Научная статья на тему 'ИЛК ЎРТА АСРЛАРДА ҒАРБИЙ ТУРКЛАР ЖАМИЯТИДА АЁЛЛАРНИНГ РОЛИ'

ИЛК ЎРТА АСРЛАРДА ҒАРБИЙ ТУРКЛАР ЖАМИЯТИДА АЁЛЛАРНИНГ РОЛИ Текст научной статьи по специальности «Техника и технологии»

CC BY
13
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Research Focus
Область наук
Ключевые слова
западные тюрки / древнетюркские общества / женщины / социальный статус / гендерные роли / политический брак / легитимация / тюрко-рунические надписи. / Western Turks / ancient Turkic societies / women / social status / gender roles / political marriage / legitimation / Turko-runic inscriptions.

Аннотация научной статьи по технике и технологии, автор научной работы — Асанов Эльдар Энверович

Ушбу мақолада илк ўрта асрларда ғарбий турклар жамиятида аёлларнинг роли муҳокама қилинади. Таҳлил ва қиёс учун бошқа қадимги турк жамиятларига оид материал жалб қилинди. Шунинг асосида қилинган хулосага кўра, ғарбий турклар типик патриархал жамиятда яшаган бўлса ҳам, юқори ва ўрта табақага мансуб аёллар маълум ижтимоий ва сиёсий жараёнларда иштирок этган ва юқори ижтимоий мақом қозониш имкониятига эга бўлган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

О РОЛИ ЖЕНЩИН В ОБЩЕСТВЕ ЗАПАДНЫХ ТЮРКОВ В РАННЕМ СРЕДНЕВЕКОВЬЕ

В данной статье обсуждается роль женщин в обществе западных тюрков в раннем средневековье. Для анализа и сравнения был привлечен материал, относящийся к другим древнетюркским обществам. На этой основе делается вывод, что, хотя западные тюрки жили в типичном патриархальном обществе, женщины из высшей и средней слоев участвовали в определенных общественных и политических процессах и имели возможность завоевания высокого социального статуса.

Текст научной работы на тему «ИЛК ЎРТА АСРЛАРДА ҒАРБИЙ ТУРКЛАР ЖАМИЯТИДА АЁЛЛАРНИНГ РОЛИ»

ИЛК УРТА АСРЛАРДА ГАРБИЙ ТУРКЛАР ЖАМИЯТИДА АЁЛЛАРНИНГ

РОЛИ

Асанов Эльдар Энверович, PhD

Узбекистан Республикаси Фанлар академияси Миллий археология маркази,

Тошкент, Узбекистон https://doi.org/10.5281/zenodo.8387647

Аннотация: Ушбу маколада илк урта асрларда гарбий турклар жамиятида аёлларнинг роли мухокама килинади. Тахлил ва киёс учун бошка кадимги турк жамиятларига оид материал жалб килинди. Шунинг асосида килинган хулосага кура, гарбий турклар типик патриархал жамиятда яшаган булса хам, юкори ва урта табакага мансуб аёллар маълум ижтимоий ва сиёсий жараёнларда иштирок этган ва юкори ижтимоий маком козониш имкониятига эга булган.

Калит сузлар: гарбий турклар, кадимги турк жамиятлари, аёллар, ижтимоий маком, гендер роллар, сиёсий никох, легитимация, турк-рун битиклари.

О РОЛИ ЖЕНЩИН В ОБЩЕСТВЕ ЗАПАДНЫХ ТЮРКОВ В РАННЕМ

СРЕДНЕВЕКОВЬЕ

Аннотация: В данной статье обсуждается роль женщин в обществе западных тюрков в раннем средневековье. Для анализа и сравнения был привлечен материал, относящийся к другим древнетюркским обществам. На этой основе делается вывод, что, хотя западные тюрки жили в типичном патриархальном обществе, женщины из высшей и средней слоев участвовали в определенных общественных и политических процессах и имели возможность завоевания высокого социального статуса.

Ключевые слова: западные тюрки, древнетюркские общества, женщины, социальный статус, гендерные роли, политический брак, легитимация, тюрко-рунические надписи.

THE ROLE OF WOMEN IN THE SOCIETY OF WESTERN TURKS IN EARLY

MIDDLE AGES

Abstract: This article discusses the role of women in Western Turkic society in the early Middle Ages. For analysis and comparison, material related to other ancient Turkic societies was involved. Based on this, it can be concluded that although Western Turks lived in a typical patriarchal society, upper and middle-class women participated in certain social and political processes and had the opportunity to gain a high social status.

Keywords: Western Turks, ancient Turkic societies, women, social status, gender roles, political marriage, legitimation, Turko-runic inscriptions.

КИРИШ

Тадкикотларда одатда кадимги турклар жамиятида аёллар катта урин тутгани таъкидланади. Бунда асосан ёзма манбаларда кайд килинган, купрок хукмрон катлам билан боглик фактлар асос сифатида келтирилади. Жумладан, Билга хоцон битиктошида унинг отаси, мархум Элтариш хокон билан бир каторда онаси Элбилга хотун тилга олинади [13: 65]. F. Бобоёров эса араб географларининг китобларида Чоч вилоятида "хукмдор шахри" -Жабгукат якинида Хотункат ("малика шахри") номли шахар булганини келтириб, бу шахарнинг вужудга келиши ва номланишини "кадимги туркий анъана - давлат

бошкарувида бош хукмдор - хокон билан биргаликда, доимо унинг аёли хотун унвонли малика жой олиши анъанаси" билан боглайди [2: 241]. ^олаверса, Гарбий турк хоконлигида истеъмолда булган сугд ёзувли тангаларда хукмдор билан бир каторда малика тасвирлангани хамда хотун унвони битилгани маълум [9: 55-61]. Кофиркалъадан топилган, хотун унвони туширилган мухрдан келиб чикадиган булсак [8: 67-74], хукмдор табакага мансуб аёллар хатто уз мухрларига эга булгани, яъни хужжат чикариш ёки тасдиклаш ваколатига эга булгани хакида хулоса килиш мумкин. Битиктошлар хамда нумизматик материалдан ташкари, расмий хужжатларда хам хукмрон мавкега эга аёлар тилга олинади. Жумладан, Тохаристон худудига оид бактр тилидаги хужжатлардан "Кадагистон бекаси", "турк маликаси" деб аталган Баг-азияс Кутлуг Тапаглш Билга Савуг исмли ана шундай хукмдор аёл хакида биламиз [9: 55-61].

ТАДЦЩОТ МАТЕРИАЛЛАРИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Шу билан бирга, кадимги турклар жамиятида аёллар тутган уринни баъзида ортик даражада юкори бахолаб юбориш холатлари кузатилади деб уйлаймиз. Куп тадкикотчилар исломгача булган турклардаги гендер иерархияни тахлил килиб, ушбу жамиятларда аёлларнинг роли ислом давридагига нисбатан юкорироклигини таъкидлайди. Шу билан бирга, илк урта асрлар турк жамиятлари хам, уша даврда бутун Евросиёда кузатилганидек, анъанавий патриархал тузумда булганини, эркакларнинг ижтимоий фаоллиги ва жамиятдаги урни аёлларга нисбатан бекиёс даражада юкори булганини курсатувчи куплаб далиллар мавжуд.

Юкорида келтирилган фактларнинг айримларини тахлил килсак, аслида туркларда аёллар бошка жамиятлардаги ролларда булгани англашилади. Бир нарсани олдиндан айтиб утиш жоиз - бизга кадар етиб келган, гендер тадкикотларга жалб килса буладиган маълумотларнинг аксарияти туркларнинг хукмрон, аслзода катламига оиддир. Биз бошка катламларга мансуб, "оддий" туркларда аёллар кандай ижтимоий макомда булгани хакида жуда умумий тасаввурга эгамиз - бу жараёнларнинг умумий картинасини археологик ёдгорликлар тахлилидан, ёзма манбалардаги маиший характерга эга айрим маълумотлардан реконструкция килишимиз мумкин. Шулар асосида шаклланган дастлабки тасаввурга кура, урта катламда аёллар асосан хужалик ишлари билан хамда фарзанд тарбияси билан банд булган, эркаклар эса харбий хизматга ва бошка турли ишларга жалб этилган.

Юкори табакага мансуб аёллар эса маълум мавкега эга булган ёхуд турли сабабларга кура хокимиятга, давлат бошкарувига эришиш имкониятига эга булган. Билга хокон стеласида мархум хоконнинг рафикаси, амалдаги хоконнинг онаси Элбилга хотун тилга олиниши бу аёл эрининг улимидан сунг давлат бошкарувида иштирок этган, саройда юкори макомни эгаллаган ва, колаверса, углига таъсир утказиш кучига эга булганидан далолат бериши мумкин.

Гарбий турк хоконлиги тангаларида, мухрларида ва хужжатларида тилга олинган маликаларга келсак, буни F. Бобоёровнинг узи яхши тушунтирган. Унга кура, Тун ябгу хоцон майда хокимликлар устидан назоратни кучайтириш максадида хокимлар хузурига уз вакилларини - тудунларни юборган. Эслатиб утамиз, унгача марказий хокимият купрок солик йигиш билан чекланиб, вилоятларнинг ички бошкарувига аралашмаган. Тудунлар юборишдан ташкари, Тун ябгу хокон уз фарзандларини хам вилоятлар бошкарувига жалб килган. Жумладан, 27 та майда хокимликни бирлаштирувчи, айни пайтда Сосонийлар билан чегарада жойлашган ва шу сабабли стратегик ахамиятга эга булган Тохаристон улкаси бошкарувини угли Тарду шадга топширган. Нихоят, баъзи бир энг йирик ва нуфузли

хокимликларда таъсирини кучайтириш максадида Самарканд хокимига уз кизини узатган ва, хитой йилномаларига кура, шу оркали амалда Самаркандни узига буйсундирган [2: 1011].

ТАДЦЩОТ НАТИЖАЛАРИ ВА МУХОКАМА

Хотун тилга олинадиган танга ва мухрларнинг катта кисми Сугд худудига тугри келиши хам бежиз эмас: хоконлик сулоласи вакиласи булган аёллар, табиийки, вилоят даражасида катта мавкега эга булган ва турмуш уртоги булмиш махаллий хокимнинг легитимлигини оширган, шу боис уларнинг исмлари, унвонлари хужжатларда ва тангаларда акс этган. Бу аслзода аёллар реал бошкарувда кай даражада иштирок этганини бахолашга ёрдам берадиган манбалар - солномалар, расмий хужжатлар етиб келмаган.

^олаверса, бу уринда биз аслзода хонадонга мансуб кизлар типик патриархал муносабатларда буладиган функцияни бажараётганига гувох буляпмиз: улар турли хонадонлар уртасида кариндошлик ришталарини, улар оркали эса иттифокни урнатиш максадида турмушга берилган. Бундай ролдаги маликалар ёки аслзода аёллар узининг такдирини узи белгилай олмагани ва амалда катта сиёсат кулида легитимлик айирбошлаш воситаси булганини тан олиш керак.

Умуман, сиёсий никохлар турк хоконликларида кенг таркалган амалиёт булган. Бундай никохлар одатда турли давлатлар билан алокаларни мустахкамлаш максадида уюштирилган. Жумладан, Истами хоцон эфталларга карши курашда Сосонийлар билан тузилган иттифокни мустахкамлаш максадида форс шохи Хусрав I Ануширвонга кизини узатган. Юкорида тилга олинган Тун ябгу хокон яна бир кизини Сосонийларнинг замондош хукмдори Хусрав II Парвизга узатган. Шунингдек, у хитой маликасига уйланиш учун Хитой императорига элчи юборгани, Византия императори Ираклий билан Кавказда учрашганида эса император унга кизини беришни ваъда килгани маълум [2: 11]. Билга хокон битигида унинг тилидан Тургаш хоконига кизини каттакон туй уюштириб узатгани, унинг кизини эса уз углига олиб бергани айтилади. Шу йул билан у тургашларни амалда буйсундирган, уша матнда айтилганидек, "бошлиларнинг бошини эгдирган" [13: 61].

Маликаларнинг мавкеи хакида хулоса килишга имкон берадиган яна бир диккатга сазовор жихат мавжуд. Шаркий турк хоконлиги пойтахтида, туркларнинг энг олийнасаблари шарафига урнатилган монументал стелаларнинг барчаси эркакларга багишланган. Улар орасида, хоконлардан ташкари, уларнинг энг якин ёрдамчилари, вазирлари ва саркардалари бор (масалан, Тунюкук ва Култегин). Култегин хоконнинг укаси ва амалда мамлакатни Билга хокон билан бирга бошкарга, жангларда кахрамонлик курсатган машхур саркарда сифатида йирик фигура булгани боис унга истисно тарикасида битиктош аталган деб хисоблаш мумкин. Элтариш хокон ва К^апаган хоцонларнинг укаси булмиш Элэтмиш ябгу шарафига урнатилган Онгин стеласини хам шу билан тушунтириш мумкин. Аммо Ашина хонадонига мансуб булмаган Тунюкук, Кули чур сингари давлат арбоблари хам уз битиктошларига эга эканини инобатга олсак, хукмрон катламга мансуб аёллар роли улардан пастрок бахоланган, деган хулосага келиш мумкин. Демак, хоконликда энг юкори мавкени хокондан сунг унинг якин эркак кариндошлари, энг йирик амалдор ва саркардалар эгаллаган, аёллар эса улардан кейинги ролларда булган ва харкалай уларга атаб битиктош тикиш анъанаси мавжуд булмаган.

Масалани Урта Осиё битиклари контекстида куриб чикадиган булсак, гарбий туркларда хам шунга ухшаш иерархия сакланганини кузатиш мумкин. Тугри, бу битиклар олийнасаб хукмдорлар ва уларга бевосита хизмат килувчи йирик амалдорларга эмас,

куйирок табакага - харбий зобитлар ва махаллий даражадаги аристократияга оид. Аммо бу ижтимоий катламларда хам гендер роллар юкорида таърифланган холатни такрорлайди: битиктошларнинг барчаси эркакларга атаб урнатилган.

Шу билан бирга, тадкикотчиларнинг турк жамиятларида аёллар ислом давридагига нисбатан юкорирок уринга эга булгани хакидаги хулосага кушилиш керак. Улар эсга олинмайдиган, овози эшитилмайдиган субалтерн холатида булмаган. Ёзма манбалар уларни тилга олади, контекст эса манбанинг характерига караб узгаради. Айтайлик, йирик монументал битикларда аёллар сиёсий жараёнларнинг актори сифатида гавланади. Хоконларнинг кизлари уз такдирини узи белгилай олмайдиган легитимация куроли булса, Элбилга хотун, кутлуг Тапаглиг Билга Савуглар эса, аксинча, бошкарувда хам бевосита иштирок этадиган нуфуз сохибалари сифатида тилга олинади. Урта аристократ ва харбий катлам хаётидан дарак берувчи ёзувларда аёлларнинг якин кариндошлар, оила аъзолари сифатида тилга олинади. Бир суз билан айтганда, кадимги турклар хаёти типик патриархал социум хусусиятларини намоён этса-да, аёллар бу жамиятнинг куздан панада сакланадиган пассив иштирокчилари булмаган, балки сиёсий ва ижтимоий муносабатларда катнашган, баъзида эса хатто бундай муносабатларни куришда мухим роль уйнаган.

Аёллар оилаларда анча юкори мавкега эга булганини ва ардокланганини курсатувчи диккатга сазовор бир деталга тухталиб утсак. Талас-1 матнида мархумнинг рафикасига нисбатан qatun "малика" сузи ишлатилади: Qatuni Yäsinü anta tuli qalmis "Хотини Яшину шунда тул колди" [11: 47].

Бу матнни тахлил килиш жараёнида биз дастлаб Гарбий турк хоконлигида таркалган кадимги турк тилида qatun лексемаси бугунгига якин "хотин, рафика, турмуш уртоги" маъноларига келиб колган, деган фикрга борган эдик [1: 90]. "Балки бу битиктош олийнасаб хонадон вакилига тегишлидир ёки рафикаси хукмдор оиладандир" деган тушунтиришни кабул килмаслигимизнинг сабаби уз хотинига нисбатан шундай мурожаат бошка Талас битикларида хам учраши эди: Qutlug ärän äsiz oglan cur ulayu qalmis qatuni qara tul qalmis "Ортида кутлуг эрлар ва Чурнинг азиз угли колди. Хотини кора тул булиб колди" (Талас-4); Alinc armis qatun ogul yurci äsiz "Алинч чарчади. Хотини, угли, кайниниси кадрли" (Талас-5) [11: 100].

Аммо кейинги кузатишлар рафикасига "маликам" деб мурожаат килиш кадимги туркларда кенг таркалган одат эканини тасдиклади. Талас матнларида бу маънода qatun лексемаси ишлатилган булса, Енисей корпусига мансуб Барщ III битигида quncuy "малика [4: 466]" эпитетидан фойдаланилади: Quyda quncuyumgaqa özdä oglumqa adiriltim [12: 35]. Бундай мурожаатлар индивидуал эмас, куп уринларда учрашини муайян оилаларнинг узаро мулокот куникмалари билан тушунтириб булмайди; афтидан, рафикасига мурожаат килишнинг узига хос маданияти булган.

Бундан ташкари, битиклар коммеморантларининг рафикалари куйидаги лексемалар билан ифодаланади: yutuz "хотин, рафика" (нисбатан кенг кулланади) ва kisi "хотин, аёл" (Талас-13). ^адимги туркий тилда kisi (Урхун битиктошлари тилида kisi шакли хам учрайди) сузи купрок "эркак, одам" маъносида кулланади [4: 310], аёллар эса tisi деб аталади [4: 563]. Аммо курилаётган лексеманинг иккинчи маъносини хам паст частотали ёки диалектизм деб булмайди, негаки у кейинги давр манбалари, хусусан, "Девону луготит-турк'да хам шу маънода келтирилади [7: 339-340].

Шунингдек, бир неча матнда мархумларнинг рафикалари tuli "тул" деб аталади.

Ёдномаларда, рафикадан ташкари, мархумнинг аёл кариндошларидан куйидагилар эсга олинади: ana "она", qiz "киз", oguz "келин". Хотин, она ва киз якин, кондош кариндошлар хисоблангани боис тилга олиб утилиши тушунарли, аммо келин хам бу руйхатга киргани биз учун бироз кутилмаган холат булди. Келин эсга олинадиган матн -Талас-2 битиктоши коммеморантининг келини бирор нуфузли оиладан булган ва уни кариндошлар руйхатида келтириш мархумга кушимча ижтимоий салмок берган, деб тахмин килиш мумкин. Нуфузли хонадонлардан олинган келинлар ижтимоий макомни кутариши мумкин булгани хакида юкорирокда фикр юритган эдик. Бу тахминни асосли деб хисобласак, хукмрон табака орасида урф булган ижтимоий нуфуз козониш амалиётлари (тангаларда хоконнинг кизи булмиш "хотун"лар тилга олинганини эсланг) улардан куйирок аристократия орасида хам кенг кулланилган - сиёсий (бу уринда ижтимоий десак анирок булади) никохлар тузилган ва улардан уз катлами доирасида обру козонишда фойдаланилган, деган хулоса килиш мумкин.

Тахминимизни кувватлайдиган бир кичик деталь бор. Р. Алимовнинг таржимасига таянадган булсак, Талас-2 да катта эхтимол билан келиннинг исми келтирилади; афсуски, матннинг уша кисми зарарланган булиб, исмни аник укиб булмайди: Oguzati... "келинининг оти" [11: 66]. Урта Осиё турк-рун битикларида (ва умуман турк-рун матнларида) аёлларнинг исмлари жуда оз уринларда айтиб утилади: куп матнларда номсиз оналар, хотинлар, сингиллар, кизлар санаб утилади. Аёлнинг номи келтириши одатда унинг жуда юкори макомга эгалигидан далолат беради (Билга хокон битиктошидаги Элбилга хотун сингари) Р. Алимовнинг талкини анча ишончли ва хакикатга якинлигини инобатга олиб, бу уринда дархакикат, бизгача сакланмаган булса-да, келиннинг исми ёзилганини, яъни келин оилада алохида нуфузга эга булганини таъкидлаш мумкин.

Юкоридаги мисолдан ташкари, Урта Осиё турк-рун матнлари корпусининг яна икки ёдгорлигида аёл кишининг исми келтирилганини у ёки бу даражада ишонч билан айтиш мумкин. Биринчиси - Талас-1: битиктош багишланган мархум эркак - Удуннинг рафикаси qatun "малика" деб аталиши билан бир каторда, аёлнинг исми хам тилга олинган: Qatuni Yäsinü anta tuli qalmis "Хотини Яшину шунда тул колди". Таъкидлаб утиш жоиз, ушбу матнда аёл кишининг исми яна Р. Алимовнинг укишида тикланган, ундан олдин матн таржимасини таклиф килган С. Малое бу сатрда аёл исмини курмайди лекин "малика" эпитетини куради: Qatuni aqirarinda tuli qalmis "Унинг хотини кайгу ичра тул колди" [6: 57-60].

Бизга Р. Алимовнинг укиши анча ишончли ва замонавий куринмокда. ^олаверса, у тиклаган аёл исми шакли ва этимологиясига кура мантиклидир: бизнинг реконструкциямизга кура, ушбу исм yas>yäs "ёш, яшил" узагидан хосил килинган. Юкоридаги мулохазалардан келиб чикадики, Удуннинг "малика"си Яшину хам оила жамоасида катта мавкега эга булган ёки бирор нуфузли оиладан келин килиб олиб келинган, шу боис битиктошда у "малика" деб аталган ва хатто исми келтирилган.

Аёл исми реконструкция килинган яна бир Урта Осиё ареали турк-рун битиги Шомирзатепа (Маргилон) ёдгорлигидир. Маргилон шахри якинидаги Шомирзатепа манзилгохидан топилган. Фаргона водийсида кайд килинган аксарият ёзма урнаклар сингари, у жуда киска булиб, хум гардишига туширилган бешта белги ва тамгадан иборат [10: 270-274]. Намунага И. Кизласов шубха билан караб, турк-рун битиклари руйхатига киритмаган. Шу уринда айтиб утиш керак, И. Кизласовнинг тадкикоти 1990-йиллар бошида

чоп этилган. Х,олбуки, Я. Харматта 1988 йилдаёк ушбу битикнинг укилишини муваффакият билан амалга оширган эди.

Барча нашрларда матннинг бирдай ноаник; чизмаси ( ^fl ) келтирилади. Я. Харматта, ундан сунг эса А. Кубатин матн учун айнан бир хил укиш таклиф килган: isim Qani. Аммо Я. Харматта бу сузларни аёлларга тегишли атокли от деб хисобласа [14: 39-41], А. Кубатин унда "Эшим (турмуш уртогим) кани" деган хайкирикни курган [15: 462]. F. Бобоёровга кура эса, матнни asim ät ani "унга миннатдорлик билдир" деб укиш мумкин [5: 571].

Х,амкасблар билан шахсий сухбатларда биз матннинг иккинчи сузи учун qan "хон", qani "кони/конамок", qani "коникмок" версияларини таклиф килгандик. Амм ушбу тадкикотда куйилган вазифалар бошкалиги учун бу уринда икки хил укиш вариантидан хамда уз тахминларимиздан кай бири тугрилигини бахоламай, куриб чикилаётган мавзу контекстида кизик булган версияни - Я. Харматта таклиф килган талкинни мухокама киламиз. А. Кубатиннинг талкини баъзи мулохазаларга кура бизга ишончсизрокдек туюлмокда. Биринчидан, бу кадар киска матнда ушбу лексема qani? сурок олмоши маъносида ишлатилганини тула ишонч билан айтиш учун материал етарли эмас (очиги, бошка версияларни хам тасдиклаб булмайди). ^олаверса, матн битиктошга эмас, сопол парчасига уйиб ёзилганини инобатга олиш керак: "хотиним кани?" шаклидаги экспрессив мурожаат шакли купрок битиктош матнлари учун характерли.

Иккинчидан, бошка битикларда кузатишимиз буйича, äs/is лексемаси "эш, йулдош, дуст" маъносида кулланган [4: 185]1. А. Кубатин таржимасидаги бу муаммони хал килиш учун матн бошида 1 рунаси тушиб колган деб тахмин килиш мумкин, шунда матннинг биринчи кисми isim эмас, kisim "хотиним" деб укилиши мумкин. Аммо бундай тахмин килиш учун асос етарли эмас, колаверса, биринчи келтирилган мулохазада сопол парчасига мурожаат формуласи ёзилиши нима сабабдан шубхали эканини айтиб утган эдик.

Шундай килиб, Я. Харматтанинг укиши кабул килинган такдирда, Урта Осиё турк-рун битикларида факат уч уринда аёл кишининг исми тилга олинганини ва бир уринда бу исм учиб кетганини таъкидлаш мумкин. ХУЛОСА

Юкоридаги мулохазалардан келиб чикиб, куйидаги хулосаларни чикариш мумкин:

- илк урта асрлардаги турк жамиятлари куп сохаларда эркаклар устунлик киладиган типик патриархал тузумда яшаган;

- хукмрон табака ва ундан куйирокда турувчи катламларда аёллар, уша даврнинг бошка патриархал жамиятларида кузатилгани каби, тобе ролда булган, улар сиёсий никохларга хамда ижтимоий макомни ошириш максадларига жалб килинган;

- бу амалиётлар айрим холатларда аёлларнинг ижтимоий ролини ва мавкеини кутариб юборган, масалан, нуфузли хонадонлардан олинган келинлар катта легитимацион кучга эга булган, шу сабаб матнларда, хокимият рамзларида турмуш уртоклари - вилоят хокимлари, хукмдорлар билан бир каторда уларнинг хам овози акс этган;

- аёллар кейинги даврга нисбатан маълум эркинлик ва социал мобиллик имкониятларига эга булган, уларнинг орасида хокимият бошкарувида иштирок этганлари булган;

1 ДТСда хам факат шу маъноси келтирилганига караганда, мазкур узак хатто XI асрда хам бугунги баъзи туркий тилларда кайд килинган "турмуш уртоги" маъносини касб этмаган.

- туркларда аёлларга мулжалланган махсус унвонлар - qatun ва quncuy булган. ^адимги туркларда жуда куп булган бошка унвонлар эса эркакларга берилган;

- турли худудлардан топилган битиктошларда малика булмаган аёлларга нисбатан юкоридаги унвонлар кулланилиши ё маълум мурожаат маданияти булганидан, ё бу терминлар эпитет сифатида аёллар нуфузли хонадонга мансублигини билдириш учун ишлатилганидан далолат беради;

- шунга карамай, йирик монументал битиктошлар хам, урта катлам аристократиянинг битиклари хам асосан эркакларга багишланган, куп холларда уларнинг аёл кариндошлари - оналари, рафикалари, кизлари, келинлари тилга олинган;

- гарбий туркларнинг манбаларида аёлларнинг исми жуда кам келтирилади; тахминимизча, бу факат оилада ёки жамиятда катта нуфузга эга булган аёлларнинггина исмлари ёзма ёдгорликларда махсус кайд этилган.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. Асанов Э.Э. Урта Осиё турк-рун битикларининг тили. Фалсафа доктори илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация. - Тошкент, 2023.

2. Бобоёров F. Тун ябгу-хокон. - Тошкент: "Абу матбуот-консалт", 2011.

3. Бобоёров F. Fарбий турк хоконлигининг давлати тузуми. - Тошкент: "Янги нашр", 2018.

4. Древнетюркский словарь. - Ленинград: "Наука", 1969.

5. Западный тюркский каганат. Атлас. Коллектив авторов. - Астана: Service Press, 2013.

6. Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности Монголии и Киргизии. - МЛ.: Изд. АН СССР, 1959.

7. Махмуд ал-Кашгари. Диван Лугат ат-Турк. - Алматы: "Дайк-Пресс", 2005.

8. Бабаяров Г., Асанов Э. Печать с надписью «хатун» из Кафир-калы // Согдийский сборник, вып. 8, 2021. С. 67-74.

9. Жуманиёзова Ф. Илк урта асрларда Турон хотин-кизлари // Узбек хотин-кизларининг давлатчилик тарихимиздаги урни ва хизматлари. Конференция материаллари. - Тошкент, 2022. Б. 55-61.

10. Заднепровский Ю.А. Тюркские памятники в Фергане // Советская археология, 1967, №1. С. 270-274.

11. Alimov R. Tanri Dagi Yazitlari. - Konya: §elale Ofset, 2014.

12. Aydin E., Alimov R., Yildirim F. Yenisey - Kirgizistan Yazitlari ve Irk Bitig. - Ankara: BilgeSu, 2013.

13. Tekin, T. Orhon Yazitlari. - istanbul: Yildiz, 2003.

14. Harmatta J. Dogü Avrupa'da Türk Oyma Yazili Kitabeler. - Ankara, 1988.

15. Kubatin A. Özbekistan'da Bulunan Bazi Eski Türk Yazilari Üzerine // Ötükenden istanbul'a. Bildiriler. - istanbul, 2011. S. 459-471.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.