаттоки, жанг майдонларида хам доимо эридан айрилмасди. Фарзанди Халил сабабли уни "ал-маликат исматуд-дийн Шажар ад-дур" (малика дур дарахти), "би малика-т- ил-муслимин волида т-ил-малик Халил" (мусулмонларнинг маликаси, подшох Халилнинг онаси), -деб атардилар.

1 Xodjaeva R.Mamluklar davri arab adabiyoti (XIII-XV asrlar). -Toshkent: "Hilol Mediya", 2013.- B. 113-114

2Taqiy ad-Din al-Maqriziy. As-Suluk fi ma'rifa davla al-muluk . Bayrut: Dar al-kutub al-ilmiya. 1997. - B. 361. (Bundan keyin: al-Maqriziy. As-Suluk fi ma'rifa davla al-muluk. )

3 Mahkam Mahmud. Malika Shajar qismati. https://ziyouz.uz/matbuot/mustaqillik-matbuoti/mahkam-mahmudov-sharqning-hukmdor-ayollari-1991

Шажара ад-Дур салтанатида дуч келган биринчи муаммо бу - Димьятни эгаллаб олган салибчилар муаммоси эди. Шажара ад-Дур мархум султон Солих Нажм ад-Дин Айюбнинг Бейбарс, Октой, Ойбек, ^утуз каби туркий лашкарбошилари ва амирлари ёрдамида салбчиларга карши шиддатли курашиб, улар устидан галаба козонган. Шундай килиб, Султона Шажар ад-Дур дуч келган хавф таъсиридан халос булишга муваффак булди. Бирок буларнинг барчаси Шажара ад-Дурни уша даврдаги сарой аъёнлари уни куллаб-кувватлаши учун етарли эмас эди, янги Султонани, биринчи навбатда, аёл киши эканлиги боис хам, мусулмонлар узларига аёл хукмронлик килишини хохламаганлар. Афтидан, Шажара ад-Дур бу холатни хис етиб, у сарой аъёнларига якинлашишга харакат килиб, уларга мартабалар ва совга-саломлар берган, шу билан бирга, улар ишончи ва унга нисбатан мехрини козониш максадида соликларни камайтирган ва, умуман олганда, яхши сиёсатни урнатган4. Унинг исми мусулмонлар маликаси ва содикларнинг бош кумондони Султон ал-Мансур Халилнинг онаси сифатида, танга устига "Ал-Мустасимийа Солихийя" шаклида ёзилган. Эхтимол, Шажара ад-Дур узи асли келиб чикиши жория булганига, айюбийлар наслидан келиб чикмаганлигини хис килган булиши мумкин. Шунинг учун у хукм чикаришга конуний жихатдан хак-хукуки йук эди. Шажара ад-Дур, бир томондан, "Умм Халил Ал-Солихийя" деган номни оклашга интилган булса, бошка томондан турмуш уртоги Айюбийлар сулоласи шаънини химоя килишга харакат килган5. Шажара ад-Дурнинг номи Багдоддаги халифа номидан кейин Миср масжидларида хутба вактида зикр этилган, олтин тангаларга зарб килинган. Бу тангалардан биттаси Лондондаги Британия музейида сакланиб келмокда6. У 80 кун давомида Мисрни бошкарган. Бу сана буйича хам тафовутлар бор. Баъзи манбаларда 3 ой деб хам ёзилган. Унинг бош маслахатчиси амир Ойбек эди. Маълумки, ислом давлатларида "хукмдор аёл киши булиши мумкин эмас" деган караш бор. Мусулмон умматининг рахнамоси булган Багдоддаги Аббосий халифа ал-Мутаъсим аёл кишининг давлатни бошкаришига фатво бермайди ва жиддий норозилигини билдиргач, у бош кумондон Ойбекка турмушга чикишга мажбур булади. Му'из ад-дин Ойбек ат-Туркманий 1250 йилда тахтга утиргач, энди бевосита мамлуклар бошкаруви даври бошланган.

Унинг тимсоли хозир хам узига тадкикотчилар, санъаткорлар эътиборини жалб этмокда, унинг исми билан кучалар аталган, у тугрисида китоблар ёзилмокда, кинофильмлар, телеспектакллар яратилмокда, романлар битилган, шу жумладан, машхур ёзувчи Жиржи Зайдоннинг "Шажара ад-Дур" романи хамда Мухаммад Арйоннинг худди шу ном билан ёзган романлари мавжуд7. Ойбек ат-Туркманий 1257 йилгача Миср тахтида султон Ойбек ал-Муъизз номи билан хукмдорлик килган. Аммо катъиятли Шажара ад-Дур хамон давлат ишларига аралашаргани боис, хукм учун курашда иккалови хам фожеали халок булганлар.

Мамлук султонлари даврида мисрлик аёллар нафакат кулларига хина куйишган, балки тирнокларини кизил буёк билан буяшган, бу холат баъзи хорижий саёхатчиларнинг эътиборини тортган. Бундай куриниш куплаб аёллар танасининг турли кисмлари билан безатилган татуировкадан фарк килган8. Бу даврда агар аёллар кучага чикишни хохлашса, энг чиройли кийимларини кийиб, узида бор барча безакларни такиб, хушбуй хидли

4 Ibn Iyas Muhammad ibn Ahmad. Kitab tarix Misr al-mashhur bi bada'i-z-zuhur fi viqa'i-d-duhur. Al-Qahira: kutub al-hay'a al-misriya. 1982. - B. 89 (Bundan keyin: Ibn Iyas. Kitab tarix Misr al-mashhur bi bada'i-z-zuhur fi viqa'i-d-duhur.)

5 'Abd al-Fattah Ashur. Al-'Asr al-mamalik fi Misr va-sh-Sham. Al-Qahira. Dar an-nahda-l-arabiya. 1965. - B. 13.

6Ahmad Muxtor Al-'Ibodiy. Qiyom davlat al-mamolik al-uvla fi Misr va-sh-Shom.-Iskandariya: Al-muassasa shabbob al-jomi'a, 1982. - B.119

7 Xodjaeva R.Mamluklar davri arab adabiyoti (XIII-XV asrlar). -Toshkent: "Hilol Mediya", 2013.- B. 114 Abu Abd al-lah bin al-Hoj al-Molikiy. Al-Madhal ila tanmiya al-A'mol bitahsiyn an-niyat bat-tanbih ala ba'd al-bad'I bal-a'void. J.2. Al-Qahira. Maktaba dor at-turas. 2007. - B.167

8Abu Abd al-lah bin al-Hoj al-Molikiy. Al-Madhal ila tanmiya al-A'mol bitahsiyn an-niyat bat-tanbih ala ba'd al-bad'I bal-a'void. J.2. Al-Qahira. Maktaba dor at-turas. 2007. - B.167

атирлардан сепиб кейин чикканлар9. Бу такинчоклар орасида янтардан ишланган "анбария" деб аталадиган заргарлик буюми хам булган10. Шунингдек, кимматбахо балдок (халка)лардан хам фойдаланганлар11. Икки кулларига жавохирлар билан безатилган билакузук таккан12. Ва бошида олтин ва марваридлар билан безатилган "асаиб" деб аталувчи такинчок булган. Бу такинчок отларнинг терисидан ишланган булиб, тасмага ухшаш факат чиройли безак берилган эди13. Мамлук султонлари даврида жамиятдаги аёлларнинг мавкеига келсак, мамлуклар тоифасида буладими ёки бошка одамларми, аёлларга жуда хурмат курсатилган. Мамлуклар аёлларга хурмат ва эхтиром курсатиб, - "хунд" ва "и^^" - "хотун" каби номлар билан атганлар. Хунда номи султонларнинг хотинларига хос булган, лекин баъзи жойларда катта табака аёлларга нисбатан хам кулланилган. Хотун сузига келсак, у, дастлаб, малика, амира деган маънони англатади, кейинчалик эса умуман, аёл, ёки хоним маъносида хам ишлатилган. Узбек тилида "хотин" сузи аёл14 маъносида кулланилади. Улар, шунингдек, султонларнинг кизлари, хотинлари ва опа-сингилларига ёзган ёзишмаларидан уларга турли хил хурмат, эхтиром изхорлари берилган15. Мамлук султонлари аёлларга пул ва мол-мулк беришга ваъда бермай, хаттоки "агар биз хар бир аёлнинг хохиш-истаклари, кийимлари, улар хохлаганидек уйлар билан таъминлашимиз керак булганида эди, уларнинг истакларини руйхатини узини ёзиш учун бир нечта жилдли китоб ёзишимиз керак булар эди", - деб айтганлар. Урта аср тарихчиси аз-Зохирий фикрини давом эттириб, "Биз "хунд" лардан бири вафот этганида, унинг бойлиги хисоблаб курилганида атиги олти юз минг динор бор эди", - деб ёзади16. Бу билан аз-Зохирий мамлук султонлари аёлларига катта микдорда маблаг бермаганлигини тасдиклайди. Султон ан-Носир Мухаммаднинг кизи эса, Амир Таранинг хотини булгач, ундан жуда катта бойлик мерос колган. Ушбу бойликлар кирк минг дирхам ёки уша вактдаги икки минг Миср динорига тенг эди17. Баъзи султонлар уз харамидаги аёлларни, одатда, Гизада ва бошка жойларда буладиган тадбир, маросимларга олиб боришган. Бунда султон хдрамидаги аёллар отлар устига куйилган махсус буялган ипак матолар билан уралган фойтунларда борганлар18. Уларнинг отларини амирлар бошкариб, улардан кейин куплаб амирлар, мамлуклар, ходимлар ушбу аёлларни кузатиб юрганлар.

Агар султоннинг хотини ёки онаси Х,аж сафарига борадиган булса, султон бу маросим учун жиддий тайёргарлик куриб, уларни олиб юришга мулжалланган махсус замбарак тайёрлаттирган. Уларни кузатиб бориш учун Султон карвон хозирлатиб, уларга хамрохлик килишни энг сара амирларга буюрган19. Х,аж маросимларини бажариб, Мисрга кайтган онаси ёки хотинини султон уни ^охира ташкарисида кутиб олишга чиккан, сунг бу амални

9 al-Maqriziy. As-Suluk fi ma'rifa davla al-muluk. J.2. - B.536

10 Taqiy ad-Din al-Maqriziy. Kitob al-mavo'iz va al-i'tibor bi-zikr al-xutat va al-osor. J.3. -Buloq: Kaston Viit, 2002 - B.166

11 al-Maqriziy. As-Suluk fi ma'rifa davla al-muluk. J.2. - B.536

12 al-Maqriziy. As-Suluk fi ma'rifa davla al-muluk. J.2. - B.528

13Ibn Tag'riberdi Abu al-Mahosin. Kitob an-nujum az-zohira fi muluk Misr va-l-Qohira.J.9 -Lubnon: dor al -kutub al-ilmiya, 1992 - B.176 (Bundan keyin: Ibn Tag'riberdi. Kitob an-nujum az-zohira fi muluk Misr va-l-Qohira.)

14 O'zbek tilining izohli lug'ati : 5 jildli : 80 000 dan ortiq so'z va so'z birikmasi. / / A.Madvaliev tahriri ostida. -Toshkent: "O'zbekiston milliy entsiklopediyasi"Davlat ilmiy nashriyoti, 2006-2008. - B.415

15Shahob ad-Din al-Qalqashandiy. Subh al-a'sha fi sinaot al-insho. -Qohira: Dor al-Kutub.J.7. 1914-1919. - B.166

16 Xalil ibn Shahin az-Zohiriy. Zubdat kashf al-mamolik va bayon at-turuq va-l-masolik. -Qohira: Dor al-arab li-l-bustoniy, 1988. - B.121

17al-Maqriziy. As-Suluk fi ma'rifa davla al-muluk. J.2.- B.777

18Ibn Tag'riberdi. Kitob an-nujum az-zohira fi muluk Misr va-l-Qohira.J.6- B.256-257

19Taqiy ad-Din al-Maqriziy. Kitob al-mavo'iz va al-i'tibor bi-zikr al-xutat va al-osor. J.4. -Buloq: Kaston Viit, 2002 - B. 250

бажарган онаси ёки хотини учун буюк байрам сифатида нишонлашга буюрган20. Шунингдек, амирлар уларга кимматбахо совгалар ва хашаматли буюмлар хадя этишган21. Агар султон харамидаги хотинларидан бири касаллиги хакида хабар топса, уша захоти унинг холидан хабар олгани борган. Агар Султон хотинининг касаллигини даволаш учун шифокор "хаво алмаштириши" зарур эканлигини тавсия килса, шунда у Булокка бориб, Нил дарёси жозибасидан бахра олишига рухсат берган22. Даволаниб, шифо топгач, Султон катта байрамни нишонлар, бу тадбирга аёлни табриклаш учун давлатнинг хурматли вакиллари, сарой аъёнлари, шу жумладан амирлар, козилар ташриф буюришган. Унинг дарвозаси олдида ногора ва табил чалувчилар тупланганлар. Кейин Хунд олов, шам ва чироклар билан уралган ажойиб манзара куршовида хамда оркасида амирларнинг хотинлари ва канизаклар билан калъадаги уйига кайтган23. Аммо агар Султон ёки амирларнинг хотинларидан бири вафот этса, барча амирлар мархуманинг рухи учун ^уръон тиловати килганлар. Султон ёки амир купинча мархума хотинининг рухига багишлаб, камбагал ночорларга хайр-эхсон ва маблагларни таркатар эди24. Агар Султон хотинларидан бири хомиладор булса, у бутун эътиборини шу тугилажак бола угил булишига, тахт вориси булиб, унинг ишларини давом этиради, деган умидда уша аёлга каратарди.Агар у хохлаган нияти амалга ошса, у холда янги тугилган чакалокка багишлаб катта байрам утказилар эди. Онасини эса, улуглаб, Байт Заркаш доирасига утказиб, унга хурмат курсатганлар. Бу тадбир етти кеча-кундуз утказилиб, аёлга мукофот сифатида минглаб динорлар берилган25. Бу аёлларга булган хурмат факат султонлар ва улар амирларининг аёллари билан чегараланмаган. Миср султонлари даврида Миср халкининг аёлларга булган хурмати баланд булгани тугрисида далиллар мавжуд.

Бунинг энг яхши исботини одамлар узларининг аёллари ва кизларига -"¿JàJl " -"Ситту ал-хулк" - "олти хулк, олти борлик", "^jil ^l^Sl " - "Ситту хуккам ва ситту ан-нос " - "олти хукмдор ва олти одам", " J£5l sl^SÎl - "Ситту ал-кадот ва ситту ал-кулл" - "козиларнинг олтитаси ва хамма нарсанинг олтитаси" каби магрурлик, мактов, улуглаш каби куплаб номлар берилишида куриш мумкин26. Агар аёллардан бири йулга чикса, агар унинг эри кодир булса, у эшак ва унга хамрохлик килиши учун хизматкор олиб келган. Бу вактда ёзилган асарларда аёлларнинг камчиликлари хакида куп айтилмаган, аксинча, купчилик манбаларда уларни макташган. Масалан, Урта аср тарихчиси ас-Саховий замонасининг аёллларидан бирини "етакчилик, ишонч ва махоратга эга" деб тавсифлаб, "улимидан кейин узини гузал машхадда куради", - деган27. Шунга карамай, мамлук султонлари даврида аёл кишининг Миср жамиятидаги урнини тасвирлашда, у эркакнинг шериги ва хаётда унинг унг кули, жамиятдаги муносиб мавкега эга эди, деб айтиш мумкин.

Мамлук султонлари даврида жамоатчилик томонидан топилган камчиликлардан бири баъзи козилар томонидан иш куриб чикилганда "агар эркак ва унинг рафикаси орасида булаётган муаммо кутарилган булса, аёл галаба козонган". Х,ижрий 792 йилда Амир Минташ ва Султон Зохир Баркук уртасидаги галаён пайтида Амир Минташ султоннинг сингилларини хибсга олишга буйрук берган. Сингиллари ва уларни жорияларини кулга

20 al-Maqriziy. As-Suluk fi ma'rifa davla al-muluk. J.2. - B.235

21Ibn Iyas . Kitab tarix Misr al-mashhur bi bada'i-z-zuhur fi viqa'i-d-duhur. J.2. - B. 50-51

22 O'sha asar. B. 49

23 Ibn Tag'riberdi Abu al-Mahosin. Muntaxabot min havodis ad-duhur fi mada al-ayyom va ash-shuhur / al-Muhaqqiq Muhammad Kamol ad-Din Izzu ad-Din. - Qohira: Olam al-Kutub, 1990. - B.226.

24 al-Maqriziy. As-Suluk fi ma'rifa davla al-muluk. J.2.- B.165- 171

25 Ibn Tag'riberdi. Kitob an-nujum az-zohira fi muluk Misr va-l-Qohira.J.6- B.119

26 Abu Abd al-lah bin al-Hoj al-Molikiy. Al-Madhal ila tanmiya al-A'mol bitahsiyn an-niyat bat-tanbih ala ba'd al-bad'I bal-a'void. J.2. Al-Qahira. Maktaba dor at-turas. 2007. - B.237

27Muhammad ibn Abd ar-Rahmon as-Saxoviy. Ad-duval lomi' fi ay'yon al-qarn at-tasi'. J.12.- Bayrut: Dor al-Jayl, 1992. - B.4. (Bundan keyin: as-Saxoviy. Ad-duval lomi' fi ay'yon al-qarn at-tasi'.)

олиб, ^охира кучаларида судрашган, бу манзарани куриб турган гувохлар: "...аёлларни йигиси бутун шахарни тутиб кетганди", - деб тасвирлаганлар28. Бундан тушунамизки, мамлуклар даврида Миср жамиятида аёллар кобилиятли булишига карамай, хозирги замон даражасидаги гендер тенглигига етиб бормаган. Бунинг асосий сабаби, аёлларга замонавий нуктаи назардан ёндашувда. Урта асрларда Аллох аёлни факат завк ва эксплуатация учун яратган, деган тушунча булган. Бу фикр уша вакт одамлари катта пул эвазига бемалол аёлларни сотиб олишида яккол намоён булади. Султон ан-Носир Мухаммад туртта аёлга уйланган, харамида эса 1200 та жорияси булганини куриш мумкин29. Амирлар, умуман олганда, хар бир киши уз маблагига караб, жорияларни сотиб олишда мамлук султонларига таклид килганлар. Урта асрларда икки хил рангдаги жориялар булган: ок ва кора. Султон ас-Солих 'Имод ад-дин Исмо'ил ок танли жориялардан кура, кора танли жорияларни сотиб олишни афзал курган30. Жориянинг нархи ва уй ишларидаги кадр-киммати унинг гузал, мехрибон, овозининг мулойимлиги, согломлиги каби фазилатларга боглик булган31. Ушбу даврда ^охира кул бозорларида "чорва моллари сотилгани каби куллар ва жориялар сотилувчи бозор хам булган. Х,ар бир чорва бозорида булгани каби, кул бозорларида хам даллол булиб, у хам чиройли юз ёки ёкимли овозли жорияларни намойиш этган. Султонлар бу даллоллардан олган пулининг ярим микдори ёки воситачиликка тенг солик ундирганлар ва бу солик хижрий 715 йилда Носир Мухаммад ибн ^аловун бекор килингунига кадар сакланиб колди"32. Купинча, бир хонадон хужайини уз жориясига уйланган. ^озилар аввал жорияни никох шартномаси тузишдан олдин озод килиниши кераклигини таъкидлаганлар. Озод килгачгина, никох укилишига рухсат берилган33. Купгина жорияларнинг исмлари замонавий манбаларда тез-тез учрайди, чунки улар султонлар ва амирларнинг саройларида мухим роль уйнаган.

Султонлар жорияларнинг баъзиларига уйланишгач, худди Султон Хушкадам ва Султон Aшраф Барсбай хукмронлиги даврида содир булгани каби жориялар л^" - "Хунд

ал-кубра" - "буюк хотин" макомига эга булганлар34. Яна шундай ходисалардан бирига тухталсак. Хаванд Тугой, ал-Хаванд ал-Кубра номи билан хам танилган аёл Султон ан-Носир Мухаммаднинг канизаги эди. Кейинчалик у севимли хотинига айланди. Уз гузаллиги билан танилган Тугой катта кучга эга булдики, урта аср тарихчиси ал-Макризийнинг айтишича, Султон учун ерни упгани каби, баъзи кози ва амирлар унинг олдида хам ерни упишар эди. Тугой Султон Носир Мухаммадга угил тугиб бергани учун, Унга "Умм Анук" исмини беришган. Тугой 749 йилда вафот этди ва узидан катта бойлик колдирди.

Баъзи урта аср тарихчилари "Уша даврда, биз бир одам унга хизмат килиши учун жория сотиб олганини эшитганмиз, уша канизак узи борган хонадон хонимидан нафратланиб, унга хасад килиб, уша сохибани уз хужайинига ёмон курсатиб, улдиртирган холат хам булган", - деб ёзганлар35.

28Ibn Tag'riberdi. Kitob an-nujum az-zohira fi muluk Misr va-l-Qohira.J.5. - B.492; as-Saxoviy. Ad-duval lomi' fi ay'yon al-qarn at-tasi'. J.12. - B.4

29 Ibn Tag'riberdi. Kitob an-nujum az-zohira fi muluk Misr va-l-Qohira.J.9. - B.210

30 al-Maqriziy. As-Suluk fi ma'rifa davla al-muluk. J.2. - B.733, Ibn Iyas. Kitab tarix Misr al-mashhur bi bada'i-z-zuhur fi viqa'i-d-duhur. J.2. - B.134

31 Ibn Tag'riberdi. Kitob an-nujum az-zohira fi muluk Misr va-l-Qohira.J.5 - B.492

32 O'sha asar. J.9 - B.45

33Ibn Hajar al-Asqaloniy. 'Anba' al-g'umr bi 'anba' al-'umr. J.7. Al-majlis al-A'la li-sh-shuun al-islamiya, 1998. -B.496

34 Ibn Tag'riberdi. Kitob an-nujum az-zohira fi muluk Misr va-l-Qohira.J.7.- B.738

35 al-Maqriziy. As-Suluk fi ma'rifa davla al-muluk. J.2.- B.872, Ibn Iyas. Kitab tarix Misr al-mashhur bi bada'i-z-zuhur fi viqa'i-d-duhur. J.2. - B.134

Мамлук султонлари даврида Мисрда жамият хаётидаги аёлларнинг улушига келсак, бу, шубхасиз, диккатни жалб киладиган катта нисбатдир. Бунинг сабаби, уша даврда аёлларга хос булган ижтимоий тусикларга карамай, улар жамоат хаётига катта хисса кушганлар. Урта аср тарихчиси Абд ар-Рахмон ас-Саховий узининг "Ад-дуваъ-ломиъ фи аъён ал-карн ат-тасиъ"(1Х асрнинг машхур кишилари хакида ёркин нур") китобида аёлларнинг мингдан ортик неъматларини тилга олган36. Султон Инол сингари баъзи султон ва хукмдорлар уз хотинларининг "чиройли" сузлари таъсири остига тушиб колган холатлар хам булган37. Ибн Тагрибердининг сузларига караганда, Султон Инолнинг рафикаси Хунд Зайнаб Султонга ширин сузлар билан "Султоннинг хар бир совга ва пора олишини Сизнинг сахий хиссангиз", - деб таърифлаган38. Шунингдек, Ибн Ийёс бундай бошкарувни "мамлакат ишларини якка холда бошкариш" лозим деб атаган39. Бундай тавсифлар баъзи мамлук аёлларига ухшаш холатдир. Масалан, Султон Ал-Ашраф Зайн ад-дин Ша'боннинг онаси, Султон Ал-Ашраф Сайф ад-дин ибн Барсбойнинг рафикаси хокимият ишларига аралашар эди40.

Султон ва амирларнинг аёллари давлат ишларига аралашгани ва давлат сиёсатини бошкаришда иштирок этгани хакида куплаб далиллар мавжуд. Ушбу мисоллардан биринчиси, урта аср тарихчилари "хулки кийин, кучли, айёр аёл" деб таърифлаган Шажара ад-дурдир41. Миср тарихидаги энг огир даврларида мамлакатни мугуллар ва салибчилардан куткариб, уз ишларини бошкаришда аёл булишига карамай мардонавор хукмронлик килган, шунингдек, султон урнини эгаллаб ва саксон кунни утказди, бу даврда у жуда хушмуомалалиги ва бой акл-идрокли эканини намоён этди.

Худди шундай вокеа 676/1277 йилда мамлуклар султони Ас -Са'ид Баракатхон ва унинг амирлари уртасида тортишув булганида, Султон онасини амирлар билан музокарага юборган. Улар аёл кишига булган барча хурматларини курсатишиб, унинг таклифларини куриб чикишиб, ушбу музокаранинг натижалари тугрисида хабардор килиш учун Султон Ас -Са'ид Баракатхон ёнига кайтиб келишади42.

Ал-Макризий 737/1337 йилда баъзи волийлар савдогарларни молларини мусодара килиши ва уларга килинган ишларни эслатиб утади. Амирларнинг купчилиги савдогарни авф этиш учун чикишади, лекин Султон улардан хеч бирини эшитмайди, шунда Султон ан-Носир Мухаммаднинг хотини Ситту Х,адак савдогарга килинган адолатсизликка карши тургач, унинг фикрини эшитиб, куриб, дархол, аёлининг хохишини бажаради43. Ибн Х,ажар Султон ан-Носир Мухаммаднинг хотини малика Тугой хакида гапириб, уша аёл сабаб, бугдойдан олинган солик тури бекор килинган44. Бу каби вокеалар мамлук хукмронлиги даврида бир неча бор такрорланган. Бунда султонларнинг аёллари узлари ва амирлар уртасида келиб чиккан низоларни бартараф этиш учун музокаралар утказганлар. Уша давр ахли аёлларнинг кучи ва таъсирини англаб етгач, узларини эхтиёжларини амалга оширишда уларга воситачилик кила бошладилар. Агар савдогар давлатнинг масъул шахсларига даъво кила олмаса, йулини кидириб, султоннинг харамига шикоятини юбориб,

36 as-Saxoviy. Ad-duval lomi' fi ay'yon al-qarn at-tasi'. J.12. - B.12

37 O'sha asar. J.12.- B.54-55

38 Ibn Tag'riberdi. Kitob an-nujum az-zohira fi muluk Misr va-l-Qohira.J.7- B.465

39 Ibn Iyas. Kitab tarix Misr al-mashhur bi bada'i-z-zuhur fi viqa'i-d-duhur. J.2.- B.189

40 al-Maqriziy. As-Suluk fi ma'rifa davla al-muluk. J.4. - B.479.

41Ibn Iyas. Kitab tarix Misr al-mashhur bi bada'i-z-zuhur fi viqa'i-d-duhur. J.1.- B.91

42 Ibn Tag'riberdin. Kitob an-nujum az-zohira fi muluk Misr va-l-Qohira.J.7- B.266-267

43 al-Maqriziy. As-Suluk fi ma'rifa davla al-muluk. J.2. - B.412

44 Ibn Hajar al-'Asqaloniy. 'Anba' al-g'umr bi 'anba' al-'umr. J.7. Al-majlis al-A'la li-sh-shuun al-islamiya, 1998. -B.101

унинг дарров эхтиёжлари кондириларди45. Ас-Саховий Балкийний илми тугрисида гапириб, узининг мавкеига рафикаси Хунд ал-Узма сабаб эришганини ёзган46.

Мамлуклар даврида мамлук кони бузилмаслиги учун махаллий ахоли кизларига эмас, факатгина туркий жорияларга уйланишга рухсат берилган. Кейинчалик, черкес хукмронлари даврида бу чекловлар хам аста-секин уз кучини йукотган.

Аёлларнинг жамият хаётидаги урни айрим давлат ишларига аралашиш билан чекланиб колмай, улар илмий ва диний хаётда хам фаол иштирок этдилар. Тарихда куплаб аёллар машгул булган сохалар хакида маълумотлар келтирилган. Мамлук султонлари даврида улар нахв ва сарф буйича илм олиб, шеър ёзганлар47. Аёллар уша даврдаги факихлардан, мухаддис, уламолардан куп илмларни урганганлар48, лекин фикх, хадисшунослик билан шугулланганлари хакида маълумотлар кам.

Купинча аёллар сув буйлари, денгиз киргоклари, Нил дарёси буйларига ва бошка уйин-кулги, хар хил томошага мулжалланган жойларга борардилар, бу ерларга аёллар борса, хаё пардаси кутарилишини инобатга олиб, кози ва дин пешволари аёлларни бундай жойларга бормасликка чакирардилар49. Шунинг учун баъзи султонлар аёлларни кучаларга олиб чикишга ёки кабрларга, хиёбонларга боришига тускинлик килишга харакат килардилар. Аммо бу такик факат бирмунча вактга чузилди, шундан сунг вазият олдинги холатга кайтган50. Бу 741/ 1438 йилда содир булганидек, Миср ва ^охирада барча аёлларга уйларидан чикмаслиги, бирон-бир аёл куча ёки бозор майдонидан утмаслиги хакида мурожаат килинган. Агар кимда-ким чикса, улдириш билан тахдид хам килинган. Аксарият аёллар, кизлар, кари хотинлар кучага чикишдан узларини тийган. Кимда-ким кучага чиккан булса, куринган аёлларни калтаклашган. ^уркитиш оркали бу масалани хал килишмокчи булганлар. Бу ходисадан кейин бирон-бир йулда биронта аёл хам куринмаган. Куплаб бевалар ва ёлланма мехнат билан шугулланувчи аёллар сони камайиб кетган. Бу иктисодиётга жиддий зарар келтириб, куплаб махсулотлар, жумладан, аёллар кийим-кечаклари ва атторлик савдоси узилиб колган51. Мамлуклар жамиятида ёки урта асрлардаги бошка ислом жамиятларида, аёллар чекланган касблар турлари буйича фаолият юритганлар. Аёллар купрок аёллар хаётига бевосита боглик хизматлар билан шугулланганлар. Улар тулгок тутган хомиладор аёлларга доялик килганлар, аёлларнинг сочларини чиройли турмак килишга хизмат килувчи аёллар сартарошлари хам булган. Агар аёл киши вафот этса, унга гассолалар (ювувчилар) майитни ювиб, кафанлаб беришган. Аёллар хаммомлари, касалхоналарда хизматчи вазифаларини келтириб утиш мумкин. Шунингдек, турмушга чикаётган кизларни безашда кумак берувчи гузаллик ходималари хам булган. Бу касблар ичида доялар ва сартарош аёллар катта микдорда маош олишган. Кийим-кечак билан савдо килувчи аёллар тукимачилик саноатининг ривожланишида хам хал килувчи роль уйнаган булиб, уларнинг мижозлари уша пайтда, асосан, бой оилалар булганлар.

Махоратни талаб килмайдиган касблар хам булиб, улардан энагалар янги тугилган чакалокларни кукрак сути билан бокиш, уни парваришлаш хизматини бажарган. Бу вазифани купрок жориялар бажаришган. Шунингдек, аёллар махорат талаб киладиган бир

45Ibn Tag'riberdi. Kitob an-nujum az-zohira fi muluk Misr va-l-Qohira.J.7 -B.166

46 as-Saxoviy. Ad-duval lomi' fi ay'yon al-qarn at-tasi'. J.12.- B.25

47 Ibn Hajar al-'Asqaloniy. 'Anba' al-g'umr bi 'anba' al-'umr. J.4. Al-majlis al-A'la li-sh-shuun al-islamiya, 1998. -B.395

48 Badr ad-Din al-Ayniy. Aqd al-Jamon fi tarix ahl az-zamon. J.2. - Qohira: Daar al-kutub al-qavmiya, 2010. -B.207

49 Abu Abd al-lah bin al-Hoj al-Molikiy. Al-Madhal ila tanmiya al-A'mol bitahsiyn an-niyat bat-tanbih ala ba'd al-bad'I bal-a'void. J.2. Al-Qahira. Maktaba dor at-turas. 2007. - B.17-23

50 al-Maqriziy. As-Suluk fi ma'rifa davla al-muluk. J.4.- B.423,729

51 Ahmad 'Abd ar-Roziq. Al-Mar'a fi Misr al-mamlukiya. Qohira: al-hay'a al-misriya al-oma lil-kitob, 1999. - B.48

неча касблар буйича эркаклар билан ракобатлашган. ^изларга таълим беришда эркаклар билан бир каторда, аёл муаллималар хам булган. Эркак ва аёл безакчиларга келсак, улар турли хил хизматларни такдим этган. Аёллар учун флеботомия (кон кетишига асосланган даволаниш) ва хижома (ортикча конни олиб ташлаш) кабиларни, шунингдек, тишларни тозалаш ва окартириш каби хизмат турларини хам аёллар бажарганлар.

Мухаммад Сахри Баршавийнинг ёзганидек, Мамлук султонлигидаги энг машхур мамлук аёлларидан бири Шажара ад-Дурнинг меъморчилик ва санъатга булган кизикиши ^охирада бадиий ижоднинг буюклиги ва меъморий ютуклардан гувохлик берадиган иккита макбара курилишида намоён булади. Улардан биринчиси Ас-Солих Нажм ад-дин Айюб макбараси булиб, 648/1250 йилда Ас-Солихийа мадрасаси ёнида рафикаси Шажара ад-Дурр томонидан ан-Нуххасийн (Ал-Муизз ад-Дин Ал-Фотимий) кучасида барпо этилган. У ^охиранинг Ал-Халифа кучасида, Ахмад ибн Тулун масжиди майдонида жойлашган. Шажара ад-Дурр хам 656/1258 йилда вафот этганида шу ерга дафн этилган. Султон ан-Носир Мухаммад ибн ^аловуннинг рафикаси Ал-Хунд Тугой ал-Кубра 749 /1348 йилда Амир Тоштемир ас-Сокий ерларида хонакох ташкил этган булиб, у вакф маблаглари хисобидан курилган. Султон ан-Носир Мухаммад ибн ^аловуннинг кизи Темур ал-Хджазийа Боб ал-Вазир кучасида ал-Х,ижазийа мадрасасини куриб, унга китоб жавони, минбар куйган. Шунингдек, у жума куни хитоб килиш учун минбар куйдириб, ичкарисига гумбаз курдирган булиб, у ерга узи дафн этилган. Мадраса ёнида у мусулмон етим болалар ва таълим изловчилар учун у ерда яшаб, укишга мулжаллаб хоналар курдирган52. Султон Ан-Носир Мухаммад ибн ^аловуннинг мураббияси Ас-Саййида Хадак 737/1336 йилда масжид курдирган.

Юкорида шахарлардаги аёллар ва уларнинг жамоат хаётидаги улуши хакида айтиб утилди. ^ишлок хаётига келсак, бу мамлуклар даврида кийин булган Уларнинг хаёт тарзи машаккатли булиб, эрини ишларига карашган. У дарёдан ёки окимдан ичимлик суви олиши, у билан кийимларни ювиши, уйга ичимлик суви олиб келиши керак. Бунга кушимча равишда, болаларини эмизиши, эри ва оиласи учун овкат тайёрлаши, нон, фул таоми ва байсар53 пишириши керак эди54. Мисрдаги мамлуклар жамиятдаги аёллар узларининг мавжудлигини, бу жамиятдаги уринларини диний ва хайрия муассасаларини барпо этиш оркали намойиш этганлар.

Мамлуклар уз аёлларини шарафлаб, уларга миннатдорлик туйгуси билан карашган, бу уларга берилган номларда хам куринади. Масалан: "2-Sj^l -"барака ад-Давла" -

давлатнинг баракаси, "^jlaJl - "барака ал-мамлук" - мамлукнинг баракаси, "

jjL^^ll" - "барака ас-салаатийн" - султонлар баракаси, "Д^И J^" - "жалал ан-ниса" -аёллар курки, улугворлиги, "^j^l - "ал-жиха ал-карийма" - рахмдил томони, " 2-^Sl Äijj^ll" - "ал-жиха аш-шарийфа" - олижаноб томони, "jj^" - "Хотун" - "хотин", ".^jà."-"Хунд" (хотин), "ЯЪкЛ" - "ал-Жалила" - буюк, куркам, " jWl"- "ад-даар" - "уй", "SjU^Sl"-"ас-Ситара" - "пана жой", "jj^^Slj ÄLLi" - "Салийла мулук ва ас-салатийн" - Султон насл-насабини давом эттирувчи, "^^Vl j^t" - "Гусн ал-ислам" - "исломнинг шохи", "

ïj^^ll" - "фуру аш-шажара аз-закийа" - "гузал дарахтнинг новдаси", " ^ji^Sl SjSJl jL^Jlj" - "^увва айн ал-мулук ва ас-салатийн" - "султон ва подшохларнинг куз куввати" - каби номлар билан аташган. Бу исмларни султонларнинг кизлари, хотинлари ва сингиллари билан ёзишмаларида хам куриш мумкин.

52 http://www.shbabmisr.com/mt~132888

53 Ful arablarning loviyadan pishiradigan taomi Yusuf bin Muhammad bin Abd al-Javvad bin Ash-Sharfiniy. Hazzu al-Qahuf fi sharh qasiyd Abi Shodif. - Buloq, 1890 - B.54

54 Yusuf bin Muhammad bin Abd al-Javvad bin Ash-Sharfiniy. Hazzu al-Qahuf fi sharh qasiyd Abi Shodif. - Buloq, 1890 - B.54

Бу асрда аёллар масаласи мураккаб ва нозик мавзулардан саналади. Айникса, Шаркда аёлларнинг оилавий, ижтимоий ва маиший хаётига тегишли булган хаёт тарзи шаркий урф одатлар билан чамбарчас богликдир.

Энг кизиги, зикр этилган аёлларнинг барчаси этник жихатдан келиб чикиши туркий булгани сабабли, улар жамиятда туркий анъаналарнинг узок вакт сакланиб колишига катта хисса кушганлар.

Демак, купгина жориялар, гузал ва окилалиги билан малика даражасигача кутарилиб, ширин муомаласи, жозибадорлиги билан Мисрдаги барча амирларни мафтун этиб, узига буйсундира олган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.