Научная статья на тему 'МАЪНАВИЯТ ЖАМИЯТ ҲАЁТИНИНГ ЖОНИ ВА РУҲИ'

МАЪНАВИЯТ ЖАМИЯТ ҲАЁТИНИНГ ЖОНИ ВА РУҲИ Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Mаънавият ва маърифат / маданият / тараққиёт / маънавий-маърифий соҳалар / Жадид / Spirituality and enlightenment / culture / development / spiritual and educational spheres / Jadid

Аннотация научной статьи по философии, этике, религиоведению, автор научной работы — Насимов, Азизбек Азимович

Президент Шавкат Мирзиёев раислигида 2023 йил 22 декабр куни Республика Mаънавият ва маърифат кенгашининг кенгайтирилган йиғилишида Президент маънавият ва маданият соҳаларига эътибор бугунги кунимизда қанчалик зарур эканлигини таъкидлаб ўтди. Бугун жаҳон миқёсида тараққиёт суръатлари шиддатли тус олгани, ўта зиддиятли жараёнларнинг таъсири мамлакатимизда ҳам сезилаётгани қайд этилди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SPIRITUALITY IS THE SOUL AND SPIRIT OF COMMUNITY LIFE

President Shavkat Mirziyoyev chaired the extended meeting of the Council of Spirituality and Enlightenment on December 22, 2023. Today, it was noted that the pace of development at the world level has become intense, and the impact of extremely conflicting processes is being felt in our country as well.

Текст научной работы на тему «МАЪНАВИЯТ ЖАМИЯТ ҲАЁТИНИНГ ЖОНИ ВА РУҲИ»

МАЪНАВИЯТ - ЖАМИЯТ ХДЁТИНИНГ ЖОНИ ВА РУХИ

Насимов Азизбек Азимович

Самарканд вилояти олий таълим, фан ва инновациялар бошкармаси бошлиги

Президент Шавкат Мирзиёев раислигида 2023 йил 22 декабр куни Республика Маънавият ва маърифат кенгашининг кенгайтирилган йигилишида Президент маънавият ва маданият сохаларига эътибор бугунги кунимизда канчалик зарур эканлигини таъкидлаб утди.

Бугун жахон микёсида тараккиёт суръатлари шиддатли тус олгани, ута зиддиятли жараёнларнинг таъсири мамлакатимизда хам сезилаётгани кайд этилди.

Тарихдан маълум: Ватан ва халк такдирига нисбатан тахдидлар кучайган вазиятда айнан миллат фидойилари - уйгок калбли зиёлилар, шоир ва адиблар, санъат намояндалари, маънавият ва маърифат сохаси ходимлари жасорат билан майдонга чикканлар. Мамлакатимиз уз тараккиётининг янги, юксак боскичига кираётган хозирги пайтда бизга жадид боболаримиз каби гарб илм-фан ютуклари билан бирга, миллий кадриятлар рухида тарбия топган етук кадрлар сув билан хаводек зарур, - дея таъкидлади Шавкат Мирзиёев.

Маърифатпарвар боболар гояларини урганиш ва ривожлантириш буйича Президент карори кабул килиниши белгиланди. Шунингдек, Бухородаги тарихий масканда Жадидлар мероси давлат музейи очилади, "Жадид" номли янги газета ташкил этилади

Сунгги йилларда маънавий-маърифий сохаларда катта ишлар амалга оширилмокда. Маънавият ва ижодни куллаб-кувватлаш максадли жамгармаси хамда Ижтимоий-маънавий тадкикотлар институти ташкил этилди. Республика Маънавият ва маърифат маркази тизимидаги ходимлар сони икки карра оширилди, уларни моддий рагбатлантириш чоралари курилди.

"Маданий фаолият ва маданият ташкилотлари тугрисида"ги конун кабул килингани соха ривожида мухим ахамиятга эга булди. Миллий анъаналаримизни асраб-авайлаш ва бойитиш максадида Маком, Бахшичилик ва Аския санъати марказлари ташкил этилди. Шунингдек, "Бахор" ракс ансамбли, Давлат филармонияси, Давлат симфоник оркестри каби 20 дан ортик муассасалар фаолияти йулга куйилди. 11 та янги музей, 2 та театр, 28 та болалар мусика ва санъат мактаби, 5 та олий таълим муассасаси ташкил этилди.

Умуман, маданият ва санъат сохасини давлат томонидан куллаб-кувватлаш хажми 2017-йилга нисбатан 5 карра ошиб, 2023-йилда бу максадлар учун 712 миллиард сумдан ортик маблаг йуналтирилди.

"Маком", "Бахшичилик", Хунармандчилик, "Лазги" каби халкаро фестиваллар ан'анага айланди. 24 та хорижий мамлакатда, жумладан, кушни давлатларда "Узбекистон маданияти кунлари" юкори савияда утказилди.

Кино санъатида хам янги асарлар пайдо булаяпти. Буюк саркарда ва улуг алломалар хакида тарихий филмлар яратилди. Кдрийб чорак асрдан кейин Тошкент халкаро кинофестивали кайта тикланди.

Пойтахтимизда Адиблар хиёбони, Ёзувчилар уюшмасининг мухташам биноси, худудларда янги ижод уйлари курилди. Самарали ижод килаётган адиблар имтиёзли асосда уй-жойлар билан таъминланди. Атокли ижодкорларимизнинг таваллуд саналари нишонланди. Ёш истеъдодларни хар томонлама куллаб-кувватлаш максадида Зомин семинари кайта тикланди.

Биринчи марта нашр этилган 100 жилдлик "Туркий адабиёт дурдоналари", 30 жилддан иборат "Мустакиллик даври навоийшунослиги", "^оракалпок адабиёти дурдоналари", "Мард аскарга совга" сингари адабий мажмуалар маънавий хаётимизда мухим вокеа булди.

Йигилишда бу сохалар олдидаги устувор вазифалар мухокама килинди. Давлатимиз рахбари 9 та йуналишда уз фикрларини билдириб, мухим ташаббусларни илгари сурди.

Аввало, маънавият ва маданият сохаси учун методик асос булиб хизмат киладиган миллий гоямизни ривожлантириш буйича алохида дастурий хужжат ишлаб чикиш лозимлиги таъкидланди.

Узбекистон Президенти Шавкат Мирзиёев Узбекистон ёшлари форумида сузлаган нуткида ёшларни Узбекистоннинг энг катта бойлиги, бебахо хазинаси сифатида юксак кадрлашини баён килган эди. "Она Ватанимизда Учинчи Ренессанс пойдеворини яратишга киришдик. Биз оила, мактабгача таълим, мактаб ва олий таълимни хамда илмий-маданий даргохларни бyлFуси Ренессанснинг энг мух,им бртинлари деб хисоблаймиз. Шу сабабли, ушбу сохаларда, туб ислохотларни изчил амалга оширмокдамиз"1. Жахон тарихига назар солсак, хар бир халк аввало, маънавий бирлашуви, миллий гояси билан юксалган. Бугун янги хаёт куриш, ривожланган давлатлар каторига чикиш йулидан бораётган мамлакатимизда хам миллий гоя масаласи жуда мухим ахамиятга эга.

Хдкикатан хам сунгги йилларда бу борада катор карорлар кабул килинди. Республика Маънавият ва маърифат кенгаши раиси Президент экани белгилаб куйилган. Кенгашнинг худудий булимларига масъуллик хокимлар зиммасига юклатилди. Бу узгариш маънавий-маърифий ишларни давлатимиз сиёсатида янада юксак уринга кутарди.

1 Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Узбекистон ёшлари форумида сузлаган нутки. // "Халк сузи", 2020 йил 26 декабрь.

Кейинги йилларда юртимизда миллий маданиятни янада ривожлантириш буйича катор карорлар кабул килиниб, янги Узбекистоннинг янги тарихини яратиш йулида изчил ислохотлар олиб борилмокда. 2021 йилнинг 19 январида Президентимиз раислигида маънавий-маърифий ишлар тизимини тубдан такомиллаштириш, бу борада давлат ва жамоат ташкилотларининг хамкорлигини кучайтириш масалаларига багишлаб утказилган видеоселектор йигилишида давлатимиз рахбари "Агар жамият хаётининг танаси иктисодиёт булса, унинг жони ва рухи маънавиятдир" дея алохида таъкидлади.

Энди маънавият, тушунчасининг узи нима, деган масалани ёритишга харакат килиб курайлик. Маънавият (арабча, маъно, маънолар мажмуаси) -моддий хаёт билан доимо ёнма-ён юрадиган, инсон, халк ва жамият хаётининг ажралмас кисми булган ижтимоий ходиса булиб, адабиёт, манбаларида унга куйидаги таъриф берилган. Маънавият - инсонни рухан покланиш, калбан улгайишга чорлайдиган, одамнинг ички дунёси, иродасини бакувват, иймон эътикодини бутун киладиган, виждонини уйготадиган бекиёс куч, унинг барча карашларининг мезони; инсон рухий ва аклий оламини ифодаловчи тушунча2.

XIX аср охирларидан бошлаб дунёда материализм концепцияси, биз якингача яшаб келган социалистик жамиятда эса унинг энг ашаддий шакли булган атеизм хукмронлик килгани учун "маънавият" тушунчасининг мазмуни жуда тор талкин этилган ва мазмунан "рух" тушунчасига жуда якин булгани учун деярли ишлатилмай келинган эди. Вахоланки, бу тушунчанинг теран маъно ва мазмунини тушунмасдан туриб, уз хаётимизнинг маъносини излашга уринишимизда маъно йук.

"Маъно", "маънавият" тушунчаларининг аслий, чукур ва кенг мазмунини эслаш, кайта тиклаш хамда утмиш ва ёт мафкураларидан холис англаш йулида республикамиз олимлари томонидан куп изланишлар амалга оширилмокда3". "Ватан туйгуси" китобида, маънавият - одамнинг рухий ва аклий оламининг мажмуидир" деган таъриф берилган. Хдкдкатан хам собик иттифок даврида маънавият масаласи эътибордан четда колган эди. Уша даврда уни яхлит ходиса сифатида талкин эта олмаслик бу тугрида умумий тасаввур хосил килиш имконини бермас эди. Янги даврга келиб маънавиятга эътибор кучайди, маънавий кадриятларимизни тиклаш ва асраб-авайлаш устувор вазифага айланди.

Маданият, маърифат ва маънавият зарбага учраб, халкнинг, мамлакатнинг маънавияти ва маърифати барбод булаверса, уз-узидан эътикодсиз булиб кетади. Маънавият ва маърифатдан махрум халк миллий жихатдан узини

2 Фалсафа: Энциклопедик лугат. -Т.: "Узбекистон миллий энциклопедияси" Давлат илмий нашриёти, 2010. -178-179-б.

3 Булар каторида дастлаб А.Эркаев, А.Иброхимов, Д. Султонов, Н.Жураев, М.Имомназаров, Ш.^аххорова ва бошкаларнинг ишларини курсатиш мумкин.

aнглaб ололмaйди, тaкдиpгa тaн бepиб яшaшни yзигa эп кypaди. Macana^ 40p Роccиянинг Тypкиcтонгa ниcбaтaн cacara миcолидa 6УНИ кypиш МУМКИН. Чоpизм гeнepaллapидaн биpи М.Д.Скобелов "Миллатни йук килиш учун уни кириш шарт эмас, унинг маънавиятини, маданиятини, тилини, санъатини йук килсанг бас, тез орада узи таназзулга учрайди", дeб бaшоpaт килгaн эди. Айни yшa Ba^XAa шyндaй хaм 6улди.

Пpeзидeнтимиз aлoхидa тaъкидлaдики, мaънaвиятнинг энг тагта дyшмaни локaйдлик, бeпapволик. Айнaн локaйдлик Ba бeпapволик бизнинг мaънaвий тapбиямизгa жyдa КУП кaмчиликлapимизгa caбaб 6УЛДИ. Хоpиждaн киpиб кeлaëтгaн тypли ëт F0ялapгa эpгaшиш, yлapнинг тypмyш тapзигa, узини тутиш, cyзлaшиш хycycиятлapигa ^p^yporn тaхдид килиш бошлaндики, бу оpкaли узимизнинг миллий кaдpиятлapимиздaн, мaдaний илдизлapимиздaн ceкин-acтa йиpoклaшиб бopдик. Вaхoлaнки, биз aйнaн узимизнинг кaдpиятлapимизни тaкoмиллaштиpиш, кyчaйтиpиш, тулконли тиклaш йyлидaн бopибгинa миллий узлигимизни caклaшимиз мумкин.

Шу мaънoдa, мaънaвият xap биpимизнинг хaëтимиздa нихoятдa мухим Уpин тyтaди. Пpeзидeнтимиз мaнa шу мacaлaлapгa эътибop кapaтиб, унинг aмaлий жихaтдaн фaoлият йyнaлишлapини кypcaтиб бepди. ^чонки, вaтaнпapвapлик тyЙFycи билaн кaлблapимизни мyнaввap этcaккинa, узимиз фaoлият юpитaëтгaн coхaдa caмapaли нaтижaлapгa эpишишимиз мумкин. Дaвлaтимиз paхбapи xap биpимиздa вaтaнпapвapлик тyЙFycининг бeвocитa пpoфeccиoнaл ^c6 билaн yЙFyн биp хoдиca булиши кepaклигини, шyндaгинa хaлк мaнфaaтлapи xap кaндaй мaнфaaтлapдaн биpинчи ypингa чикишини тaъкидлaб yтдилap.

Шу бoиcдaн хдм дaвлaтимиз paхбapи локайдлик ва бепарволик энг кarтa хaвф экaнини, бугун yчpaëтгaн ижтимоий мyaммoлapни кaмaйтиpиш учун нypoнийлap тapбияcи, жaмoaтчилик нaзopaти eтишмaëтгaнини тaъкидлaди.

ЙиFилишдa кaйд этилгaнидeк, ижтимoий-мaънaвий мухитни илмий acocдa тaхлил килишни дaвpнинг узи тaлaб этмoкдa. Жaмиятимизнинг мaънaвий-мaъpифий ишлap шyндaй acocдa йyлгa куйилгани учун хaм кутилган нaтижaни бepмaяпти. Шунинг учун Рecпyбликa Maънaвият Ba мaъpифaт мapкaзи ишини тaнкидий ypгaниб чикиб, фaoлиятини тyбдaн тaкoмиллaштиpиш зapypлиги aйтилди. Пpeзидeнтимиз ушбу мapкaзнинг "Маънавият тарFиботчиси" укув мyaccacacи нeгизидa Ижтимоий-маънавий тадкикотлар институтини тaшкил этиш тaклифини билдиpди4.

Миллий F0я тapFибoти, мaънaвий-мaъpифий ишлap caмapaдopлигини ош^иш, жaмиятдa aдaбиëт Ba китобхонликни янaдa pивoжлaнтиpиш мaкcaдидa "Ижод" жaмoaт фонди нeгизидa Маънавият ва ижодни куллаб-кувватлаш

4 Жaмият хaëтининг тaнacи иктитоддет бyлca, унинг жони Ba pyxn мaънaвиятдиp. // "Хaлк cyзи", 2021 йил 20 Hraapb.

фонди ташкил этилиши кайд этилди. Бу жамгармага 120 миллиард сум ажратилиб, маънавий-маърифий тарбия ва таргибот-ташвикот ишларини самарали амалга ошириш, миллий адабиётимизни ривожлантириш учун сарфланади. Бу маблагнинг 90 миллиард суми худудларда маънавий-маърифий сохаларни ривожлантиришга, 20 миллиард суми Ёзувчилар уюшмаси фаолиятини куллаб-кувватлашга, 10 миллиард суми мамлакат микёсида маънавий-маърифий ишларни самарали ташкил килишга йуналтирилади.

Табиийки, глобаллашув шароитида бундай тахликали вазиятда ёшларни маънавиятли килиб тарбиялаш, уларни китобга кайтариш, мутолаа маданиятини манзилли куллаб-кувватлаш ва ривожлантириш энг асосий масала хисобланади. Чунки баркамол авлодни вояга етказишда китобнинг тарбиявий ахамияти бекиёс. Айнан мутолаа инсонга билим беради, дунёкарашини кенгайтиради, фикрлашни ургатади, маънавий оламини бойитиб, имон-эътикодини кучайтиради. Шу жихатдан, бугун бадиий, маърифий, илмий-оммабоп, тарбиявий, ёшларнинг интеллектуал салохиятини оширишга каратилган адабиётларни чоп этиш, улар билан таълим муассасаларини таъминлаш хаётий заруратдир. Крлаверса, кутубхоналарда ижтимоий ахамиятга эга булган адабий асарлар сонини кучайтириш ва сифатини яхшилаш максадга мувофикдир.

Умуман, Янги Узбекистон - миллий траккиётнинг омили боби буйича хулосага келиш мумкин. Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномасида мактабгача, урта, умумий урта таълим, илмий тадкикот ишларига алохида эътибор каратилиб, Янги Узбекистон - мактаб остонасидан бошланиши гояси чукур тахлил килинган. Шунингдек, олий таълим - етук калрлар маскани, илм-фан ва инновация -мамлакат тараккиётини белгиловчи мухим омили эканлиги, ёшлар билан ишлашнинг устувор йуналишлари, тириклик хикмати согликда устувор вазифалар хакида теран фикрлар баён этилди. Учинчи Уйгониш даврининг драйверлари, хотин-кизлар - жамиятнинг курки ва зийнати ижтимоий-маънавий карашлари устувор парадигмалари баён этилди. Олий таълим -маънавият ва маърифат масканида "агар жамият хаётининг танаси иктисодиёт булса, унинг жони ва рухи маънавият эканлиги алохида таъкидлаб утилди.

Янгича тафаккур - маънавий юксалиш

Ривожланиш конунияти шундайки, дунё доимо янгиланиб боради. Бугунги дунё хам янгиланмокда ва узгармокда. Узгарувчанлик бугунги дунёнинг хам узига хос жихати. Узбекистон учун хам шундай. Шарк фалсафасини теран урганиш, шу асосда улуг маданиятимиз ва кадриятларимиз илдизларини жонлантириш, якин утмишимиздан колган мафкурадан халос булиш, узимизнинг асрлар синовидан утган, улуг аждодларимиз бизга колдирган

миллий мaфкypa Ba тaфaккypимизни тиклaш, уни зaмoнaвий-yмyмбaшapий pyx билaн бойитиш xaммaмизнинг дoлзapб вaзифaмиздиp. ^aë^a янгичa кapaш бoшлaнди. Сaбaби олдинги ягота, моддийлик фaдcaфacи тaянгaн тaмoйиллap дeмoкpaтик F0ялap, кapaшлap paнг-бapaнглиги инcoн xa^-xy^y^H, эpкин жaмият pивoжигa тyFpи эмacлиги билaн бoFлик. Янгичa фaдcaфaнинг жaмият xaëти coxaдapи билaн бoFлик бyлгaн и^и^дий, ижтимoий-cиëcий, мaънaвий-мaъpифий, мaфкypaвий жиxaтлapи мaвжyд. Узбeкиcтoннинг ижтимоий-иктиcoдий нeгизини, бoзop мyнocaбaтлapигa acocлaнгaн мулкнинг хилмa-хиллиги тaшкил этилиши билaн бoFлик.

Ижтимoий-cиëcий xaëтгa мyнocaбaт xaм янгичa acocгa куйилганлигини кypaмиз. Эндиликдa дyнëдa жaмият Ba ижтимoий-иктиcoдий тapaккиëтнинг xap кaндaй мaмлaкaт учун б^ хилдa мaкбyл бyлгaн xaммaбoп йyллap йуклиги paвшaн булиб колди.

Бугун Узбeкиcтoн ижтимоий xaëтининг cиëcий инcтитyтлap, мaфкypaдap Ba фикpлap хилмa-хиллиги acocидa pивoжлaниши acocий кoнyнимиздa уз ифoдacини тoпгaн. Бу янги F0ядapcиз янгилaнaëтгaн фaдcaфaни тacaввyp этa oлмaймиз. "Иншн xaммa нapcaнинг yлчoви" дeгaн к&димий F0я мeзoнигa тaянмacдaн янгичa дутени xaм, янгичa фaдcaфaни xaм aнглaш мумкин эмac. Тафаккур - oбъeктив oлaм инъкocининг олий шaкди, oбъeктив вoкeликнинг oнгдa aкc этиш жapaëни. Тaфaккyp жapaëнидa инcoндa фикp, мyлoxaзa, F0я, фapaз кaбилap вyжyдгa кeлaди Ba yлap шaхcнинг oнгидa тyшyнчa, xyкм, хyлocaдap шaклидa ифoдaдaнaди. Тaфaккyp кишилapнинг ижтимоий ишлaб чикapиш фaoлияти жapaëнидa пaйдo бyлaди. Тaфaккyp ижтимоий тapaккиëтнинг мaxcyли булиб, y бapчa ижтимий xoдиcaдap кaби тaфaккyp уодуби xaм ижтимоий шapт-шapoитлap билaн бeлгилaнaди. У ишлaб чикapиш ycyли, жaмият ижтимоий тapкиби, мaфкypaвий кapaшлap Ba бошкд ижтимоий мyнocaбaтлapгa бeвocитa бoFликдиp. Тaфaккyp мexнaт Ba нутк фaoлияти билaн чaмбapчac бoFлик xoлдaгинa мaвжyддиp. Шу caбaб инcoн тaфaккypи нутк билaн жyдa мaxкaм бoFлaнгaн xoлдa aмaдгa oшaди Ba унинг нaтижaлapи тилдa кдйд кдлитади. Тaфaккyp жapaëнининг нaтижacи xaмишa биpoн-биp фикpдaн ибopaт бyлaди.

Дyнëнинг янгилaниши yзгapaëтгaн иншн тaфaккypи, дyнëкapaшининг yзигa xoc кypиниши, мeзoни, нaмoëн бyлишидиp. Инcoн онги Ba тaфaккpи yзгapиши билaн xaëт xaм yзгapмoкдa. Бугунги xaëтнинг yзгapиши онг Ba тaфaккypимизнинг кaндaй yзгapaëтгaнлигигa бoFликдиги тoбopa paвшaн булиб колди.

Бугун уз xaëтигa, тaкдиpигa, мaмлaкaтидa кeчaëтгaн жapaëнлapгa, yнгa бyлгaн yзapo мyнocaбaтлapгa бeфapк бyлмaгaн xap б^ киши бу yзгapишлapни aнглaйди. Чунки, инcoн xaëтгa фaкaт кyзaтиш учун эмac, фaoлият учун кeлaди. Фaoлият, фaoллик 6op жoйдa yзгapиш, тaккocлaш, ютук Ba мyaммoлapни кypиш

бор. Ютукларни янада ошириш, муаммоларни бартараф этиш тугрисида уйлаш бор. Демак, Узбекистон, унинг келажаги тугрисида кайгуриш, Ватаннинг кисматини уз кисмати деб билиш мавжуд. Бу эса унда хакикий фукаролик туйгуси мужассамлигини, бурч ва масъулиятни англаш хиссининг борлигини билдиради.

Тафаккур - бу дунёкараш. Тафаккур бу - хакикатни билишдир. Дикмат илми эгаларининг бу фикрларига таянишда, асос бор. Чунки инсон, сиз ва биз яшаётган дунёнинг бош бугинини ташкил этади. У инсон борлиги билан, унинг барча мукаммалликлари, ютук ва онгсизлик хатти-харакатлари, хулк-атвори, интилиш ва манфаатларининг ранг-баранглигидан иборат. Дунёнинг янгиланиши, ташвишли суронлари-ю, ютукларини хам инсонсиз тасаввур этиб булмайди. Шундай экан, инсоннинг маънавий борлиги кандай булса, хаёт хам шундай, бир-бирини тулдириб, давом этиб келганлигини кузатамиз.

Даёт фалсафий онг, тафаккур, караш ва ёндашувлар кандай булса, шундай булган. Бу дегани, инсон онги ва тафаккурида, дунёкарашида, тасаввурларида, фаолиятида кандай гоя, фикр, карашлар устувор булган булса, унинг манзараси хам шундай. Инсонлар дунёкарашида эзгулик гоялари устувор булганда, яъни инсон дунёга эзгулик кузи билан караб, адолат ва маърифат, тафаккур ва акл билан иш курганда, хаёт гузаллашган, фаровонлашган, тинчлик-осойишталик, узаро хамкорлик, хамжихатлик устунлик килган. Инсон хохиш-иродаси, истаклари, онг ва тафаккурини "бошкариш"га жазм килиниб, эркинликдан махрум булинганда эса дунёни жохиллик, адолатсизлик эгаллаган. Бунга "жохиллик дунёси"нинг куриниши деб хам караш мумкин5.

Узбекистоннинг биринчи Президенти Ислом Каримов хаётга бир томонлама карашни хам айрим сохаларни мутлаклаштиришни хам, жамият ривожига формацион караш, жамиятни синфларга ажратиб ёндашишни хам нотугри, ноилмий эканлигини таъкидлаб утган эди. Бирок Узбекистонда мустабид тузум даврида фалсафа узининг туб маъно-мохиятини йукотган, ута мафкуралаштирилиб "юборилган" "коммунистик фалсафа" ва дунёга факат материализм кузи билан караган.

Бугун "моддий борлик фалафаси" урнида янги фалсафа, дунёга инсон борлигини хисобга олиб ёндашадиган "инсон фалсафаси" шаклланмокда. Бу фалсафа инсоннинг маънавий борлигисиз дунёнинг мукаммаллигини тасаввур эта олмайди. Инсоннинг рухий-маънавий, амалий эхтиёжлари ва манфаатлари мажмуига яхлит холда ёндашмасдан бу дунёнинг тукис булиши, мукаммал булиши мумкин эмас, деб карайди. Даётининг мукаммал булишини истаган хар бир киши, аввало, узи маънан мукаммал булиши, маънавиятни юкори, маънавий борлиги, маънавий-рухий олами комолотга етган гоялар унинг борлигида устувор булиши, шунга эришишга мойиллик булиши керак.

5 Эргашев И. Сиёсат фалсафаси. Т.: "Akademiya", 2004. -8-9-бетлар.

Янгилaнгaн фaлcaфa, и^и^д фaкaт "мoддийликкa эмac" мaънaвиятгa xaм acocлaнaëтгaн фaлcaфий тaфaккypдиp. Чунки, инcoннинг бopлиFи, унинг мaвжyдлиги, унинг pyxий-мaънaвий oлaми билaн yлчaнaди. Инcoн бopлиFининг yзигa хо^ети xaм шyндa.

Янгилaнaëтгaн Узбекиcтoн иншнни уз ypнигa кУймoкдa. Инcoнгa иншн cифaтидa, энг олий кaдpият cифaтидa кapaш имкониятини беpмoкдa. Энди yндaн фoйдaдaниш инcoннинг уз кУлидa.

Янгилaнaëтгaн тaфaккypнинг, Узбекиcтoн учун xoc булган янa биp жиxaти шyндaки, Узбекиетон xaдки бугун "уз тaкдиpини xaл этиш xy^y^cro" яшaëтгaни йук. Aкcинчa, уз тaкдиpини узи xaд этмoкдa. Бугун Узбекиcтoндa узбек xaдкд ментaлитетигa, миллий и^и^ди, тaбиaтигa ëт бyлгaн кoммyниcтик F0я xaм пapтия диктaтypacи xaм, ялпи дaвлaт xyкмpoнлиги-ю, ягота пapтия етaкчиcи xaм йук. Бугун Узбекиетоннинг икжтимoий-иктиcoдий xaëти мaъмypий бyйpyкбoзлик вapиaнтидaги демoкpaтик тycикдapдaн озод булди. У бoзop иктиcoдиëтигa, мулкчиликнинг xилмa-xиллигигa acocлaнгaн X0лдa pивoждaнмoкдa. Миллий мaдaниятигa acocлaнгaн xoлдa pивoжлaнмoкдa. Уз миллий-мaънaвий меpocигa, кaдpиятлapигa тaянгaн xoлдa, уз келaжaгини Kypмoкдa. Бу xap б^ инcoн учун, унинг дyнëкapaши, caлoxияти учун янги имкoниятлapдиp. Бoзop мyнocaбaтлapи тaбиий индивидyaдлик билaн жaмoaвийликни yЙFyн xoлдa нaмoëн этa бoшлaди. Узбекиетон xaдкд уз миллий -мaънaвий негизлapи acocидa узлигини, дyнëнинг yзгapишдapини aнглaмoкдa. Чунки, xap биp xaдкнинг мaънaвий дyнëcи унинг тapиxий, мaънaвий xaëт йулини узи ифoдa этмaca, yндaн бегoнa бyлca, yзигa xoc Ba мoc pивoждaнишнинг конунига тyFpи келмaйди.

Узбекиcтoн xaдкд уз миллий-мaънaвий негизлapи acocигa куйилган фaдcaфий тaфaккypигa acocлaнмoкдa. Бу yзигa xoc Ba мoc фикp, дyнëкapaшгa эгa бyлaëтгaнлигидaн дaлoлaтдиp. Узбекиcтoннинг янги фaдcaфий тaфaккypи узига xoc шyндaй yлкaн бopликки, yндa миллийлик билaн yмyминcoнийлик, динийлик билaн дyнëвийлик, инcoнийлик билaн эзгулик, бyнëдкopлик, индивидyaдлик билaн жaмoaвийлик yЙFyнлaшиб ra^an. Уни Aд-Хopaзмий, Aбy Hacp Фopoбий, Aбy Рaйxoн Беpyний, Aбy Aли ибн Сино, Mиpзo УлyFбек, A.Нaвoий, З.M.Бoбypлapнинг мaънaвий меpocи opкaди aнглaймиз ëки A.Aвлoний, A.Koдиpий, A.Фитpaт, A.Чyлпoн кaби мaъpифaтпapвapчилик нaмoяндaдapи opкaди кypaмиз.

Улap бойлик учун, шoн-шyxpaт учун мaйдoнгa чикишмaди...yлap ут билaн yйнaшaëтгaнликлapини, иcтибдoдгa кapши кypaшaëтгaнликдapи учун aëBcro жaзoлaнишлapини oлдиндaн яxши билишгaн. Билa тypиб онгли paвишдa

мана шу йулдан боришган. Чунки виждонлари, иймонлари шунга даъват этган"6

Вокеа ва ходисаларнинг содир булиши, амал килиши билан боглик конуниятларни билиш ута мураккаб. Инсон акл-заковати хамма вакт хам тезда англаб олинолмайдиган жараён. Уни англаш учун акл билан бирга, билим, тажриба, кузатиш, таккослаш талаб этилади. Бир карашда тартибсиз булиб куринган хар кандай ходиса, хатти-харакат ёки фаолиятда хам уни шунга ундовчи тартибот, ички шарт-шароитлар, омиллар мажмуи уни юзага келтиради. Ана шу ходисаларни табиат ва жамиятда кузатиш ёки умуман жонли ёки жонсиз табиат муносабатида содир булиши айни пайтда узига хос ички ва ташки богланишнинг мавжудлигини курсатади. Бу дунёнинг бир бутунлиги ва ранг-баранглигидан далолатдир. Даёт узгарувчан ва уз-узини ташкил этиб боради. Уни "ривожланиш", "тараккиёт" тушунчалари ифода этади. Масалан, ривожланиш тушунчаси кайси сохасида кузатилмасин узининг маъно-мазмунига эга. Ривожланишнинг хар кандай типида ижобий, прогрессив сифатлар жамланиб боради. Бирок айрим холларда янги вужудга келган сифат прогрессив характерда булиши хам мумкин, шунга карамасдан ривожланишда умумий прогрессив йуналиш сакланиб колади. "Тараккиёт" тушунчасини нисбатан ёндашганда илгарилаб киладиган харакат, уни юксалишнинг устуворлиги билан боглик деб караш мумкин. "Тараккиёт" тушунчаси айрим йукотишларни хам истисно этмайди. Унинг ички богланишлари, тараккиётга ундаётган манбаи, куч-куввати даражаси юкорилиги билан ажралиб туради7. Тараккиёт (араб - кутарилиши, юксалиш, ривожланиш) - ривожланиш, такомиллашиб, оламдаги илгариланма харакатни, объектлардаги сифатий узгаришларни, борликдаги янги шаклларнинг вужудга келишини ифодаловчи фалсафий категория. Тараккиёт ривожланишнинг оддийдан мураккабга, куйидан юкорига йуналиш шакли, унинг юксалиши. Тараккиётни купинча ривожланиш билан айнанлаштириб куйишади, аслида у ривожланишнинг бир йуналишидир. Шунингдек, тараккиёт айрим адабиётларда факат жамиятдаги ривожланиш маъносида куллашади, бу хам бир ёклама ёндашув. Тараккиёт фалсафий адабиётларда прогрессив ривожланиш тарзида кулланилади. Ривожланиш купрок фалсафий тушунча. Тараккиёт тушунчаси социал, иктисодий, маданий, сиёсий жихатлар билан хам боглик. Ривожланиш эса хам жонли, хам жонсиз табиатда содир булаётган вокеа ва ходисаларни узида ифодаловчи кенг маънога эга. Ривожланишни тайёр, тугал, изчил холатда эмас, аксинча, давомийлик, тадрижийлик тарзида куриш лозим. Дар бир нарса ва ходисада тугаллик ва тугалмаслик, изчиллик билан ноизчиллик, тартиблилик билан тартибсизлик холатларини бир-биридан айри

6 Унутилмас сиймолар. Жадидчилик харакатининг намояндалари. Т.: Академия, 1999 й.

7 Эргашев И. Сиёсат фалсафаси. Т.: "Академия", 2004. -12-13-бетлар.

холда тасаввур этиш, ривожланиш мантигига, конуниятига тугри келмайди. Уни иккига ажратиш оркали куриш фалсафаси, бир томонлама "материалистик фалсафага" мойил. Бунинг окибатини утмиш билан боглик ижтимоий-сиёсий, маънавий хаётимизда курдик. Масалан, жамиятдаги узгаришларни амалга оширишда инкилоб йулини тан олиш окибатида диалектикани бир томонлама куриш, жамиятни иккига ажратиб тасаввур этиш "яхши ва ёмон", "дуст ва душман", "эзгулик ва ёвузлик", "эзувчи ва эзилувчи", "хукмрон ва тобеликни" ажратишга олиб келди. Материализм фалсафасининг хато ва чекланган жойидан бири хам шунда. У бутун, яхлит холдаги вокеа ва ходисага хос булган икки жихатни ажратиб курди.

Тартибли ва тартибсизликнинг концептуал FOяси Тартибли куринган нарсада тартибсизлик бор, айни пайтда, ички тартибга интилиш харакатлари мавжуд. Бизнингча, тартибсиз куринган фаолиятда уни харакатга келтириб, турли хил куринишда йуналтириб турган эхтиёж, максад, манфаатлар мужассамлашган. Албатта, улар табиатга узининг ички конуниятлари оркали уз-узига тартибланиш, бир-бирига интилиш ва бир-биридан кочиш занжирида кечади. Ижтимоий хаётда хам бу узига хос конуниятлар оркали намоён булади. Биз купрок вокеанинг намоён булган, куриниб турган хосиласи билан дуч келамиз. Унга караб таъкидлаймиз, кайд этамиз. Максаднинг ички богликликларини очиш, унинг мохиятига етиш оркали маъно-мазмунини ёритиш мухимрок. Шунда биз ундаги уйгунликни идрок этамиз. Узвий богликликни кузатамиз ва холисона тасаввур, хулосага, билим, тажрибага эга булиб борамиз. Шарк фалсафасида вокеа ва ходисаларга хос ана шу уйгунликни, баркарорлик, тадрижийликни хисобга олиш анъанаси азалдан мавжуд булган. Бугун фанда "синергетика" деб ном олган фалсафий оким Шаркда аллакачон мавжуд булган. Унга амал килиб келинган. У Шарк тафаккури, дунёкарашида, вокеа ва ходисаларга булган муносабатдаги ёндашув фалсафасининг мазмунини ифодалайди. Синергетика - уз-узини ташкиллаштиришнинг назарияси, янги дунёкарашдир, у уз-узини ташкиллаштириш, ночизиклик, глобал эволюция, "хаос оркали тартибланиш" феноменларининг урганиш буйича тадкикотлар билан богланган булиб ( И. Пригожин), бифуракцион узгаришлар, вактнинг оркага кайтмаслиги, бекарорликнинг эволюцион жараёнларда асосий характеристика сифатида намоён булишини акс эттиради"8. Синергетика инкилоб йулини, фалсафасини эътироф этмайди. Шунинг учун хам дунёга, ижтимоий-маънавий ходисаларга багрикенглик билан караш юксак инсонийлик, бамайлихотирлик, хотиржамлик ундаги саховат, рахм-шавкат, мехр-окибат, андиша каби инсоний сифатларни хар бир инсонда мавжуд булиши ёки мавжудлигидан келиб чикиб ёндашилган.

8 Синергентика: мохияти, конуниятлари ва амалиётда намоён булиши. -Тошкент: "Навруз" нашриёти, 2017. -321-бет.

Х,еч кимга шyнчaки дyшмaн шфатида каралмаган, ишонч билан каралган. Иншнлар, гyрyxлaр жамиятини иккига 6ули6 каралмаган. Х,еч качон дyшмaн кидирилмаган ëra атайлаб дyшмaн килиб кyрcaтилмaгaн. Иншнларни иккига ажратиш, "яхши ва ëмонгa", "эзувчи ва эзилувчига", '^укмрон ва тобега" 6улиш, yлaрни бир-бирига "карама-карши" кУйишгa acоcлaнгaн мaтериaдиcтик фaдcaфa канчалик мaнтикcиз ва ижтимоий xaëт конунларига зид бyлca, шyнчa ноинcоний ва yЙFyнлик xолaтигa зиддир. Шунинг учун xaëтдa xеч бир инcонгa "мутлако яхши" ëки "мутлако ëмон" деб караб бyлмaйди. Яхши одамда айни пайтда айрим кycyрлaр 6Улиши табиий бyлгaнидек, ривожланишни xaм факат бир чизикли, факат илгарилаб борувчи йул cифaтидa тacaввyр этиш нотyFри хyлоcaлaр беради. X,aëтнинг ривожи тyрFyнликни, депшнишларни инкор этмайди. Албатта, унинг xaм ички caбaблaри мавжуд бyлaди ва иншнлар муайян ижтимоий гyрyx ва катламларни ташкил этувчи кучларнинг фаолиятидан, уларнинг xa^^a^a кандай караши билан боFлик бyлaди.

Умуман, дyнë мураккаб ва куп киррали. Унинг ранг-баранглиги таъминланиб, янгича фaлcaфaгa, тафаккурга, дутекарашга таянган xолдa, у yмyминcоний ма^ад ва манфаатларга хизмат килган жойда, унинг яхлитлиги, гузаллиги кафолатланади. Итеоннинг фaдcaфий дyнëcи бу узгаришларнинг ибтидош, эзгуликнинг бошланиши, озод ва обод ватан, эркин ва фаровон xaë^a эришиш эca ана шу caъй-xaрaкaтнинг ижобат булишига далолатдир. Иcтикболни шундай куриш оркалигина инcон эзгу FOялaр билан ошна булади ва унга интилади. Шавкат Мирзиëев acaрлaридa иншн онги ва тафаккури, дyнëкaрaшининг ижтимоий xaëт билан булган мyноcaбaтигa тyFри, холиcонa ëндaшилиб, янгича ëндaшyв ва фaлcaфий FOя acоcигa кУйилaëтгaни, учинчи рене^а^та пойдевор кУйилaëтгaни мyxим ютyFи деб караш мумкин. Бунда ижтимоий xaë^ara узгаришларга факат турмушдан, ижтимоий мyxитдaн эмac, aкcинчa инcон онги ва тафаккури билан боFлик xолдa караш, яъни "онг ва тафаккур yзгaрмaca xaëт узгармайди" деган мyxим концептуал FOя яккол нaмоëн булади. Президентимиз Шавкат Мирздаев acaрлaридa, Олий Мажлиста Мyрожжaтномacидa айнан ижтимоий xaë^a карашнинг янги концепцияcини, унинг йуналишлари ва принципларини янгича acоcдa курамиз. Бугун Узбекиcтондa ижтимоий xaëтгa караш узгармокда. Янгича фикр, FOялaр xaëтимизгa, онгимиз ва тафаккуримиз оркали однгиб бормокда. Узбекиcтондa янгилaнaëтгaн янгича тафаккур тизими унинг далолатидир.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.