Научная статья на тему 'МАЪРИФАТПАРВАР ЖАДИД ОНАЛАРИМИЗНИНГ САВОДХОНЛИГИ ЙЎЛИДА'

МАЪРИФАТПАРВАР ЖАДИД ОНАЛАРИМИЗНИНГ САВОДХОНЛИГИ ЙЎЛИДА Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
12
12
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
жадид / илмий мерос / хотин / қизлар / таълим / тарбия / оила / фарзанд / манба / хулоса / тавсия.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Сайёра Тўйчиева

Мақолада ХХ аср бошларида жадид маърифатпарварларининг илмий меросида аёллар саводхонлиги масалалари билан боғлиқ қарашлари ёзилган. Хотин-қизларнинг саводхонлик борасида таълим-тарбия ишларининг асосий йўналишлари келтирилган. Содир бўлаётган таълим жараёнининг динамик ўзгаришлари кўрсатилган. Шунингдек, турли манбалар асосида илмий хулоса ва тавсиялар берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «МАЪРИФАТПАРВАР ЖАДИД ОНАЛАРИМИЗНИНГ САВОДХОНЛИГИ ЙЎЛИДА»

МАЪРИФАТПАРВАР ЖАДИД ОНАЛАРИМИЗНИНГ САВОДХОНЛИГИ

ЙУЛИДА Сайёра Туйчиева

Узбекистан давлат санъат ва маданият институти профессори, фалсафа фанлари доктори, https://doi.org/10.5281/zenodo.10667817

Аннотация. Маколада ХХ аср бошларида жадид маърифатпарварларининг илмий меросида аёллар саводхонлиги масалалари билан боглик карашлари ёзилган. Хотин-кизларнинг саводхонлик борасида таълим-тарбия ишларининг асосий йуналишлари келтирилган. Содир булаётган таълим жараёнининг динамик узгаришлари курсатилган. Шунингдек, турли манбалар асосида илмий хулоса ва тавсиялар берилган.

Калит сузлар:жадид, илмий мерос, хотин, кизлар, таълим, тарбия, оила, фарзанд, манба, хулоса, тавсия.

Аннотация. В статье написаны взглядынаучного наследия просветителей джадидизма начала ХХ века, связанные с вопросами женской грамотности. Приведены основные направления образования и обучения женщин и девушек в сфере грамотности. Показаны динамичные изменения, происходящие в образовательном процессе. Также представлены научные выводы и рекомендации на основе различных источников.

Ключевые слова: джадиды, научное наследие, жена, дочки, образование, воспитание, семья, ребенок, источник, вывод, рекомендация.

Annotation. The article describes the views of the scientific heritage of the enlighteners of Jadidism of the early twentieth century related to issues of women's literacy. The main directions of education and training of women and girls in the field of literacy are given. The dynamic changes occurring in the educational process are shown. Scientific conclusions and recommendations based on various sources are also presented.

Key words: Jadids, scientific heritage, wife, daughters, education, upbringing, family, child, source, conclusion, recommendation.

Жадид маърифатпарварларнинг бизгача етиб келган тарихий асарларида хотин-кизлар саводхонлиги масаласи, оила билан боглик булган кимматли маълумотлар ёзилган.Уларни тах,лил килиш ва хдётга татбик килиш инсон маънавий баркамоллигини таъминлашда зарур ахдмият касб этади. Зеро, Узбекистан Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев таъкидлаганидек, "бизнинг мамлакатимиздагидек бой тарих, боболаримиздек буюк алломалар х,еч каерда йук. Бу меросни чукур урганишимиз, халкимизга, дунёга етказа билишимиз керак"[1].

ХХ аср бошларида хотин-кизларнинг укимишли, илмли, маданиятли, уз жамияти учун зарур ва фойдали кишилар булиб етишишлари жадид маърифатпарварларининг илмий меросида алох,ида таъкидланади. Жумладан, Суфизоданинг "Укунглар оналар"[11], Таваллонинг "Х,амширалар тилиндин" [12] шеърларида Туркистон аёллариниг "мутеь жориялар"га айланиб колганлиги, уларнинг маърифатли булишига каршилик курсатаётган "чаласаводлар"га карши чикилади ва уларнинг хулосаси маърифатни кенг жорий этиш зарурлиги билан якун топади.

A6gy..a Ab.ohhmhhot xoTHH-KH3.apHu h.m o.umura, Kac6-xyHap ypraHumura TapFu6 kh.h6 e3raH metp.apu 6u.aH 6up KaTopga 6y Maca.aga TaHKuguM Kapam.apuHH Ke.Tupum ^OH3: "Tap6uflHH KHM.ap KH.yp? ^aMga KH.HHyp?" - geraH caBO. Ke.agyp. By caBO.ra, "6hphhhh yM Tap6uacH. By OHa Ba3H$acugyp. Hkkhhhhch - MaKTa6 Ba Magpaca Tap6HACH. By OTa, Mya..HM, Mygappuc Ba xyKyMaT Ba3H$acugyp", ge6 ^aBo6 6epcaK, 6up Kumu geropKH, "KaMcu OHa.apHH aMTypcu3, 6h.hmch3 6omu naxMOK, Ky.u Ty;Mo; OHa.apMH? Y3.apuga My; Tap6uaHH KaMgaH o.h6 6epyp.ap" gep [2, 37]. HyHKH, geMgu y, "oHa.apuMH3 6h.hm Ba Tap6ua ypHHFa эp.apн u.a ypymu6-Ta.amy6 KH3.apuFa mo. KH.MaKHH axmn Kypyp.ap" [6]. "Bh3 6enopa.apHH my xo..apra (:®axo.aT geMOKHu)KO.FOHHMH3ra 6upuHHH ca6a6 H.MCH3.HrHMH3, gyHeguH xa6apcu3.urHMH3gyp. ЭM OTa.ap, ym6y HypuguH 6axpaBop KH.ypra xapaKaT KH.HHru3 ... MatcyMa KH3.apuHrH3HH gyHega 6axT.u Ba caogaT u.a amaTypFa omHKHHrH3" [14] geMgu. ^H3.apra Typ.u 3HMHaT.ap эмac, aKcuHHa h.m, xyHap .o3HM.urHHH yKTupagu y: "^H3.apuMH3Fa Map^OH 6yroH TyMop Ba Ky.TyKTyMop Ka6u 3HMHaT ac6o6.apuHH xeH 6up .o3hmh My;. TyFpucu aBOM KH3.apuHrH3HH MyHgaM 3HMHaT ac6o6.ap u.a 3HMHaT.aMaHru3. ^yga aKHaHru3 Tam.a6u.MaM TypFOH 6y.caHru3 Maxa..aHru3gaH 6upop KH3.ap MaKTa6u ohh6 gypycTpoK 6up Mya..HMa Ke.TupyHru3. Энgн 6h3hh yKyrypFa Ba KHmu KaTopuFa KHpHTypFa FaMpaT KH.HHru3. FaMpaT!!!". MaKO.aga yFH. 6o.a.apra Huc6aTaH KH3 6o.a.apra h.m, xyHap KynpoK 3apypgup, geraH $HKp u.rapu cypu.agu, HyHKH y.ap MH..aT Tap6uflHH.apHgup.

Pay$ My3a$$ap3oga y3HHHHr "^Hru Mu.gaH эcкн TH.aK.ap" hom.h MaKO.acuga mh..hm MaT6yOT KaHgaM 6y.umu Ba KaMcu MyHa.umga pHBo:®.aHHmH xaKuga $HKp 6u.gupap экaн, '^p.apuMH3 xaM, xoTHH-KH3.apuMH3 xaM MaumaT, Tap6ua Ba gyHe u.a TaHumTypcyH Ba OH.apHHHr ^HKp.apu OHy6 axBO.u o.aMguH xa6ap 6epcyH" [8] ge6 gaBp ynyH энг 3apyp 6y.raH MyaMMO.apHH e3umra gatBaT этagн. Энг KyBOHap.u ^uxaTH myHgaKH, ym6y Mypo:®aaTra ^aBo6aH ae. Mya..H^.apHHHr TypKHcTOH xOTHH-;H3.apH xaeTH, KyHga.HK TypMymH 6u.aH 6of.h; 6y.raH BO;ea.apHH KeHrpOK epuTraH Ma;O.a.apu By^ygra Ke.gu. ffly ypuHga COpa My3a^^apuaHHHr "AM6 y3HMH3ga" HOM.H Ma;O.acu gu;;aTra ca3OBOp. YHga TypKucTOH xOTHH-KH3.apuHHHr xaK-xy;yK.apu Maca.acu xa;uga ^HKp ropuTH.agu: "Bu3ga ucretgOg xaM 6Op, ko6h.h^t xaM 6Op. OHr Ba ^HKp xaM 6Op. Bup yM unuruHa эмac, 6at3H эp.ap xaM ypHura Ke.Tupa O.MaMguraH, MaM.aKaT.ap ugOpa ;u.agypFOH KyBBaT xaM 6Op" [9]. Mya..u^ HOp geBOp acupacura aM.aHraH, MyTe, KyHgOm a3O6gaH эзн.гaн TypKucTOH ae..apuHH 6up.amumra, эcкннa xaeT Tap3HHH 6y3u6, aHruna xaeT Kenupumra Ha;upagH. "Ammo xothh-KH3.apuMH3 Kyn ;y3FO.MaMgyp.ap, ;y3FO.ca.ap xaM MaT.y6 gapa^aga эмac. ЭM hc.om xoTyH.apu! Yh yH acp.HK Ta^pu6a 6u3ra 6yHgaM amamHHHr HaTH^acu HHMa Ba KaHgaM 6y.umHHH эмgн KypcaTgu. Эp.apgaн xaM 6at3H BH^goH coxu6.apu Hu;y6 (TapaKKuMnapBap 3ue.u.ap Ha3apga TyTH.MOKga) 6u3ra TaH6ua KH.gu.ap. HeKHH эp.ap Tapa^ugaH ucHog этн.FOн, eKHM.u TOBym.apHHHr ^yga O3H 6u3HHHr Ky.OFHMH3ra Kupgu" [9].

Hcxokxoh H6paT y3HHHHr "Tapuxu MagaHH^T" acapuga xaM KH3.apHH yKHTum 6opacuga KyMugarH.apHH e3raH: "Ammokh, KH3.ap MaKTa6uFa Ke.caK, 6y khmhhpok KypuHagyp. Xa.KHH BaxmueT Ba OTa-OHa.ap KH3.apuHH эxтнeт KH.umu, ogaMFa, 6up epra ro6opMac.uru, xa.KHH h.m KygpaTHHH 6u.MaraHH, xycyc, xoTyH.apga Taac(c)y^ra FapK 6y.y6, 6y.ap 6y Taac(c)y^HH MyKOTumra э.(.)нк Mu..ap KepaK 6y.umu KypyHagyp. MyHra xaM My..ap TO^ca 6y.ypKH, OTyH6u6u.apHH эp.apн TapFu6 KH.ca.ap, Mya..HMa.apga 6hp-hkkh oM.ap e3yB Ba xuco6.apHH 6h.h6 o.y6, aHguH cyHr y3.apuHH Maxa..acura OTyH6u6u.apgaH Mya..HMa kh.h6, OHHa (aHHa) MyHHa om.hk 6epu6 Typca.ap. By.ap BaKTH-BaKTH u.a KaTTa Mya..HMa Te$acu(Tena)gaH Kapa6

турса, беш-ун йиллар ичинда хар кишлокда беш-ун муаллима тайёр булишини умид килса булур. Аммоки, хозирдан дархол муаллимага бор деганда, хотунлар куб булмаган сузларни айтурлар. Мунга бир мисол лозим булди. Чунончи, бизни кариндошлардан хотунлар, бизга мехмон булган эканлар. Алар ичинда ёш кизчалар муаллимада укур эканлар. Китобини кутариб келди: "кел кел, ача кизим, мулла буласан. Эмди мактабдан колма. Х,ар кунда боргил" дедим. Анда онаси манга савол килиб дедики, " Фоча (Почча), ман кизимни мактабда укутмай деб турубман" деди. Ман нимага десам. Айтадурки, "китобни бисмиллоси йук" дейдур. Анга ман айтдимки, "китобингизни олуб келинг" дедим. Очуб тошбакани чаён бирла урток булганини курсатуб айдим. Зехн куюб туринг деб, "бисмиллахи рохманир рохим. Тошбака чаёнга айди", десам хотунлар кулуб юбордилар. "Нимага куласизлар?", десам. "Булмас экан" дедилар. "Нимага булмайдур?" десам. "Тошбака бирлан чаёнга "бисмиллах (рохманир рохиим)" деб булмас экан" дедилар. Сунгра ман буларга лексия (маъруза) килмок булдим. Мен дедим: "Эй кариндошлар! Аввали вактларда илм кам булгонни Арабистонда диндан булак илм укулмаган. Бинобарин, улар ^уръон укитиш мажбур булгони ^уръонга "бисмиллох" куйиш расм булган. Оят булса "бисмиллох" куйиладур. Х,ар сузга куйуб булмайдур. Бул китоб чикарганлар, болаларни аклига келадурган нимарсалардан хикоя килган. Бинобарин, "бисмиллох"ни айтмаган, балки хурмат килганлар. Бу китобларда сузлар ёзиш урганадурган китоб учун болани аклига мувофик сузлар илан китоб килган, деб яна мактабга борадурган килган эдим. Мана, хотунлардаги таас(с)уф! Бу хил куб-куб таас(с)уфлари бор. Ман озрок айтдим, чузмадим. Жуда куладурган таас(с)уфлар куб учун кизлар мактаби кийинрок дедим. Бу хам осон булур, иншоллох. Х,ам(м)аси харакат хукуматдан имдод1 илан буладур. Энг яхшиси, муаллимлар хотунларига буюрушдурки, эри хотуни укитадурган булуб, хотини кизларни укитадур. Мундин осон йул кишлокда куринмайдур. Чунончи, отунбибилардан хуркмайдур. Бемалол муомала булуб келган уз йулларидур" [7, 137].

Жадидлар оила ва жамиятда укимишли аёлнинг урни хамда мавкеи узгача эканлигини тушунтиришга харакат килганлар. Бу хакда манбалардан куйидагиларни билиш мумкин: "... хотунларни укитмок ва аларнинг аклларига жило бермок ва эрлари бирла яхши муаммолар килмок ва болаларини тарбият килмок ва зиндакорчиликни яхши билмаклари хусусида таълим албатта зарурдир" [3].

Жадид мактабларида таълим олган аёллар узбек аёлларининг ахволи хакида кайгурганлар. 1906 йилда куконлик аёл Тожияхон биринчи турк тили аёллар журналига хат ёзиб, у туркистонлик мусулмон аёлларнинг ахволи хакида узбек аёллари номидан шикоят килган:

"Хурматли Шафица ханум, биз камтарона %олда цуйидагиларни маълум циламиз.Хаммага аён булса керак бугунда Россияда эркинлик, %уцуцлар, усиш ва исло%отларга катта а%амият берилаяпти. Мусулмон аёллари %ам узига хос %афталик нашрга эга ва улар уз фикр-муло%азалари, саволлари ва таклифларини ёзиб юборишга цодирлиги маълум. Бунга фацат баракалло деймиз! Аммо, биз Россия марказида фаолият курсатаётган мусулмон аёлларига миннатдор %олда бу ерда уз вазифаларимизни айни даражада бажара олишга имконимиз йуцлигидан афсусдамиз. Бошцалар астойдил %аракат циларкан, биз Сартия мусулмон аёллари куп нарсадан бехабар, %амон уйцудамиз. Рузноманинг фацат бир неча сатрларида, биз Сартия мусулмон аёлларининг Крим ва Козон

1 Имдод - мадад, ёрдам.

аёлларига нисбатан уз хуцуцларимиз %ацида билимга эга эмаслигимиз %ацида ёзилсайди! Агар бизнинг а%волимиз %ацида баён цилинса, келажагимиз исло%отлар орцали яхшиланиши мумкин ва биз уз %уцуцларимизга эга булардик. Бироц бу амалга ошадими? О%, бу цашшоцлик! Биз щммамиз илм ва таълимга му%тожмиз! Биз %озир билим олмасак, келажакда %ам бунинг иложи булмайди. Фацат юздан бир мусулмон аёли ёзиш ва уцишни билишини таъкидлаш лозим. Бу жа%онда биз каби мусулмон аёлларидек %уцуцларидан ма%румлар булмаса керак...Биз уз фарзандларимизни узимиз каби илмсиз цилиб тарбиялашни истамаймиз. Биз, фарзанларимиз учун цизлар мактаби очишга уринаётган Нугай уцитувчиларига ёрдам цила олмаяпмиз. Бизнинг илм олишга булган уринишларимиз бизга йул очиб бермай, цийинчилик тугдириб, донг цотиб колганимизни тан олиниши зарур. Агар шу йулда давом этадиган булсак, бир кун, биз мусулмон аёлларининг номи тарих са%ифаларида нафрат билан тилга олиниши тайин. Бизга уз %олимизни узгартиришга, исло%отларни амалга оширишга, (улардан) урнак олишга изн беринг! Фарзандларимиз, утл ва цизларимизни Нугай мактабига юборишга йул беринг!".

Тожияхоннинг мухаррирга йуллаган мактуби Туркистон аёлларининг инкилобдан олдинги нашриётлари орасида нихоятда ноёб мисолдир. Хатда жадидлар томонидан уша пайтларда мухокама килинаётган муаммолар кутарилган, аммо улар Тожияхон томонидан аёллар муаммоси сифатида таъкид этилгани жуда хам ноёбдир. Тожияхон Сартия (яъни, утро; туркистонлик ёки узбек) аёлларининг уз хукукларини билмаслиги ва уларни куткаришнинг ягона йули - бу уларга замонавий таълим бериш эканлигига алохида ургу беради. Унинг мурожаати жадидлар чакируви, яъни исломий таълимни замонавий, гарб таълимига муносиб тарзда узгартиришга ундайди. Тожияхоннинг фикр ва гоялари унинг исломий хаёт ва туркий нашр билан алокалари борлигини акс эттиради. У уз мурожаатида Россиядаги мусулмон аёллари, яъни татар миллатига мансуб аёлларнинг харакатларини назарда тутган. Бунга сабаб, у узини мусулмон аёллар мухитида куриб, муаммоларга ечим кенгрок исломий жамоада топилиши мумкинлигига ишонган.

Тожияхон иммигрантлар окимини курган ^укон шахрида яшаган. шахар Россия империяси темир йул хизматига боглангандан сунг куплаб руслар ва татар мусулмонларини кабул килганди. ^укон савдогарлари, татарлар, руслар ва марказий осиёликлар пахта ва дон экспортига сармоя киритишганди ва шахар банк тизимида ривожланганди. 1900 йилда ^уконда туртта нашриёт уйлари, бир неча китоб дуконлари мавжуд булиб, янги услубдаги жадидлар мактаблари бир канча мактаб ва мадрасалар каторига кушилганди. Тожияхоннинг, агар аёллар замонавий илмга эга булса, ижтимоий муаммолардан халос булиши тугрисидаги мунозаралари кейинчалик, иккинчи ун йилликдан сунг коммунистик партиянинг аёллар булими томонидан таргибот этилган мунозараларнинг айни мантикка эга эканлигини кузатиш мумкин.

Жадидларнинг аёллар хаётини такомиллаштириш ва янги, замонавий таълимни таргиб килиш харакатлари баъзилар томонидан шикоятга сабаб булган. Туркистон вилоятининг газетаси ёзувчилари уларни аёлларни шариат томонидан талаб килинган паранжи ва чачвонларини ечиб ташлашида ва уларни саводхон булиб, нодиний булишига сабабчи булганликда айблашган. Хотин-кизларни укиб, таълим олишини таргиб этиш харакатлари диний консерватив мусулмонлар томонидан газабли норозиликка дучор булган.1907 йили яна бир туркистонлик мусулмон аёл Ножияхон Дума мусулмон аъзоларига мактуб ёзади. У уз мактубида мусулмон аёлларининг эркаклар томонидан турт девор орасида камалиб колгани ва шариат аёлларга тижорат билан шугулланиш ва хажга

саёхат килиш каби хукукларни беришини, Истанбул ва Миср аёллари бу хукуклардан фойдаланаётганликлари хакида шикоят килади ва Думанинг мусулмон аъзоларидан туркистонлик аёлларга бу хукукларни таъминлашларини талаб килган холда уз фикрларини очик холда баён этади.

ХХ аср бошларида аёлларни оила, жамиятдаги урнини топиши учун таълим олишлари мухим эканлигини жадид маърифатпарварлари тушуниб етганлар. Бунга асос сифатида айнан аёллар билан боглик булган манбалар, шариат хукмлари асосида ёзилган асарларда курсатиб утилган. Шу билан бирга Европа маданиятидаги аёлларни мавкеини хам мисол тарикасида курсатиб утишган. Туркистон жадид маърифатпарварларидан Исхокхон Ибрат, Абдулла Авлоний, Рауф Музаффарзода, аёллардан Сорияхон Музаффария, Салимахон Ёкубова, Махфузахон Максудоваларнинг асарларида, маколаларида келтириб утилади. Шунингдек, бу фикрларни исботи сифатида Самарканддан Абдукодир Шакурий, Тошкент шахридан Эшонхужа Хонхужаев, Собирхон Рахимов, ^укондан Мухаммаджон Холикийлар мактабларида кизлар хам укитила бошлаган.

Албатта бу маърифий тадбирлар миллатнинг биринчи тарбиячилари хисобланмиш кизларга, булажак оналарга, уларнинг тафаккур тарзига ижобий таъсир курсатган. Бу хакда кейинги маколаларимизда суз боради.

REFERENCES

1. Мирзиёев Ш.М. "Мамлакатимиздаги бой тарих, боболаримиздек буюк алломалар хеч каерда йук // "Халк сузи" газетаси. 2018 йил 21 декабр.

2. Авлоний А. Туркий гулистон ёхуд ахлок // Танланган асарлар. 37-бет.

3. Бир мусулмон // "Туркистон вилояти" газетаси, 1912 йил 20 сентябрь

4. Дур ал-ажойиб. УзР ФА Абу Райхон Беруний номидаги Шаркшунослик институти, кулёзма № 2674.

5. Ёкубова С., Максудова М. Муаллималик масаласи // Садои Туркистон. 1914 йил. 20 май.

6. Индамас. Ким нимани яхши курар // Садои Туркистон. 1914 йил 7 декабр.

7. Исхокхон Ибрат. Тарихи маданият // Узбекистон Республикаси Фанлар академияси Шаркшунослик институти (бундан кейин - УзР ФА ШИ) кулёзмалар фонди. инв. № 10117. Туракургон, 1925. 137 б.

8. Музаффарзода Рауф. Янги йилдан эски тилаклар // Садои Туркистон. 1914 йил 2 январ, 15 январ.

9. Музаффария Сора. Айб узимизда // Садои Туркистон. 1914 йил 23 август.

10. Ризоуддин ибн Фахруддин. Тарбияли хотун. УзР ФА Абу Райхон Беруний номидаги Шаркшунослик институти, тошбосма № 6548.

11. Суфизода. Укунглар оналар // Садои Туркистон. 1914 йил 17 май

12. Тавалло. Х,амширалар тилиндин // Садои Туркистон. 1914 йил. 24 декабр.

13. Тожибоев Р. Маърифат фидойиси / Соглом авлод учун, 1999 йил. № 4-5, Б. 46.

14. Тошкандлик бир муаллима. На учун ибрат олмаймиз // Садои Туркистон. 1914 йил 20 май.

15. Турукун-ниса. УзР ФА Абу Райхон Беруний номидаги Шаркшунослик институти, кулёзма № 3075/II.

16. Фатхиддинзода Захриддин. Хукук нисвон // Садои Туркистон. 1914 йил 10 декабр.

17. XoTyH.apga h.m Maopu$ // OMuHa (1914-1915). TomKeHT, 2001. 72-6eT.

18. Y3P MA, H-1, 31-pyMxaT, 943-um, 23-BapaK.

19. Y3P MA, H-47, 1-pyMxaT, 1148-um, 148-BapaK.

20. XycaMH Bou3 Komu^uM. ax.okh MyxcuHuM. Y3P OA A6y PaMxoH BepyHuM HOMugaru fflapKmyHoc.HK hhcthtyth, Ky.e3Ma № 7155.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.