Научная статья на тему 'МАЪРИФАТПАРВАР ШОКИР СУЛАЙМОН ЮРТ ТАРАҚҚИЁТИГА ХИЗМАТ ҚИЛГАН ТУРКИСТОН ЖАДИДЛАРИНИНГ ФАОЛ ВАКИЛИ'

МАЪРИФАТПАРВАР ШОКИР СУЛАЙМОН ЮРТ ТАРАҚҚИЁТИГА ХИЗМАТ ҚИЛГАН ТУРКИСТОН ЖАДИДЛАРИНИНГ ФАОЛ ВАКИЛИ Текст научной статьи по специальности «Социальные науки»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Маърифатпарварлик / Мадрасаи Ҳусайния / Октябр инқилоби / “Иттиҳоди толибон” / НКВД / сочма вазн / пантуркист / “Миллий иттиҳод”

Аннотация научной статьи по социальным наукам, автор научной работы — Музаффаров Наврўз Бахронович

Мақолада Қўқонлик маърифатпарвар Шокир Сулаймоннинг ХХ аср бошларидаги мураккаб ижтимоий-маданий шароитда жадидчилик фаолияти ривожланишида қўшган хиссаси, зулм, адолатсизлик ва ҳақсизликни қоралаб халқ билан мулоқот қилиш тамойиллари, адабий мероси каби масалаларни ўрганиб, уни замондошларимизга ҳавола этиш бугунги ва келажак авлодлар учун муҳим маънавий озуқа эканлиги баён этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «МАЪРИФАТПАРВАР ШОКИР СУЛАЙМОН ЮРТ ТАРАҚҚИЁТИГА ХИЗМАТ ҚИЛГАН ТУРКИСТОН ЖАДИДЛАРИНИНГ ФАОЛ ВАКИЛИ»

МАЪРИФАТПАРВАР ШОКИР СУЛАЙМОН ЮРТ ТАРАВДИЁТИГА ХИЗМАТ КДЛГАН ТУРКИСТОН ЖАДИДЛАРИНИНГ ФАОЛ ВАКИЛИ

Музаффаров Навруз Бахронович

Самарканд иктисодиёт ва сервис институти Ижтимоий фанлар кафедраси укитувчи

Аннотация. Маколада Куконлик маърифатпарвар Шокир Сулаймоннинг ХХ аср бошларидаги мураккаб ижтимоий-маданий шароитда жадидчилик фаолияти ривожланишида кушган хиссаси, зулм, адолатсизлик ва хаксизликни коралаб халк билан мулокот килиш тамойиллари, адабий мероси каби масалаларни урганиб, уни замондошларимизга хавола этиш бугунги ва келажак авлодлар учун мухим маънавий озука эканлиги баён этилган.

Калит сузлар.Маърифатпарварлик, Мадрасаи Хусайния, Октябр инкилоби, "Иттиходи толибон", НКВД, сочма вазн, пантуркист, "Миллий иттиход"

Юртимизда мустакиллик шабадалари эса бошлаганига хам уттиз йил тулмокда. Миллий истиклол мафкураси хаётимизнинг хамма сохаларида уз акс садосини бераяпти. Истиклолдан кейин барча сохалар катори бадиий адабиётимиз хам ривожланиб, такомиллашиб борди. Уз адабиётимизга эътибор кучайди, узлигимизни англадик. Собик шуро хукмронлиги даврида кораланган, нохак жазоланган, ижоди оёкости килинган дилбар ижодкор-адибларимиз мустакиллик шарофати ила номлари кайта тикланди. Уларнинг адабиётимизга кушган улкан хиссалари муносиб такдирланмокда.

ХХ аср бошларида дунёга келган ва шу даврнинг мураккаб ижтимоий-маданий шароитида калам тебратган ёзувчилар орасида Шокир Сулаймоннинг муносиб урни бор. 30 — 50-йиллардаги сиёсий катагон окибатлари фош этила бошлаган йиллари Шокир Сулаймон хаёти ва ижодига хам бирмунча кдзикдш пайдо булди.

У хам шеърият ёки наср билан шугулланмасин, хам публицист ёки адабий мунаккид сифатида калам тебратмасин хамиша маърифатпарварлик гояларининг толмас таргиботчиси сифатида фаолият курсатган. Шокир Сулаймон 1900 йилда наврузи олам арафасида Куконда таваллуд топди. У дастлаб Куконда 1916 йилгача янги усулдаги мактабда таълим олди. Сунгра Оренбургга бориб, машхур Мадрасаи Хусайнияда укишни давом эттирди. Бу унинг араб, форс, турк, татар, рус тилларини урганишигагина эмас, балки шу тилларда чоп этилган газета ва журналларни укишига хам имкон берди. Шокир Сулаймон Октябр тунтаришидан сунг Узбекистонга кайтгач, махаллий матбуот сахифаларида маърифатпарварлик гояларини таргиб этиш йулидан борди. 1922—1926

йилларда эса аввал Москвадаги ишчилар факултетида, сунг Крупская номидаги

^ 1

педагогика академиясида укиди.1

1 Юнусов М., Шокир Cyлaймон. Сахий каламлар., Т., 1975. 24-бет.

Устоз Наим Каримов тадкикотларида адиб хакида кимматли маълумотлар келтирилади. 1941 йил 27 август куни НКВД ходимлари томонидан камокка олинган Ш.Сулаймон 6 сентябрда булиб утган тергов пайтида таржимаи холига ойдинлик киритувчи бундай маълумотларни берган:

«Октябр инкилоби йиллари мен укитувчи ва хаваскор ёзувчи эдим. Кукон газеталарида эълон килинган шеърларим махаллий миллатчи зиёлиларнинг эътиборларини узига каратди. Турли-туман кишиларнинг таклифлари билан мен уша вактда укитувчилар, ёзувчилар, журналистларнинг йигилишларига бориб, секин-аста улар доирасига кирдим...

«Иттиходи толибон» деган ошкора жамият ишларида катнаша бошлашим хам худди шу даврга тугри келади. Бу жамият Кукон укувчилари ва укитувчиларини узаро бирлаштирган булиб эски ва янги укитувчиларни миллий кадрлар учун, Туркистоннинг озодлиги учун русларга карши кураш шиори остида жипслаштиришга каратилган ишларни олиб борди. Жамият раиси рухонийлардан чиккан Отабеков Абдуллабек (камокка олинган), унинг уринбосари Ходи Файзий эса (камокка олинган) жадид зиёлиларининг рахбарларидан эди. Мазкур жамият вакф маблаглари хисобидан укитувчиларга моддий ёрдам курсатиб турган. Менинг жамият ишларидаги икки йиллик иштироким «Миллий иттиход»га аъзо булиб киришимга замин хозирлади. Ш.Сулаймоннинг тергов пайтида берган маълумотидан маълум булишича, 1919 йили «Миллий иттиход» ташкилоти йигилишларида куконлик ёшларни келажакда Германияга укишга юбориш учун немис тилини урганиш буйича махсус курслар ташкил этиш, айрим ёшларни эса Бокудаги дорулфунунларга юбориш хакида карор килинган. Шундай карорларнинг натижаси булса керак, Ш.Сулаймоннинг узи хам 1920 йили Тошкентга келиб, улка маориф институтига укишга кирган. У Туркияда тахсил олган Холид Саид директорлик, Салимхон Тиллахонов ва Шокиржон Рахимий муаллимлик килган институтда икки йил тахсил кургач, 1922 йил Туркистон Марказий ижроия кумитасининг йулланмаси билан Москвага борган. Шу йили бир гурух ёшлар Германияга, 17 кишидан иборат бошка бир гурух эса Москвага укишга юборилган. У дастлаб Москвадаги ишчилар учун очилган факултетларнинг бирида, кейин педагогика институтида тахсил курган. Москвага келган ёшлар орасида, Ш.Сулаймондан ташкари, Саидгани Валиев, Отажон Х,ошим, Наим Саид, Шариф Толипов ва бошкалар бор эди. Туркистоннинг Москвадаги ваколатхонаси уларга куз-кулок булиб турган. Саидахмад Назиров, Камчинбек, Боту сингари Москвага бироз аввал укишга борган ёшлар эса уларнинг моддий таъминоти учун жавобгар булганлар. Ботуга, бундан ташкари, Москвага укишга келган ёшлар гурухи билан Берлиндаги гурухни узаро боглаб туриш вазифаси хам топширилган.

1926 йили - Ш.Сулаймон курсатма берар экан - мен Узбекистонга кайтиб келдим. Икромов ва бошкалар мендан аввалрок кайтишган ва масъул лавозимларни эгаллашган эди: Икромов — Марказкум котиби, Иногомов Рахим — матбуот булими мудири, Боту — халк комиссари уринбосари, Назиров Саидахмад — Уздавнашр правлениеси раиси. Мен Рахим Иногомовнинг

тавсияси билан «Маориф ва укитувчи» журнали тахририятига котиб этиб тайинландим. Журналга Икромовнинг якин кишилари — Отажон Х,ошим, Рамзий, Боту рахбарлик килишган, журналнинг нашр этилишида эса Миён-Бузрук Солихов, Берегин, Булат Солиев, Гози Олим Юнусов ва Назрулла Иноятов иштирок этганлар.2

Тергов хужжатларини урганиш шундан далолат берадики, 20 — 30-йиллари яшаган зиёлилар уртасида ахиллик булмаган. Улар мураккаб тарихий жараёнда бир-бирлари билан жипслашган холда ишлаш урнига бир-бирларининг тагларига сув куйиб турганлар. ОГПУ-ГПУ-НКВД ходимлари Урта Осиё халклари менталитетига хос ана шу иллатдан гоят усталик билан фойдаланганлар.

1941 йил 27 августда катагон навбати Ш. Сулаймоннинг узига хам етиб келди. Шу пайтда у Узбекистон Фанлар кумитаси хузуридаги А.С.Пушкин номидаги Тил ва адабиёт институтида катта илмий ходим сифатида хизмат килаётган эди. Шокир Сулаймоннинг ижодий фаолияти асосан 1917 йил Феврал инкилоби туфайли Оренбургдан кайтиб келганидан кейин бошланган. У шу даврда шеър, хикоя ва маколалар ёзган. 20 — 30-йиллар матбуоти сахифаларида унинг куплаб шеър ва хикоялари эълон килинган булса-да, уларни бадиий жихатдан бакувват, дейиш кийин. Аммо немис олимаси профессор И.Балдауф Ш.Сулаймонни узбек шеъриятида сочма вазннинг майдонга келиши ва шаклланишига катта хисса кушган шоир, деб хисоблайдики, бу фикр хакикатга озми-купми якиндир.

Ш.Сулаймон В.Маяковский, Д.Бедний, С.Маршак, А.Тукай, Х,.Токтош шеърларини узбек тилига таржима килишдан ташкари, «Ерк куйлари» (1926), «Галаба марши» (1928), «Давр хайкдриги» (1932), «Танланган асарлар» (1934) номли шеър ва достонлардан иборат китобларини эълон килган. Унинг «Котил», «Паразитлар», «Хукм», «Лолазордаги шумгия», «Уч», «Фармоза отаси», «Ямо билан Х,амо» каби хикоялари бор. У урта ва олий укув юртлари учун адабиёт фани буйича укув кулланмалари ва мажмуалар тузишда хам фаоллик курсатган. Ш. Сулаймоннинг 1917-1918 йиллари «Иштирокиюн», «Эл байроги» газеталарида босилган шеърларида эрксеварлик гоялари жилва бериб туради. Аммо шоир кейинчалик замонавий мавзудаги асарларида вокеликда кечаётган жараёнларни маъкуллашга, бу жараёндаги салбий ходисаларга муносабатини эса хорижий халклар хаётидан олинган асарлари оркали ифодалашга уринди.

1942 йил 24 июнда тузилган Айблов хулосасига кура, Ш.Сулаймонга бундай айблар куйилган: «Сулаймонов Шокир Оренбург шахридаги «Хусайния» татар мактабида укиган, ёшлик йилларидан бошлаб жадидлар ва пантуркистларнинг тарбиясини олган, Октябр инкилобидан кейин эса Кукондаги буржуа миллатчи унсурлар мухитига бевосита алокадор булган. Сулаймонов Шокир 1918 — 19 йиллари буржуа миллатчилари ташкил этган турли-туман йигилишларда иштирок этиб, пантуркистларнинг «Иттиходи толибон» жамиятига кирган, бу жамият эса миллий кадрлар учун,

2 «Узбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 2004 йил 33-сони.

Туркистоннинг озодлиги учун, Туркистоннинг Туркияга кушилиши учун русларга карши кураш шиори остида эски ва янги укитувчиларни бирлаштиришга каратилган ишларни амалга оширган.

Сулаймонов Шокир 1919 йили таникли куконлик миллатчи Кодиров Убайдулла Махсум томонидан «Миллий иттиход» яширин ташкилотига жалб этилган, бу ташкилот эса уз олдига Совет хокимиятини агдариб ташлаш максадини куйган. У «Миллий иттиход» ташкилотининг аъзоси сифатида буржуа миллатчи кадрларни тайёрлаш, жамоатчилик фикрини чалгитишга каратилган аксилшуровий-миллатчилик мазмунидаги шеърларни матбуотда эълон килиш йули билан ташкилотнинг аксилинкилобий фаолиятида фаол иштирок килган...»

Шундай килиб, Шокир Сулаймон 1942 йил 8 августда узи билан бирга камокка олинган адабиётшунос Сотти Хусайн, шоир ва журналист Юнус Латиф хамда географ олим Шариф Обидов билан бирга отиб ташланди. 1956-йил 27-сентябрда окланади ва 1964 йилда унинг «Уч» номли хикоялар туплами нашр этилади.3

Махбуснинг мол-мулки, шу жумладан, Шахрисабз кучасидаги хонадони мусодара этилди. Унинг хотини Зайнаб Мирсалимова Марат ва Пулат деган икки угли хамда Нодира ва Мунира деган икки кизи билан бирга Андижонга, кариндошлариникига кучиб кетишга мажбур булди. Шокир Сулаймоннинг Кукон шахрида истикомат килаётган Яхё ва Кодир деган укалари хам оила аъзолари билан гурбатда колдилар.

Хулоса килиб айтганда, Шокир Сулаймон ёзувчи, адабиётшунос ва педагог булиши билан бирга мамлакат тараккиёти, унинг келажаги учун курашган, ёш авлодни таълим тарбияси, Туркистон улкасининг ривожланган мамлакат даражасига кутариш, уни замонавий дунёвий таълимдан хабардор махаллий кадрлар билан таминлаш хамда ривожлантириш йулида курашган жонкуяр инсон сифатида хам узига хос уринга эга. Унинг хаёти ва фаолияти узок йиллар давомида эътибордан четда колди. Бугунги кунда маърифатпарвар зиёлилар фаолияти ва уларнинг илмий-адабий меросини урганишга катта эътибор каратилган. Шу уринда Ш. Сулаймоннинг илмий меросини урганиш хам келажак авлодни тариялашда катта ахамиятга эгадир.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати

1. Юнусов М., Шокир Сулаймон. Сахий каламлар., Т., 1975.

2. С. Мирвалиев, Р. Шокирова. "Узбек адиблари". Тошкент, Гафур Гулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти 2016.

3. «Узбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 2004 йил 33-сони.

4. Каримов Н. 41-йилларнинг совук шамоли // Узбекистон адабиёти ва санъати. 2004 йил.

3 "Узбек адиблари". С. Мирвалиев, Р. Шокирова. Тошкент, Faфyр Fyлом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти 2016. 36-бет.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.