Научная статья на тему 'ЎРТА ОСИЁ МЕҲНАТ-ТУЗАТУВ ЛАГЕРИГА СУРГУН ҚИЛИНГАН ЗИЁЛИЛАР ТАҚДИРИГА ДОИР'

ЎРТА ОСИЁ МЕҲНАТ-ТУЗАТУВ ЛАГЕРИГА СУРГУН ҚИЛИНГАН ЗИЁЛИЛАР ТАҚДИРИГА ДОИР Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
54
8
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Сталин / НКВД / ГУЛАГ / Катта террор / Қизил террор / антисовет ғоя / айблов / ҳибс / суд / ҳукм / жазо / меҳнат лагери / очлик / оғир меҳнат / ўлим. / Stalin / NKVD / GULAG / Great terror / Red terror / anti-Soviet idea / accusation / arrest / trial / sentence / punishment / labor camp / starvation / hard labor / death.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Юлдашева, Нилуфар Назаровна

ХХ асрнинг 30-йилларида бутуниттифоқ ҳудудида совет ҳокимияти томонидан амалга оширилган “Катта террор”, “Қизил террор” номлари билан аталган ғайриинсоний сиёсат миллионлаб бегуноҳ инсонларнинг ҳаётини мудҳиш хотима топишига сабаб бўлди. Советларнинг асосий мақсади, СССР нинг турли минтақаларида яшовчи, ўзгача фикрловчиларни, зиёли қатламни куч ва ноҳақ айбловлар билан қамоққа олиб, уларнинг ақл-заковати, меҳнатидан фойдаланиш бўлган. Маҳбуслар асосан йирик қурилишлар, канал қазиш, ГЭС лар қуриш, завод-фабрикаларда ишлаш, совхоз ва колхоз далаларида меҳнат қилиш каби катта ишчи кучи талаб қилувчи оғир меҳнатга жалб қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE FATE OF THE INTELLECTUALS EXILED TO THE CENTRAL ASIAN LABOUR CORRECTIONAL CAMP

In the 1930s, the inhuman policy pursued by the Soviet government in the Soviet Union, known as the "Great Terror" and the "Red Terror", took the lives of millions of innocent people. The main goal of the Soviets was to use their intelligence and labor to imprison dissidents, intellectuals living in different regions of the USSR, by force and unjust accusations. Prisoners were mainly involved in heavy labor-intensive work, such as large-scale construction, canal digging, construction of hydroelectric power stations, work in factories, and working in state and collective farm fields.

Текст научной работы на тему «ЎРТА ОСИЁ МЕҲНАТ-ТУЗАТУВ ЛАГЕРИГА СУРГУН ҚИЛИНГАН ЗИЁЛИЛАР ТАҚДИРИГА ДОИР»

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

О

R

VOLUME 2 | ISSUE 4/2 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

УРТА ОСИЁ МЕХ^НАТ-ТУЗАТУВ ЛАГЕРИГА СУРГУН ЦИЛИНГАН

ЗИЁЛИЛАР ТАВДИРИГА ДОИР

Нилуфар Назаровна Юлдашева

Укитувчи, УзДЖТСУ, Чирчик

АННОТАЦИЯ

ХХ асрнинг 30-йилларида бутуниттифоц уудудида совет уокимияти томонидан амалга оширилган "Катта террор", "Цизил террор" номлари билан аталган зайриинсоний сиёсат миллионлаб бегуноу инсонларнинг уаётини мудуиш хотима топишига сабаб булди. Советларнинг асосий мацсади, СССР нинг турли минтацаларида яшовчи, узгача фикрловчиларни, зиёли цатламни куч ва ноуац айбловлар билан цамоцца олиб, уларнинг ацл-заковати, меунатидан фойдаланиш булган. Маубуслар асосан йирик цурилишлар, канал цазиш, ГЭС лар цуриш, завод-фабрикаларда ишлаш, совхоз ва колхоз далаларида меунат цилиш каби катта ишчи кучи талаб цилувчи огир меунатга жалб цилинган.

Калит сузлар: Сталин, НКВД, ГУЛАГ, Катта террор, Цизил террор, антисовет гоя, айблов, уибс, суд, уукм, жазо, меунат лагери, очлик, огир меунат, улим.

In the 1930s, the inhuman policy pursued by the Soviet government in the Soviet Union, known as the "Great Terror" and the "Red Terror", took the lives of millions of innocent people. The main goal of the Soviets was to use their intelligence and labor to imprison dissidents, intellectuals living in different regions of the USSR, by force and unjust accusations. Prisoners were mainly involved in heavy laborintensive work, such as large-scale construction, canal digging, construction of hydroelectric power stations, work in factories, and working in state and collective farm fields.

Keywords: Stalin, NKVD, GULAG, Great terror, Red terror, anti-Soviet idea, accusation, arrest, trial, sentence, punishment, labor camp, starvation, hard labor, death.

ХХ асрнинг 30-йилларида бутуниттифок худудида совет хокимияти томонидан амалга оширилган "Катта террор", "Кизил террор" номлари билан аталган гайриинсоний сиёсат миллионлаб бегунох инсонларнинг хаётини мудхиш хотима топишига сабаб булди. Советларнинг асосий максади, СССР

ABSTRACT

КИРИШ

Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 4/2

educational, natural and social sciences ISSN 2181-1784

Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947

Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7

нинг турли минтакаларида яшовчи, узгача фикрловчиларни, зиёли катламни куч ва нохак айбловлар билан камокка олиб, уларнинг акл-заковати, мехнатидан фойдаланиш булган. Махбуслар асосан йирик курилишлар, канал казиш, ГЭС лар куриш, завод-фабрикаларда ишлаш, совхоз ва колхоз далаларида мехнат килиш каби катта ишчи кучи талаб килувчи огир мехнатга жалб килинган.

Урта Осиё мехнат-тузатув лагери (Сазлаг) 1930 йилда Тошкент шахрида чекка худудлардаги табиий ресурслардан фойдаланиш максадида ишчи кучини жалб килиш тугрисидаги хукумат карорини бажариш учун ташкил этилган. Оператив кумондонликда Урта Осиё лагери ОГПУ (БДСБ - бирлашган давлат сиёсий бошкармаси)нинг Урта Осиёдаги ваколатли ваколатхонасига, сунгра НКВД ГУЛАГига буйсунган. 1930-1934 йилларда Урта Осиё мехнат лагери СССРнинг деярли энг ёмон лагери булган. 1939 йил 29 июлда Урта Осиё мехнат лагери УзССР НКВД колониялари бошкармасига айлантирилди.1 Бу ерда сакланаётган махбусларнинг максимал сони 1938 йил 1 январда кайд этилган ва 33 936 кишини ташкил этган. Урта Осиё мехнат лагери 1943 йилда ёпилган. Бу ерда асосан асирларнинг мехнатидан совхозларда (пахтачиликда), кишлок хужалиги ишларида пахта заводларига хизмат курсатишда, лагернинг уз корхоналарида, мелиорация ва халк истеъмоли моллари ишлаб чикаришда фойдаланилган. 1930 йилда лагер асирлари Орол денгизида сув транспорти учун юк ортиш-тушуриш ишларини хам амалга оширганлар.

МУХ,ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Сазлагда Урта Осиё республикаларидан ва СССР нинг турли минтакаларидан этап йули билан келтирилган махбуслар микдори жуда куп булиб, улар орасида СССР фан ва таълим сохасида узининг салмокли урнига эга булган кишилар хам бор эди: Бухарин Владимир Иванович, Валяшко Михаил Георгиевич, Вознесенский Александр Николаевич, Деревицкий Алексей Петрович, Дурново Андрей Николаевич, Кравцов Николай Иванович, Личков Борис Леонидович, Маторин Николай Михайлович2. Махбусларни саклаш, уларни озик-овкат, турар жой билан таъминлаш фавкулодда кийинлашган. Шу боис махбусларнинг бир кисмини ГУЛАГ тизимидаги бошка лагерларга юборишга мажбур булинган. Юкорида номи келтирилган махбуслар ичида таникли сиёсий арбоб, большевиклар рахнамоларидан Николай

1 Шамсутдинов Р.Т. "Тарихнинг номалум сахифалари" III том, 51-53 б., Т., 2012

2 БД Жертвы политического террора в СССР. МО «Мемориал». М., 2017.

1210

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

О

R

VOLUME 2 | ISSUE 4/2 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

Иванович Бухариннинг укаси Владимир Иванович Бухарин хам бор эди. У 1890 йил Москвада зиёли оилада тугилган. 1900 йилдан 1914 йилгача 7-сонли Комиссаров классик билим юртида, кейинчалик Олий техника билим юртининг механика булимида тахсил олади. 1914 - 1917 йилларда Биринчи Жахон урушида катнашиб, ярадор булади, жангдаги жасорати туфайли Георгий хочи билан такдирланади. Урушдан кейин то 1938 йилга кадар ишлаб чикариш фабрикаларида турли лавозимларда фаолият юритади, аммо 1938 йил 3 ноябрда камокка олинади. 1939 йил январь ойида НКВД нинг Махсус карорига кура, антисовет гояларини таркатишда айбланиб, 8 йил муддатга мехнат - тузатиш лагерига юборилади. НКВД Бухариннинг юкори малакали мутахассислиги инобатга олиниб, уни СазЛАГ га юбориш хакида карор чикаради. 1941 йилгача Тошкент вилояти Янгийул станцияси кошидаги 1 -сонли лагер булимида булади, мовут ва калава ишлаб чикариш цехида лойихалаштириш хамда ишчи-махбусларга иш ургатишга жалб килинади. 1941 йил 9 ноябрда Сазлагнинг 3 -сонли булими (Ялангач)га этап килинади. У ерда 1946 йилгача колиб, текстил фабрикасидаги ишларни йулга куйиш билан шугулланади. 1946 йилда жазо муддатининг якунланиши муносабати билан озодликка чикарилади, лекин йулда хеч кандай асоссиз кайта кулга олиниб, тушунарсиз сабаблар ва айбловларсиз Ялангач лагерига кайтарилади, шу билан 1955 йилга кадар лагерда колади. В.И. Бухарин 1955 йилда буйнидаги айбловлар ечилмасдан, Давлат Хавфсизлик органлари назоратида булган Кустанай области Конезавод посёлкасидаги мажбурий мехнатга жалб килинган ахоли пунктида яшаётган оиласи олдига жунатилади. 1962 йилда у оиласи билан бирга Москвага кайтади хамда 1964 йилда реабилитация килинади. ВладимирИванович Бухариннинг аянчли хаёти 1980 йил уз якунига етади. У Москва областидаги Долгопрудненский кабристонига дафн этилади.

СССР Фанлар академияси кошидаги Физика-кимёвий тахлил институти профессори Валяшко Михаил Георгиевич 1907 йил 12 сентябрда Харьков шахрида тиббиёт профессори оиласида тугилган. 1930 йилда Ленинград политехника институтининг кимё факультетини тамомлаган, профессор В.И.Николаев ва академик Н.С.Курнаковларнинг шогирди булган. 1929 йилдан Кримнинг шур куллари, Кулунда чули, Индер кули ва бошка илмий экспедицияларда катнашган. 1934 йил 5 январда хеч кандай асоссиз хибсга олинган. 1934 йил 29 мартда ОГПУ коллегиясида навбатдан ташкари йигилишида судланган ва 5 йиллик мехнат лагери жазоси берилган. Жазони уташ жойи килиб, Сазлаг белгиланган. 1937 йил 25 ноябрда муддатидан олдин

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

о

R

VOLUME 2 | ISSUE 4/2 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

озодликка чикарилган. 1937 йил декабрдан 1957 йилгача Бутунроссия галургия илмий-тадкикот институти (Ленинград) ходими лавозимида ишлаган. Уруш йилларида кунгилли харбий кучлар аъзоси булиб жангларда катнашган. 1943 йилда "Индер кулининг физик-кимёвий режимини урганиш ва унинг шурларидан тузлар олиш" мавзусида номзодлик диссертациясини ёклаган. 1944 йил 4 мартда Мехнат Кизил Байрок ордени билан такдирланади. 1956 йил 28 ноябрда Ленинград харбий округи Хдрбий трибунали томонидан реабилитация килинган. 1957 йилда "Калий тузи конлари хосил булишининг геокимёвий конуниятлари" мавзусида кимё фанлари доктори илмий даражасини химоя килган. 1962 йилда чоп этилган шу номли асари учун СССР Фанлар академияси В. И. Вернадский номидаги мукофот билан такдирланади. 1960-1984 йилларда Москва давлат университетининг геокимё кафедраси профессори булган, "Табиий сувлар геокимёси", "Галогенез геокимёси" маъруза курсларини укиган. 1967-1983 йилларда "Геология" факультети "Экспериментам геокимё муаммоли лабораторияси" нинг илмий рахбари. Сув сифати буйича халкаро комиссия Президенти (1971—1980), Халкаро геокимё ва космокимё ассоциациясининг табиий сувлар геокимёси буйича комиссияси раиси (1970—1983). Галогенез ва табиий сувлар геокимёсига оид 200 дан ортик илмий маколалари чоп этилган. 1984 йил 7 октябрда Москвада вафот этган. Москва вилояти, Серпухов райони, Пролетар пос.да дафн килинган 3.

Рус ва беларус совет адабиётшуноси, ёзувчи, профессор Вознесенский Александр Николаевич 1888 йил 5 (17) июлда Симбирск области, Чукали кишлогида тугилган. 1913 йилда Варшава университети тарих-филология факультетининг славян-рус булимини тугатиб, профессорлик даражасига кадар илмий таълим олиш ниятида булган. Ростов университетининг тарих-филология факультети ассистенти, доцент лавозимларида ишлаган. 1921-1927 йилларда доцент, 1927 йилдан 1930 йилгача Белорусия давлат университети профессори булган. Кейинчалик А.С. Бубнов номидаги Москва шахар педагогика институти, Москва кинематография институти, огир саноат халк комиссарлигида ишлаган. 1934 йил 13 февралда аксилинкилобий ташвикот (РСФСР ЖК 58-4-10-11 моддаси) да гумонланиб, хибсга олинган ва 1934 йил 29 мартда ОГПУ коллегияси томонидан айбдор деб топилган. Беш йиллик камок жазосини уташ учун Сазлагга этап килинган. 1939 йил 10 февралда озодликка чикканидан сунг ^озон педагогика институти профессори, 1943-1947-йилларда

3 БД "Жертвы политического террора в СССР"; Ашнин Ф.Д., Алпатов Б. М. "Дело славистов": 30-е годы М.,

1994.

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

о

R

VOLUME 2 | ISSUE 4/2 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

Козон университета тарих-филология факультети декани лавозимларида фаолият юритган. 1944 йилда Козон шахрида "Янги беларус адабиёти тарихи буйича тадкикот" мавзусида докторлик диссертациясини химоя килган. Академик адабий танкид анъаналарини ривожлантирди. У М.Богданович, Ж.Купала, Ж.Колас ижодини киёсий типологик жихатдан, Европа адабиётлари контекстида тахлил килди. 1945 йил 4 августда Вознесенскийдан барча айбловлар олиб ташланди ва 1964 йил 26 октябрда Москва шахар суди Президиуми томонидан реабилитация килинди. 1966 йилда вафот этди.4

Деревицкий Алексей Петрович 1896 йил 7 августда Санкт-Петербургда дворянлар оиласида тугилган. 1914 йилда Киев кадетлар билим юртини битирган. 1915 йилда эса Константинов артиллерия билим юртини тезкор тугатгач, I жахон урушига юборилди. Охирги олган харбий даражаси - штабс капитан. Инкилобдан сунг 1919-1922 ва 1932-1933 йилларда Кизил армия таркибида хизмат килган. 1935 йил 26 апрелда Москвада опаси Екатерина ва унинг эри Николай Вельяминовлар билан бирга хибсга олинган. Унга гуёки поччаси Вельяминов томонидан ташкил этилган Ок гвардиячилар эмиграцияси вакилларидан иборат "собик одамлар" аксилинкилобий гурух аъзоси сифатида совет хокимиятига карши террор кайфиятидаги шахс айби куйилди. 1935 йил 9 июнда НКВД нинг Махсус карорига кура, 3 йилга Урта Осиё мехнат-тузатув лагери (Сазлаг)га сургун килинади. Жазони утаганидан сунг 1941 йилга кадар Вологда областида яшаб, туман истеъмол бирлашмасининг статистика булимида ишлади. 1943 йилнинг ёзида II жахон уруши майдонларида майор унвони остида миномётчилар полкига бошчилик килган. ВС Воронеж фронтининг 1943 йил 20 августдаги 125/н - сонли Фронт буйругига асосан I даражали орден билан такдирланган. 1957 йил 30 январда СССР Олий суди томонидан реабилитация килинган. Архив иши: Р-11240 (ЦА ФСБ РФ).5

Славян халкларининг тиллари, адабиёти, фольклори, тарихи, моддий ва маънавий маданиятини урганган олим Дурново Андрей Николаевич 1910 йилда Москвада филолог Николай Николаевич Дурново оиласида тугилган. 1926 йилда урта мактабни, сунгра Москва давлат университетининг тарих-филология факультетини тугатган, касби буйича славист. Укишни тамомлагач, адабиётшунос булиб ишлади. Андрей отаси билан 1933 йил 28 декабрда хибсга олинган. У худди отаси каби, "аксилинкилобий фаолиятда ва антисовет

4 БД "Жертвы политического террора в СССР"; Ашнин Ф.Д., Алпатов Б. М. "Дело славистов": 30-е годы М.,

1994.

5https://ru.openlist.wiki/Деревицкий_Алексей_Петрович (1896)

Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 4/2

educational, natural and social sciences ISSN 2181-1784

Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947

Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7

ташкилоти - Россия Миллий партиясига аъзоликда" айбланган. "Славянлар иши" деб аталадиган ишда ота ва угил Дурноволардан ташкари 100 дан ортик одам иштирок этган. Х,ибсга олинганлар орасида академиклар М.Н. Сперанский, В.Н. Перец, Фанлар академиясининг мухбир аъзолари Г.А. Ильинский, А.М. Селищев ва бошка таникли совет олимлари: таникли санъатшунослар, антропологлар, тилшунослар, адабиётшунослар, филологлар, меъморлар, реставраторлар, мусикашунослар, шунингдек, агрономлар, шифокорлар, музей ходимлари бор эди. Москва ва Ленинграддаги "Россия миллий партияси аъзолари" билан боглик ишлар алохида эътиборга олинган. Иш буйича тергов томонидан тайёрланган айблов хулосасига кура, Москва, Ленинград, Украина, Азов, Кора денгиз улкаси, Белоруссия, Гарб ва Иваново вилоятларида кенг таркалган контрреволюцион (аксилинкилобий) миллий-фашистик ташкилот мавжуд булиб, у узини "Россия миллий партияси" деб номлаган ва уз олдига Совет хокимиятини агдариб ташлаш ва мамлакатда фашистик диктатурани урнатишни максад килиб куйган. "Россия миллий партияси" уз каторларида Совет хокимиятига карши курашишда умумий манфаатдор булган хар хил миллатчи элементларни бирлаштирган. "НРП" аксилинкилобий ташкилоти князь Н.С.Трубецкий, Р.О.Якобсон, П.Г.Богатирев ва бошкалар томонидан бошкарилаётган рус фашистик марказининг бевосита курсатмасига биноан тузилган. Андрей, отасидан фаркли уларок, рус тилшуноси Н.С. Трубецкийнинг Евросиё гоялари таъсири остида эди. Дурноволар уйини тинтув килиш пайтида Трубецкий китобларидан парчалар хамда Андрейнинг дафтарчаси топилган ва мусодара килинган. Андрейни Трубецкий билан боглаган яна бир "ип" унинг булгуси рафикаси Н.С. Трубецкийнинг жияни Варвара эди. 1934 йил 29 мартда Андрей Николаевич Дурново беш йилга мехнат лагерларида жазо уташга хукм килинди (уша куни унинг отасини 10 йилга мехнат лагерларида жазо уташга хукм килинган). Иккаласи хам жазони Соловкида уташ учун юборилган. Кейинчалик, Андрей Сазлагга утказилди, у ерда у кайта судланган ва 1938 йил 5 январда отиб ташланган. У 28 ёшда эди. Андрей Николаевич Дурново 1964 йил 26 октябрда Москва шахар суди Президиуми томонидан реабилитация килинган.6

Совет славян адабиётшуноси, Москва давлат университети профессори, серб тили буйича таржимон Кравцов Николай Иванович 1906 йил 24 июнда Нижневолжск области, Камишинский райони, Орехово кишлоги тугилган. 1923

6 https://ru.openlist.wiki/Дурново_Андрей_Николаевич_(1910)

1214

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

о

R

VOLUME 2 | ISSUE 4/2 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

йилда мактабни тугатгач, Москва тил - адабиёт институтига укишга кирди ва 1925 йилда тилшунослик булимини тугатди. 1926 йилда Москва университети тарих-этнология факультетининг адабиёт булимига иккинчи курсга укишга кабул килиниб, уни 1929 йилда рус ва гарбшунослик буйича тамомлаган. 19291932 йилларда Давлат бадиий адабиёт нашриёти (ГИХЛ) да мухаррир булиб ишлаган. 1934 йил 11 январда аксилинкилобий ташвикотда гумонланиб, хибсга олинган. 1934 йил 29 мартда ОГПУ коллегияси томонидан суд килинади, РСФСР Жиноят кодексининг 58-10, 58-11-моддалари билан айбдор деб топилиб, 5 йилга мехнат лагерига хукм килинади. Жазони уташ учун Сазлагга этап килинади. Тошкент якинидаги "Малик" совхозидаги дала ишларига жалб килинади. 1938 йил 20 октябрда озодликка чикарилади. Озодликка чикканидан кейин Тамбовда яшади. 1939 йилда Тамбов давлат педагогика институтига рус адабиёти тарихи кафедраси катта укитувчиси лавозимига кабул килинди. 1947 йил 7 июлда ундан айбловлар олиб ташланди. 1960 йилгача (1941-1942 йилларда киска танаффус билан) рус тили ва адабиёти кафедраси мудири лавозимида ишлаган. 1966 йилда унинг рахбарлигида Тамбов филологлари "XIX асрнинг иккинчи ярмидаги рус адабиёти тарихи" дарслигини ёздилар ва бу асар"Просвещение" нашриёти томонидан нашр этилди. Бунга параллел равишда, 1947 йилдан у СССР Фанлар академиясининг Славяншунослик институтида ишлаган. 1960-1980 йилларда М. В. Ломоносов номидаги Москва давлат университетининг халк огзаки ижодиёти кафедрасини бошкарган. 1964 йил 26 октябрда Москва шахар суди Президиуми томонидан реабилитация килинган. 1980 йил 9 сентябрда Москвада вафот этган.7

Россия ва совет геологи, гидрогеолог, профессор, Украина геология кумитасининг асосчиларидан бири ва директори, катагон килинган геолог Личков Борис Леонидович 1888 йил 19 июлда Иркутск областида статистикачи Леонид Семенович Личков оиласида тугилган. 1906 йилда Киев-Печерск гимназиясини тугатиб, Мукаддас Владимир университети физика-математика факультетининг табиий фанлар булимига укишга киради ва уни 1912 йилда тугатади. Украина геология кумитасининг биринчи директори, кейин директор уринбосари (1918-1927йй.), Ленинграддаги Гидрология институти ер ости сувлари булими мудири (1924-1934йй.) лавозимларида ишлаган. 1934 йил 5 январда ОГПУ коллегияси томонидан хибсга олинади ва 1934 йил 29 мартда аксилинкилобий ташвикот (РСФСР ЖК нинг 58-7-10-11

7 БД "Жертвы политического террора в СССР"; Ашнин Ф.Д., Алпатов Б. М. "Дело славистов": 30-е годы М.,

1994.

Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 4/2

educational, natural and social sciences ISSN 2181-1784

Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947

Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7

моддаси)да айланиб, 10 йиллик мехнат лагерига хукм килинади. У дастлаб Сазлагда, 1934 йил ноябридан Дмитлагда Москва-Волга канали курилишида, 1935 йил охиридан Волголагда Рыбинск ГЭСи курилишида гидролог булиб ишлайди. 1939 йил охирида у вактидан олдин камокдан озод килинади ва 1939 йил 6 ноябрда лагерни тарк этади, аммо 1941 йил февралгача у Рыбинск ГЭСи курилишида иштирок этиш мажбуриятини олади. Кейин Самаркандда, 1942 йилдан Сталинободда (Душанбе) ишлайди. 1945 йилда судланганлик олиб ташланади.1946 йилда у Ленинградга кайтиб келади ва у ерда Ленинград давлат университетининг гидрология кафедраси мудири лавозимида ишлайди. 1948 йилдан профессор, Геология-минералогия фанлари доктори (1943). СССР География жамиятининг фахрий аъзоси (1962 йилдан) сифатида тарихда колган Личков^ 1956 йил 28 ноябрда Ленинград харбий округи Хдрбий трибунали томонидан реабилитация килинди. Олим 1966 йил 20 октябрда Ленинград (Санкт-Петербург)да вафот этди.8

СССР Фанлар академияси илмий ходими, профессор Маторин Николай Михайлович 1898 йилда Тверь области, Первитино кишлогида задагонлар оиласида тугилган. У 1916 йилда Императорская Николаевская Царскоселовская гимназиясини кумуш медал билан тугатиб, Петроград университетининг тарих ва филология факультетига укишга киради.У ерда кадимги жамиятлар тарихига кизикиб колади. 1917 йилда харбий хизматга чакирилиб, Октябр инкилобидан кейин уйига кайтади. У инкилоб гояларини бутун калби билан кабул килди ва улимигача содик колди. 1919 йил март ойида у РКП (б) га кушилди ва кейин уч йил давомида Гдовда совет ва партия ишларида, 1922 йил июлдан Петроградда Петроград Совети раисининг Г. Э. Зиновьевнинг котиби булиб ишлади. 1924 йилдан Ленинград давлат университетининг география факультетида маърузалар укиган. 1923-1925 йилларда у Марксизм илмий-тадкикот институтида илмий ходим булиб, Ленинград партия ташкилотида мухим урин эгаллаган. Партия XIV съездида Зиновьев маглубиятга учрагач (1925), у Псков вилояти халк таълими органларига ишга юборилади ва у ерда асосий фаолияти билан бирга илмий фаолиятини хам давом эттиради, лирик шеърлар ёзади. 1927 йилда у Козонга кучирилиб, у ерда биринчи йирик илмий асарини "Волга-Кама минтакаси халклари орасидаги дин: олдин ва хозир. Бутпарастлик. Ислом. Православлик. Мазхабчилик" (М., 1929) ёзади. 1928 йил сентябр ойида Николай Маторин

8 Баландин Р.К. Борис Леонидович Личков (1888—1966). — М.: Наука, 1983

1216

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

о

R

VOLUME 2 | ISSUE 4/2 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

профессор В.Г.Богораз рахбарлигида Ленинград давлат университетининг география факультети этнографик кафедрасига доцент сифатида дарс бериш таклифини олиб, Ленинградга кайтиб келади. Уша вактдан бошлаб Маторин этнография сохасидаги илмий ва ташкилий ишларга купрок эътибор каратди.

1929 йил январ ойида у Давлат моддий маданият тарихи академияси (ГАИМК) этнография булими мудири, ушбу академия услубий бюроси аъзоси этиб тайинланади. 1930 йил январ ойида у академик Н.Я. Марр тавсиясига кура Халкларни урганиш институти (ИПИН) раисининг уринбосари этиб тасдикланди. Бу ерда булим бошлиги вазифасини бажарувчи, рус сектори, Европа булими бошлиги лавозимларида ишлайди. Маторин диний эътикод ва синкретизмни, замонавий кишлокнинг турмуш маданиятини, экспедиция фаолиятини урганиш буйича жамоа ишини сезиларли даражада фаоллаштирди.

1930 йил октябрь ойида Маторин Буюк Пётр номидаги Антропология ва этнография музейининг директори этиб сайланади. 1931 йилга келиб Маторин профессор, диншунослик буйича етакчи мутахассис булди ва бир канча укув юртларида, жумладан, Ленинград давлат тарих ва тилшунослик институтида (ЛИЛИ) маърузалар укиди. 1933 йилдан Маторин Антропология ва Этнография институтининг директори булди. 1934 йил 29 декабрда СССР Фанлар академияси партия кумитаси Маторинни "аксилинкилобий Зиновьев мухолифати билан мафкуравий алокаларини узмаган" собик мухолифатчи сифатида КПСС (б) аъзолигидан чикариб юборилди. 1935 йил 2 январдан 3 январга утар кечаси Маторин хибсга олинди. 1935 йил 15 январда СССР Фанлар академияси Президиумининг карори билан у барча лавозимларидан четлаштирилди. Уша пайтда лагер шароитлари нисбатан юмшок эди, Н. М. Маторинга илмий фаолиятини давом эттириш, китобларга обуна булиш ва маколалар ёзишга рухсат берилди. 1935 йил 13 февралда СССР НКВДнинг навбатдан ташкари йигилишининг хукми билан у "аксилинкилобий фаолияти учун" мехнат лагерларида 5 йилга хукм килинди, муддатини Сазлаг совхози "Малик" да утаган. У махкумлар билан сухбатда диний эътикодлар, диний маданият ва исломнинг кундалик хаётига оид материаллар туплаган, "Диний синкретизм" докторлик диссертацияси устида ишлаган, мусулмон халк эътикодларини урганиш буйича дастурлар ишлаб чиккан, "Фольклор тарихий манба" журналига макола ёзган. Сазлаг рахбарияти оркали Фанлар академиясига "Совет этнографияси"да нашр этиш учун юборган. У Орёл области материаллари асосида шаманизм, православлик, ислом, кадимги эътикодлар хакида бир катор маколалар устида ишлаган. 1936 йил 18 февралда

Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 4/2

educational, natural and social sciences ISSN 2181-1784

Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947

Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7

у Тошкентдан Ленинградга, август ойида булиб утадиган Каменев ва Зиновьевлар устидан суд жараёни тайёрланаётган Москвага якинрок жойга кучирилади. 1936 йил 11 октябрьда эса В.Ульрих раислигида СССР Олий суди ^арбий коллегиясининг сайёр мажлиси уни улим жазосига хукм килади. Н. М. Маторин худди шу куни отиб ташланган. 1958 йил 20 мартда Н. М. Маторинга нисбатан чикарилган хукм жиноят таркиби йуклиги сабабли СССР Олий суди ^арбий коллегияси томонидан бекор килинди.9

ХУЛОСА

Юкоридаги маълумотлардан шуни билиш мумкинки, большевиклар на инсоннинг, нада илм-фаннинг кадрига етишган. Аммо уларнинг билимидан каналлар казиш, фабрикаларда ишлаб чикаришни юритиш, далаларда ирригация ишларини ташкил килишда фойдаланишган. Диккатни тортадиган томони шундаки, уларнинг барчаси компартия аъзоси була туриб, бир хил айблов билан катагонликка учраган. Юкорида келтирилган 9 нафар фан арбобларидан 6 нафарининг суди бир кунда - 1934 йил 29 март куни булиб утган. Умуман олганда, Гулаг тизимида юз минглаб мухандислар ва олимлар бор эди. Уларнинг купчилигининг исмлари ханузгача номаълум, чунки Совет пенитенциар тизими архивлари ханузгача махфий булиб, факат катагон килинганларнинг якин кариндошлари маълумотларни олишлари мумкин. Катта террор даврида катагон килинганларнинг катта кисми Иосиф Сталин вафотидан, айримлари эса уз улимидан кейин реабилитация килинди.

REFERENCES

1. Ашнин Ф.Д., Алпатов Б.М. БД "Жертвы политического террора в СССР"; "Дело славистов": 30-е годы М., 1994.

2. Баландин Р.К. Борис Леонидович Личков (1888—1966). — М.: Наука, 1983

3. БД Жертвы политического террора в СССР. МО «Мемориал». М., 2017.

4. Решетов А. М. Трагедия личности: Николай Михайлович Маторин// Репрессированные этнографы. Вып. 2. Сост. Д. Д. Тумаркин. М.: Вост. лит., 2003.

5. Шамсутдинов Р.Т. "Тарихнинг номаълум сахифалари" III том, Т., 2012

6. https://m.openHstwiki/Деревицкий_Алексей_Петрович (1896)

9 Решетов А. М. Трагедия личности: Николай Михайлович Маторин// Репрессированные этнографы. Вып. 2. Сост. Д. Д. Тумаркин. М.: Вост. лит., 2003.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.