Научная статья на тему 'АКБАР ИСЛОМОВ ВА УНИНГ ДАВЛАТ БОШҚАРУВИДА АХАМИЯТИ'

АКБАР ИСЛОМОВ ВА УНИНГ ДАВЛАТ БОШҚАРУВИДА АХАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
136
8
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Scientific progress
Область наук
Ключевые слова
Садои Фарғона / Мухторият / касаба уюшма / Ички ишлар халқ камиссарлиги / Ажал рўйхатлари / мақола / махаллий кадрлар / мустабид тузим / газета / аксилинқилобий ташкилот. / Sadoi Fergana / Autonomy / trade union / People's Commissariat of Internal Affairs / Death lists / articles / local cadres / dictatorial regime / newspaper / counter-revolutionary organization.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Шохрухбек Хурсанбой Ўғли Қўчқаров

Мақолада совет хукуматининг мамлакатимизда олиб борган мустамлакачилик сиёсати натижасида миллий рахбар ходимлардан бўлган, ўз даврининг ўқимишли, зиёли шахсларидан бўлган Акбар исломов хаёти ва фаолияти хақида маьлумотлар берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

AKBAR ISLAMOV AND ITS IMPORTANCE IN GOVERNMENT

The article provides information about the life and work of Akbar Islamov, one of the leading national figures of our time, an educated and intelligent person of his time as a result of the colonial policy of the Soviet government in our country.

Текст научной работы на тему «АКБАР ИСЛОМОВ ВА УНИНГ ДАВЛАТ БОШҚАРУВИДА АХАМИЯТИ»

АКБАР ИСЛОМОВ ВА УНИНГ ДАВЛАТ БОШЦАРУВИДА АХАМИЯТИ

Шохрухбек Хурсанбой ^ли ^учкаров

Андижон давлат университети Узбекистан тарихи йуналиши 2-курс магистранти

АННОТАЦИЯ

Маколада совет хукуматининг мамлакатимизда олиб борган мустамлакачилик сиёсати натижасида миллий рахбар ходимлардан булган, уз даврининг укимишли, зиёли шахсларидан булган Акбар исломов хаёти ва фаолияти хакида маьлумотлар берилган.

Калит сузлар: Садои Фаргона, Мухторият, касаба уюшма, Ички ишлар халк камиссарлиги, Ажал руйхатлари, макола, махаллий кадрлар, мустабид тузим, газета, аксилинкилобий ташкилот.

AKBAR ISLAMOV AND ITS IMPORTANCE IN GOVERNMENT

Shokhrukhbek Khursanboy ugli Kuchkarov

Andijan State University, 2nd year master's degree in history of Uzbekistan

ABSTRACT

The article provides information about the life and work of Akbar Islamov, one of the leading national figures of our time, an educated and intelligent person of his time as a result of the colonial policy of the Soviet government in our country.

Keywords: Sadoi Fergana, Autonomy, trade union, People's Commissariat of Internal Affairs, Death lists, articles, local cadres, dictatorial regime, newspaper, counter-revolutionary organization.

Хозирги кунда ахолини гафлат уйкусидан уйготиб, фаол фукаро сифатида камол топтиришда аввало уларда Ватанпарварлик туйгусини уйгатмок даркор. Уз навбатида Ватанга мухаббат туйгусини уйготишда фукароларни, айникса усиб келаётган ёш авлодни тарих хакикати билан куроллантиришимиз керак. Бинобарин, кариб уч минг йиллик бой тарихка эга булган давлатчилигимизга назар соладиган булсак, ушбу давир оралигида ота-боболаримиз куплаб боскинларни ва курашларни бошидан утказганлигини куришимиз мумкин. Ушбу боскинларнинг сунгиси 130 йил мобайнида улкамизни босиб олиб, мустамлакага айлантириб хукумронлик килган Рус подшолиги ва совет хукумати булди.

1917 йил октабрда хокимият тепасига келган Совет хукумати 1991 йилгача улкада мустамлакачилик сиёсатини олиб борди. Совет хукуматининг 74 йил мобайнида олиб борган мустамлакачилик сиёсати окибатида куплаб юртнинг

фидойи инсонлари катагон натижасида катл килинди. Юртпарвар ва адолатпарвар инсонларнинг узокни кузлаб килган окилона харакатларига карши курашган совет хукумати, ушбу инсонларни йук килишдан тула манфаатдор булганлар. Зеро, уларга мустамлакачилар тамонидан катта киргин ишлари амалга оширилмаганда эди, бугун улар Узбекистон давлатини бунданда ривожланиб тараккий топишига эришган булар эдик. Бу борада Президентимиз Шавкат Мирзиёев куйидаги фикрларни илгари сурган: "Бу инсонлар хакикий етакчилар, илFор зиёлилар, адабиёт, маданият намояндалари, бошкача айтганда,

миллатимизнинг, халкимизнинг энг сара вакиллари

эди.Тасаввур килинг,агар улар катаFOн килинмаганида. Ватанимиз ривожи учун, илм-фан, иктисодиёт, маданият ва адабиётимиз учун кандай буюк ишлар килган булар эди, халкимизни олдинга бошларди. Шу билиб туриб килинган. Бугун буни армон билан эслаймиз".

Ватан ва халк озодлиги йулида мустамлакачиларга бош эгмасдан мустакиллик ва озодлик йулида уз жонини курбон килишдан хам кайтмаган юртнинг март углонларини номини охлаш ва уларнинг пок рухини мангу сакдаш борасидаги харакатлар мамлакатимизда мустакилликнинг даслабки кунлариданок бошланди. Биринчи Президент Ислом Каримов ташаббуслари билан 2002 йил 31 августда Тошкент шахри Юнусобод туманида ташкил этилган "Шахидлар хотираси" ёдгорлик мажмуаси худудида озодлик ва мустакиллик учун курашган ва уз жонини аямаган фидойилар хотирасини ёд этиш максадида "Катагон курбонлари хотираси" музейи очилди.

Уз навбатида, катагон курбонлари хотирасини улуглаш билан бир каторда, уларнинг илмий меросини янада чукур урганишга алохида этибор каратилиб, 2020 йил 8 октябрда Узбекистон Республикаси Президентининг "Катагон курбонларининг меросини янада чукур урганиш ва улар хотирасини абадийлаштиришга доир кушимча чора-тадбирлари тугрисида"ги Ф-5598-сон фармойиши бугунги кунда усиб келаётган ёш авлодни Ватанпарварлик рухида камол топтиришда, уларни баркамол инсон булиб вояга етишлари хамда кечаги якин тарихимизни асил мохиятини билишлари учун асос булди.

Дунёда глобал хавф-хатарлар кучайиб бораётган хамда миллий узликни англаш ва хакикий тарихимизни тиклаш хар качонгидан хам мухим ахамият касб этаётган бугунги даврда мустабид тузум томонидан шафкатсиз катагон килинган давлат ва жамоат арбоблари, илм-фан, маданият ва санъат, адабиёт намояндаларининг, оддий касб эгаси булган минглаб юртдошларимизнинг номлари ва хотираларини абадийлаштириш, уларнинг жасорати ва матонати мисолида ёш авлодимизни Ватанимиз ва халкимизга мухаббат ва садокат рухида тарбиялаш долзарб вазифа булиб колмокда. Бу борадаги тарихий маълумотларни холис ва хакконий урганиш мамлакатимиз мустакиллиги кандай огир ва

машаккатли курашлар билан кулга киритилганини, бугунги эркин, озод ва обод хаётимизни асраб-авайлаб, кадрлаб яшаш кераклигини янада чукур англашга хизмат килади."

Савет тузумнинг бундай сиёсатини жирканч ва огир окибатларини уз маколаларида акс этирган Узбекистон Республикаси Олий Мажлиси Конунчилик палатаси депутатлари Абдумалик Акрамов, Турсуной Муратовалар куйидагича тариф берганлар:

"Мустабид тузум даврида минглаб бегунох ватандошларимизнинг умри хазон булган. 1937-1953 йилларда Узбекистонда 100 минг одам катагонга учраган. Уларнинг 13 минг нафари шафкатсиз отиб ташланган. Канчадан-канча оилалар хонавайрон булиб, болалар етим колган. Биргина 1937-38 йиллардаги катта катагон даврида 7 мингга якин ватандошларимиз отилган.

Айрим маълумотларга караганда, икки миллионга якин ватандошларимиз Туркистондан бош олиб, хорижий мамлакатларга чикиб кетган. 1 миллион 700 минг юртдошимиз Сибир, Украина, Шимолий Кавказ, Урал, Козогистон, Узок Шарк, Кавказ ва Волгабуйига бадарга килинган.

Улар орасида халкни эрк, озодлик учун оёкка тургиза оладиган таникли маърифатпарварлар, жадидчилик харакати намояндалари, Германия, Туркия, хатто Россиянинг етакчи олий таълим муассасаларида тахсил олиб, миллатнинг фаровонлиги учун хизмат килишга бел боглаган турли касб эгалари бор эди. Шундай ьарифатпарвар миллат манфаатларига хизмат килган юрт углонларидан бири Акбар Исломов эди.Акбар Исломов 1896 йил кузида Кукон шахрида оддий хунарманд дурадгор Исломхужа Ортикхужаев оиласида дунёга келган. У аввал эски мактабда, сунг икки йил жадид мактабида таълим олди. Айни пайтда турмуш кийинчиликлари уни болалик давриданок мехнат килишга мажбур этди. 19101914 йиллар заргарлик устахонасида заргарга шогирд булиб ёлланди, хунар урганди. 1914 йилда отасининг тусатдан вафот этиши Акбар Исломов хаётига катта таьсир утказди. Эндигина 5 ой таьлим олган рус-тузем мактабидан кетишга мажбур булади. Ёш булишига карамасдан Кукон шахридаги кичик нашриётга харф терувчи булиб ишга киради. Собик хонликнииг пойтахти Кукон бу пайтда Фаргона водийсининг энг йирик иктисодий-ижтимоий ва маданий маркази сифатида мухим урин тутар эди. Улкада мустамлакачи маъмурларнинг хаксизликлари, халкка нисбатан жабр-зулмнинг ортиб бориши ва бунга карши жадид тараккийпарварларининг маърифатчилик харакати авж олиб борди. Акбар Исломов Обиджон Махмудовнинг "Садои Фаргона" газетасида ишлаб, Фаргона жадидларининг етакчилари Ашурали Зохирий, Хдмза Хдкимзода Ниёзий, Назир Туракуловлар билан танишади. Бу мухит унинг дунёкараши, халкни саводли, марифатли килиш каби гояларнинг шаклланишида мухим урин тутди. У хам узи тенги ёшлар катори жадид тараккийпарварлик харакатига бош кушди. Подшо

маьмуриятининг мустамлака худудда амалга оширган сиёсатига куп ватанпарвар миллат кахрамонлари катори 1916 йилда Акбар Исломов мардикорликка карши курашда фаол иштирок этди. У халкни курашда бирдамликка чакириш максадида узи ишлаётган нашриётда мустамлакачи маъмурлар ва уларнинг махаллий гумашталари кирдикорлари битилган вакараларни тайёрлаб бутун шахарга таркатади. Бундан хабар топган подшо маъмурлари уни нашриётдан ишдан бушатишга эришадилар. Натижада, маълум муддат ишсиз колган Акбар Исломов, Куконнинг янги шахар кисмидаги Воскрестний кучаси, Болотина аптекаси ёнида жойлашган Вельский хусусий типографиясига ишга киради. У ерда А.Исломов рус ишчилари билан танишади, рус тилидаги билимларини янада мустахкамлайди ва нашриётчилик хунарини профессионал даражада эгаллайди. Унинг бу сохада ишлашига типографияга кизикиши хамда озодлик учун курашда бу соханинг канчалик ахамиятли эканлигини тугри англай олиши сабаб булди. 1917 йилнинг кеч кузида Туркистон озодлиги учун интилувчи барча тараккийпарвар кучлар Кукон шахрида Туркистон Мухторияти хукуматини туздилар. Акбар Исломов бу даврда типография иши билан бир каторда Мухторият тадбирларида хам фаол иштирок этди. Бирок, 72 кун умр курган Мухторият большевиклар томонидан конга ботирилди. Мухторият тузишда иштирок этган махаллий халкдан булган юрт углонлари улдирилди, сургун килинди. Бутун Кукон шахри ва унинг атроф кишлоклари хонавайрон килинди. Мухторият хукумати аъзолари билан бирга минглаб бегунох ахоли хам укка тутилди, талон-тарож авж оддирилди. Куплаб инсонлар оила аъзоларининг жонларини саклаб колиш ниятида большевик зуравонлари олдида бош эгдилар. Ахолининг бошка бир кисми эса Ватан озодлиги учун хаёт-мамот курашига бел боглади. 1918 йилнинг мартида А.Исломов яна Кукондаги "Печат ишлари" номли типографияга ишга кайтади ва "Мусулмон мехнаткашлари Иттифоки"га кириб унинг жамоатчилик ишларида фаол иштирок эта бошлайди. Бу пайтда ёш Акбар Кукон шахрида халк вакили сифатида иш олиб борди. Фикримизни кейинчалик советлар тамонидан кулга олинган Хдмдамхожи К&ландаровнинг 1933 йил 3 октябрдаги сурок баённомаси билан шундай далиллайди: У: " 1918 йил Эргаш курбошининг хужуми большевиклар томонидан кайтарилгач, у узининг 72 кишилик гурухи билан Богдод туманидаги Хонобод-Бачкир кишлоклари томонга чекинди. Мен Кукон атрофида уз йигитларим билан харакат килар эдим. 1918 йилнинг кузида мен турган Андархонга Тошкентдан Тошпулот Норбутабеков, Мики Еникеев ва яна бир неча киши келиб, мендан Афгонистонга элтиб куйишимни сурадилар. Мен узимнинг Эргашга хизмат килишимни айтиб, уларни рад этдим. Уларни 19 кун давомида узим билан ушлаб турдим. Шундан сунг Кукондан вакил булиб Акбар Исломов келди ва мен билан музокара утказди. Унинг ёнида Бобобек Норбутабеков, Султон Сайдалин ва Хдйдар Афандилар хам бор эди. Улар

асирларимни олиб Тошкентга кетишдилар..." Шу ваённомадан хам билишимиз мумкунки Акбар Исломов ёш булишига карамасдан шундай маьсулятли вазифаларни хам сидкидилдан бажарган. 1918 йил август ойида Акбар Исломов партияга киради ва у харф терувчилик вазифасидан Кукон шахар Мусулмон мехнаткашлари касаба уюшмаси раиси лавозимига сайланади. Акбар Исломов узининг катъияти, уддабуронлиги билан тезда купчиликнинг назарига тушади, рахбарлик кобилятига эга булганлиги учун у 1918 йил сунгида Кукон шахридан Туркистон МИКка аъзоликка сайланади ва Фаргона вилоят инкилобий трибуналига таклиф этилади. 1918 йил 23 декабрда А.Исломов Туркистон МИК томонидан Бухоро амирлигига йулланган гурухга аъзо этиб танинланди. Бунга Акбар Исломовнинг рахбарлик кобилияти хамда махаллий ахоли билан ишлаш махорати, вазиятни тугри бахолай олиши совет маъмурларининг хам эътиборига тушишига сабаб булди. У Бухородан кайтгач, 1919 йил 24 майдан эътиборан Туркистон МИК Ички ишлар халк комиссари уринбосари лавозимига тайинланади. А.Исломов бу лавозимда ишлаган вактида Фаргонада махаллий хокимиятни кучайтириш, давлат бошкаришида махаллий ахолини иштироки кучайтириш, уларни саводхонлигини ошириш, ахолининг узини-узи химоялашини ташкил этиш, халк орасидан ташаббускорлардан милиция булинмалари тузишга рахбарлик килди. Шундан сунг у куп утмай яна Бухорога, бу гал РСФСР резиденти уринбосари сифатида йулланади. 1920 йилда Тошкентга келган Акбар Исломов Туркистон Республикаси Ички ишлар халк комиссари лавозимига тайинланди. У тинчликни таьмирлаш ва мамлакатни озод килиш учун Аравон ва Учкургон худудларида Шермухаммадбек ва Холхужалар рахбарлигидаги куролли каршилик харакати йулбошчилари билан муваффакиятли музокаралар олиб борди. Туркистон ХКС раиси К.С.Атабоев, ТАССР КП масъул котиби Н.Туракуловлар билан биргаликда Фаргона водийсидаги куролли каршилик харакатини тухтатиш, ахоли турмуш даражасини яхшилаш ва халк хужалигини тиклаш ишига эътибор каратади. Кейинчалик унинг нашриётдаги собик хамкасби П.М.Грачевнинг эслашича, А.Исломов ички ишлар халк комиссари булган вактда адолатли рахбар сифатида халк хурматини козонган эди. Хусусан, у 1921 йил рахбар сифатида Куконга борганида халк унга бозорда чайковчиликнинг авж олиб кетгани ва мавжуд адолатсизликлар хакида шикоят килади. Шунда А.Исломов вазиятни адолат билан бахолаб, холисона хукм чикаради. У П.М. Грачев ва бошка бир катор беайб кишиларни камокхонадан озод килган. Аксинча, ахолига нисбатан зулм утказган Туркистон ЧК ходимларининг узларини жазога торттирган экан. Шунингдек, А.Исломов очарчиликка карши жиддий кураш олиб борди. 1921 йилда унинг ташаббуси билан Туркистон улкаси шахарларидаги ота-оналаридан айрилиб кучада колган етим болалар тупланиб, Тошкент шахрида улар учун махсус "Болалар уйи"

ташкил этилади. Бу эса юзлаб ёш болаларни турар жойга эга булишига замин хозирлаган. А.Исломов 1920 йил Туркистон давлат университети очилганида биринчилардан булиб унинг ишчи факультетига укишга киради. У 1922 йил факультегни муваффакиятли тугатади, аммо узининг билимидан кунгли тулмай 1924 йилда яна САГУнинг кишлок хужалиги факультетига кириб укишни давом эттиради. Бу гал укиш билан бир пайтда А.Исломов Тошкент округ ижрокум раиси лавозимига тайинланади. У 1925-27 йиллар давомида вилоятда кишлок хужалигини ривожлантириш, ирригация, мелеорация тизимини шакллантириш ва транспорт учун йуллар куриш борасида кизгин фаолият олиб боради. Вилоятда советча ер ислохотини оддий ахолининг манфаатларини химоя килган холда муваффакиятли амалга оширади, вилоятдаги илк гидроэлектростанция хам А.Исломов рахбарлиги даврида ишга туширилган эди. 1927 йил А.Исломов Москвадаги УзССРнинг доимий вакили лавозимига тайинланади ва у 1927-28 йиллар давомида советлар давлати марказида Узбекистонда халк хужалигининг барча тармокларини ривожлантириш йулида тинимсиз кураш олиб борди. Акбар Исломов Узбекистонда пахтачилик билан бирга ипакчилик, ёг ишлаб чикариш саноатини йулга куйиш, огир саноатни оёкка тургазиш, мамлакатни аграр улкадан аграр-индустриал мамлакатга айлантириш ишига алохида эътибор каратади. Биз Акбар Исломовни давлат рахбарларидан бири сифатида билмай, унинг рахбарлик даврида амалга оширган езгу ишларидан бир кисми халос. У 1929 йилдан яна Узбекистонга чакириб олиниб, 1929 йил сунгидан 1933 йилгача Узбекистон давлат план кумитаси раиси, 1933 йилдан то камокка олингунигача Узбекистон молия халк комиссари лавозимида фаолият курсатади. Куконда оддий оилада таваллуд топган Акбар Исломов уз фаолияти давомида харф терувчиликдан советлар хукуматининг энг йирик давлат лавозимларигача булган мансаб пиллапояларини босиб утди. У 1918-24 йилларда Туркистон МИК аъзоси, 19251937 йилларда Узбекистон ССР МИК аъзоси, 1925 йилдан СССР ва Туркманистон ССР МИК аъзоси сифатида иш олиб борди. Акбар Исломов хакида "Правда Востока", "Кизил Узбекистон", "Фаргона" газеталарида катор маколалар чоп этилди. Хдтто, 1935 йил нашр этилган "Большая Советская Энциклопедия" китобининг 29-жилдига Акбар Исломов советлар мамлакатининг йирик давлат арбоби сифатида киритилди. Акбар Исломов хеч качон уз халкига хиёнат килмади. У бир умр оддий узбек фарзанди сифатида уз бурчиларини унутмади. У узи учун канчалик хавфли булишига карамай Германияда тахсил олаётган туркистонлик талабаларнинг моддий ахволидан доимий хабардор булиб туриш учун Тошкентда ишлаётган германиялик профессор Эншянд билан алокани йулга куйди, Германияда таълим олаётган талабалар учун доимий пул йуллаб турди. Бу пайтга келиб Гарб мамлакатлари билан айникса, германиялик хар кандай инсон билан хох илмий, хох маданий алока урнатган инсон савет давлати назнида

соткин кузи билан каралган. 1934 йил совет мамлакати аллакачон узининг синфий душмани деб эълон килган, узбек халкининг буюк шоири Чулпонни иктисодий куллаб-кувватлади. Табиийки, бу "хато" харакатлари билан узини хам совет давлатининг душманлари сафига, аникроги, узбек халкининг муносиб фарзанди деган шарафга муяссар этади. 1937 йил 3 август куни УзССР ИИХК рахбари карори асосида эндигина 40 ёшни каршилаган УзССР молия халк комиссари Акбар Исломов камокка олинди. Унга савдогарнинг угли, Кукон Мухторияти иштирокчиси, "Миллий иттиход" аксилинкилобий миллатчилик ташкилотининг аъзоси каби айбловлар куйилди. 1937 йил 3 август туни у яшайдиган Тошкент шахри, Оккургон кучаси, 5-уй, 2-хонадонда тафтиш утказилди. Унинг паспорти, хужжатлари, куролларидан тортиб, китоблари, хатлари, уй жихозлари ва шахсий буюмларигача хатлаб олиб кетилди. Унинг ортидан хотини Кетеван Давидовна, 10 ёшли угли Темур (Аскарбек) ва 6 ёшли кизи Мукаддаслар кон йиглаб кузатиб колдилар. Акбар Исломов билан бирга яшаган 81 ёшли онаси Ойша ая, акаси Умар Исломов, синглиси Комила Туракуловаларга хам хеч кандай тушунтириш берилмади. Халк орасида уни яхши билган кишиларни куркитиб куйиш учун 1937 йил 12 сентябрда "Правда Востока" газетасида, 1937 йил 14 сентябрда "Экономическая жизнь" журналида "Политическая слепота бюджетной инспекции НКФ УзССР" сарлавхали А.Исломовга тухматдан иборат маколалар чоп этилади. Дастлабки тергов жараёнида Акбар Исломовга карши хеч бир жуяли айб куя олмадилар. Акбар Исломовнинг узи бир вактлар ИИХК тизимида рахбар булиб ишлагани учун совет конунчилиги ва махбусларнинг хукукларидан яхши хабардор эди. Шунинг учун, у 1937 йил 7 сентябрда УзССР ИИХК уринбосари номига ёзган аризасида совет конунчилигига зид тарзда махбусларнинг хукуклари топталаёттанини маълум килади. Унда махбусларнинг куёшсиз холда бир соат, ёругликда 20 минут айланиш вакги, уларга китоб укиши учун шароит яратиб бериш хакида бир катор мажбуриятлар хам борлигини эслатиб утади. Жавоб булмагач, куп утмай, УзССР Прокурори номига ариза билан мурожаат этади. Унда махбуслар тунни тулик терговда утказиши, 16 соатлаб тик оёкда туриши, соатлаб хожат учун навбат кутишлари, овкатланишдан колиб кетиш холларини, ИИХК ходимларининг хаксизликларини, инсонни хурлашга каратилган харакатларини бирма-бир баён килади. Бирок, бу хатлардан сунг А.Исломовга энг огир кийнок чоралари кулланади. У дахшатли азоблар остида 1937 йил 16 сентябрда узининг "аксилинкилобчи" булганлиги акс этган когозларга, 1937 йил 20 сентябрда хам узига нисбатан бир канча тухматлар ёзилган когозларга мажбуран имзо куяди. Шундан сунг 1937 йил 20 сентябрда унга аксилинкилобий ташкилот аъзоси, деб карор чикарилади. 1937 йил 21 сентябрь куни Акбар Исломовга янги сурок баённомаси имзолатилди. Унда узининг махфий аксилинкилобий ташкилотга

Тошкентда 1925 йил тортилганини "тан олади". Бу хам ётмагандай унда у молия вазири булган вактда жуда куп давлат маблагларини талан-тараж этган деган айб хам куйишди. 1937 йил 22 сентябрда тергов остидаги А.Исломов УзССР ИИХК рахбариятига ариза йуллайди ва унда узига куйилган барча айбловларнинг курук тухмат эканлигини далиллайди. Аммо, аризага нисбатан яна хеч бир окибат булмади. Аксинча, унга жисмоний куч ишлатиш йули билан СССР ИИХК рахбари Ежовга ёзилган аризага имзо чектиришади. Унда А.Исломов узининг аксилсовет ташкилотга аъзо булганлигини яна "тан олади". У 1937 йил 19 декабрда эса узлуксиз кийноклардан бутунлай холдан тойгач, терговни тухтатишларини сураб илтимос килади. ИИХК тошнириги билан Молия комиссарлигидан Акбар Исломовнинг "жиноятларини" фош этувчи унлаб маълумотномалар олинди. Лекин, улар билан хам Акбар Исломов узининг айбдор эканлигини тан олмади. Энди совет тергов машинаси узининг янада тубан усулларини куллашга утади. Хусусан, энг кабих бухтонларидан бири у билан бирга ишлаган Евгения Михальянц, Марина Ивановна, Мухаррам Алиханова каби аёлларга А.Исломов томонидан зурланган деган мазмундаги бухтонлар битилган когозларни хам имзолатиб оладилар. Бу шармандали тухматларга унинг хайдовчиси хам жалб этилади. Бирок, Акбар Исломов тухматларнинг барчасини тулик рад этади, юзлаштиришга эса тухматчиларнинг узлари рози булмайди. НКВДнинг халк газаб ва нафратига учраган бу рахбарлари тугрисида том-том китоб ва маколалар ёзилган. Бу китоб ва маколаларнинг барчасида улар туфайли минглаб ва миллионлаб бегунох кишиларнинг кириб ташланганлиги айтилиб келади. Аммо утган асрнинг 30-50-йилларида булиб утган сиёсий катагонда факат бу рахбарларнигина коралаш тугри эмас. Агар шахсан Сталин ва у рахбарлик килган Сиёсий бюро миллионлаб бегунох кишиларнинг кирилиб кетишига "фатво" бермаганида, Туркистон улкасидан катор давлат рахбаралари, илм-фан хомийлари ётишиб чикккан буларди. Бинобарин, 30-50-йиллардаги оммавий катли омнинг амалга ошишида, биринчи навбатда, Сталин, "ажал руйхатлари"га имзо чеккан Сиёсий бюро аъзолари ва, албатта, НКВДнинг "дуппи ол деса, каллани олиб келадиган" жаллодлари айбдордирлар. Уларнинг халк ва давлат олдидаги жинояглари кечириладиган жиноятлардан эмас". Умуман, турли масъул давлат мансабларида фаолият курсатган ва бу пайтдакамокка олинган куплаб махаллий кадрларни мавх этиш учун янада жиддий сабаб топиш зарур эди. Куп утмай шундай айб "кашф" этилди. УзССР ИИХК уринбосарининг 1937 йил 3 ноябрда имзолаган карорига кура камокка олинганлардан А.Исломов, А.Тожиев, У.Эшонхужаев, М.Турсунхужаев, Т.Киргизов, А.Худойбахтов каби 27 кишига гуёки "унг троцкийчи махфий миллатчилик ташкилоти" аъзоси деган айблов эълон килинди. А.Исломовни якиндан кузатиш максадида 1937 йил 4 октябрдан унинг ёнига "ахборотчи" кимсани жойлаштирадилар. Шундан сунг унинг хатти -

харакатлари тугрисида хабарлар окиб кела бошлайди. 1938 йил 19 февраль кечаси унинг турма деворига араб ёзувида нималарнидир ёзгани ва йулда йуталиш оркали бошка махбуслар билан алокага чиккани учун 3 кун картерга йуллайдилар. 1938 йил 14 августда эса А.Исломовни турма коидаларини бузди деб, яна 10 кун картерга буюришади. 1938 йил 27 сентябрда Иноятулла Бахшуллахонов томонидан хам Акбар Исломовнинг 32-камерадаги Рузметов, Икромов ва Ортиковларга НКВД тажриба утказмокда, биз хакикатни тан олмасак, НКВД хеч нарса кила олмайди. Сизлар аввалги курсатмаларингни кайтариб олинглар дегани, 30-камерадаги Искандар Давроновга хам курсатмангдан воз кеч, деб айтгани хакида хабарлар ташкиллаштирилади. Бу чакувлар эса Акбар Исломовга нисбатан жисмоний куч ишлатишдан янада купрок фойдаланишга бахона булиши керак эди. 1938 йил 1 октябрда Акбар Исломов Абдулла Тошмухаммедов билан юзлаштирилди. Акбар Исломов узига куйилган аксилинкилобий ташкилот аъзоси деган бухтонни мутлок рад этди. А.Исломов узининг сунгги сузда хам "Мен на партияда ва на ундан олдин, на кейин хеч вакт аксилинкилобчи булмаганман. Компартияда хам хеч качон ноконуний, давлаг манфаатига зид ишни килмаганман. Хапк манфаатига карши бир тийин хам сарфламадим. Айтилган бирорта айб менга тегишли эмас. Мен узимга куйилган айбларга рози эмасман. Мен хеч качон давлатга карши таргибот олиб бормаганман. Демак, УзССР ЖКнинг 57-моддаси биринчи кисми хам менга тегишли эмас", деб ёзиб имзо куяди. Акбар Исломовнинг тукиб чикарилган "Айблов баённомаси" 1937 йил 16 декабрь куни УзССР ИИХК томонидан имзоланади. Шундан кейин хам катор гувохлар чакирилди, юзлаштиришлар амалга оширилади, Акбар Исломов барча бухтонларни рад этди. Бирок, айбловда уларнинг бирортаси уз ифодасини топмади. Бирор жумласи хам узгартирилмаган айбнома СССР Прокурорининг уринбосари томонидан 1938 йил 3 октябрда имзоланади. 1938 йил 3 октябрь куни А.Исломов иши машъум "учлик" кулига топширилди. Унинг суди 1938 йил 4 окгябрь куни соат 17. 55 дан 18. 15 гача давом этди. Суд А.Исломовни олий жазога хукм этади ва бу шу куннинг узидаёк ижро этилди. 1954 йил 31 июл куни унинг хотини Кетеван Давидовна Клдиашвили - Исломова узи яшаётган Тбилиси шахри, Бакрадзе кучаси, 16 - уйдан СССР хукумати рахбариятига ариза йуллайди. У аризасида эри билан кечган ун йиллик турмуши давомида Акбар Исломовни хакикий инсон, буюк ватанпарвар сифатида билганини ёзади. Аммо, 1937 йил август ойида унинг ИИХК томонидан камокка олингани ва кейинрок Кетеван эрининг 10 йилга камокка хукм этилди, деб маълумот берганларини айтади. Шундан сунг узининг хам хеч бир конуний асосларсиз 1 йил-у 4 ой камокда булганини, фарзандларин инг чеккан азоб-укубатларини хикоя килади. У 1939 йилда озод булиб, Грузияга келгани ва бундан 18 йил аввал кучада колган фарзанди, Темур (Аскар) Акбарович Исломовнинг камолоти хакида тухталиб,

унинг келажаги учун хам отасининг пок номини тиклаш масаласини кутаради. Кетеван Давидовнанинг мурожаати асосида 1954 йил 4 сентябрь куни А.Исломовнинг иши кайта куриб чикишга карор килинди. Ва нихоят, 1956 йил 29 июн куни СССР Олий Суди Хдрбий коллегияси томонидан Акбар Исломов окланди. Дархакикат, советларнинг "булиб ташла, хукмронлик кил" деган гаразли максадини ифодалаган "миллий давлат чегаралаш" сиёсати окибатида тарихий Туркистонда бир катор янги давлатлар ташкил этилди. Ана шу жараёнда вужудга келган Узбекистоннинг оёкка туришида халкимизнинг фидоий фарзандларидан бири булган Акбар Исломовнинг хам улкан хиссаси бор. А.Исломов 1927 йил апрель ва 1929 йил май ойларида Москвада СССР советларининг IV ва V съездларидаги уз чикишларида Узбекистон ССРда халк хужалигини ривожлантириш, мехнаткашлар учун маданий турмуш шароитини яхшилаш масалаларини илгари суради. Жумладан, унинг ташаббуси билан Фаргонада текстил фабрикаси, Маргилон ва Эски Бухорода ипакчилик фабрикалари курилди. Узбекистонда огир саноатни оёкка куйиш максадида унинг бевосита рахбарлигида Шурсув нефтни кайта ишлаш заводи, "СТО" озекерт конлари ишга туширилди. Катор электростанциялар бунёд этилди. А.Исломов улкада матахассисларга булган эхтиёжни инобатга олиб, Москва ва бошка шахарларда махаллий кадрларни укитиш учун фидокорона кураш олиб борди. Хуллас, орадан 20 йилга якин вакт утиб адолат карор топди. Кукон шахрига унинг хакикий фарзанди кайтарилди. У ишлаган типографияга, 1-сонли урта мактабга ва Куконнинг бош кучаларидан бирига унинг номи берилди. Шубхасиз, Акбар Исломовнинг аччик кисмати мустабид тузумнинг халкимиз бошига солган минглаб кора доглардан бири сифатидан тарихга мухрланди. Унинг киска, дарёдек жушкин умри давомида амалга оширган самарали мехнат фаолияти, алохида тадкикот учун арзирлидир. Узбек халкининг мард углони булган Акбар Исломов ютимизни мустакил булишига, давлат бошкарувида махаллий ахолини купрок жалб этиш харакат килган давлат рахбарлардан бири эди.

REFERENCES

1. Аъзамхужаев С. Узбекистоннинг давлат мустакиллиги эълон килинганидан сунг тарихий хакикат ва адолатни тиклаш буйича олиб борилган ишлар энг аввало, Ватан ва халк озодлиги йулида жонини фидо этган ватандошларимиз хотирасини абадийлаштиришда намоён булди.

// https://religions.uz/news/detail?id=1490

2. Узбекистон Республикаси Президентининг фармойиши. Катагон курбонларининг меросини янада чукур урганиш ва улар хотирасини абадийлаштиришга доир кушимча чора-тадбирлари тугрисида. // https://lex.uz/docs/5041012

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 2 I ISSUE 2 I 2021

ISSN: 2181-1601

3. Узбекистон Республикаси Президентининг фармойиши. Катагон курбонларининг меросини янада чукур урганиш ва улар хотирасини абадийлаштиришга доир кушимча чора-тадбирлари тугрисида. // https://lex.uz/docs/5041012

4. Узбекистон Республикаси Фанлар Академияси"катагон курбонлари хотираси"музейи"шахидлар хотираси" жамоат фонди. наим каримов."Катта киргин"нинг келиб чикиш сабаблари ва омиллари. тошкент-2013.18-бет

5. Узбекистон Республикаси Президенти хузуридаги Давлат ва жамият курилиши академияси«Шахидлар хотираси» хайрия жамгармаси "Кор куйнида лолалар" Тошкент-2001.49-бет

6. Узбекистон Республикаси Фанлар Академияси"Катагон курбонлари хотираси"музейи"шахидлар хотираси" жамоат фонди. тарихнинг номаьлум сахифалари еттинчи китоб 75-бет

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.