Научная статья на тему 'МАНҒИТЛАР СУЛОЛАСИ КЕЛИБ ЧИҚИШИ ВА УЛАРНИНГ БУХОРО ҲОКИМИЯТИНИ ЭГАЛЛАШИ'

МАНҒИТЛАР СУЛОЛАСИ КЕЛИБ ЧИҚИШИ ВА УЛАРНИНГ БУХОРО ҲОКИМИЯТИНИ ЭГАЛЛАШИ Текст научной статьи по специальности «Энергетика и рациональное природопользование»

CC BY
831
47
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Манғитлар сулоласи / Бухоро ҳокимияти / Нодиршоҳ / Абулфайзхон / Муҳаммад Ҳакимбий / Эрон / Дониёлбий оталиқ / Абулғози / «амири маъсум» / Амир Шоҳмурод / Россия империяси / И.А.Каримов

Аннотация научной статьи по энергетике и рациональному природопользованию, автор научной работы — Хайдаров Нурмуҳаммад Гулмуродович

Ушбу мақола Ўзбек халкининг асрий орзу-истаги истиқлолга эришиш, ўз миллий ва тарихий давлатчилиги анъаналарини тиклаш, одил, адолатли ҳукуқий демократик жамият барпо этиш ва унда тинч, осуда ҳаёт кечиришдан иборат. Мақолада Бухоро хокимиятида манғитлар сулоласи ҳукмронлиги ҳамда келиб чиқиш тарихини ўрганилиши ва ёритилиши борасидаги қарашлари ифодаланади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «МАНҒИТЛАР СУЛОЛАСИ КЕЛИБ ЧИҚИШИ ВА УЛАРНИНГ БУХОРО ҲОКИМИЯТИНИ ЭГАЛЛАШИ»

CENTRAL ASIAN RESEARCH JOURNAL FOR INTERDISCIPLINARY STUDIES (CARJIS) ilmiy jurnali bilan hamkorlikda. МАНГИТЛАР СУЛОЛАСИ КЕЛИБ ЧЩИШИ ВА УЛАРНИНГ БУХОРО Х^ОКИМИЯТИНИ ЭГАЛЛАШИ

Хайдаров Нурму^аммад Гулмуродович

Узбекистан Миллий университети Тарих факультети I боскич магистранти

АННОТАЦИЯ.

Ушбу макола Узбек халкининг асрий орзу-истаги истиклолга эришиш, уз миллий ва тарихий давлатчилиги анъаналарини тиклаш, одил, адолатли хукукий демократик жамият барпо этиш ва унда тинч, осуда хаёт кечиришдан иборат. Маколада Бухоро хокимиятида мангитлар сулоласи хукмронлиги хамда келиб чикиш тарихини урганилиши ва ёритилиши борасидаги карашлари ифодаланади.

Калит сузлар. Мангитлар сулоласи, Бухоро хокимияти, Нодиршох, Абулфайзхон, Мухаммад Хдкимбий, Эрон, Дониёлбий оталик, Абулгози, «амири маъсум», Амир Шохмурод, Россия империяси, И.А.Каримов

Узбекистон уз тарихи мобайнида жуда куплаб боскинларга гувох булганди, аммо зиддият ва карама-каршиликларга бой Россия империяси боскини даври тарихи муаммолари, унинг ечимларини урганиш алохида урин эгаллайди,шу уринда хонликлар даври тарихини урганиш алохида ахамиятлидир. Истиклол она юрт гуллаб - яшнаши, узликни англаш, дунёга юз тутиш, бой тарихини тиклаш ва ривожлантириш, уни урганиш учун кенг йулларни очиб берди. Мустакиллик илм ахли олдига янги вазифаларни куйди. Совет мафкураси таъсири остида ёзилган тарих бугунги кунга келиб замон талабларига мос келмай колди. Янгича талкин, янгича мушохадага зарурат аник ва равшан сезилмокда. 1998 йили Узбекистон Республикаси биринчи Президенти И.А.Каримовнинг бир гурух етакчи тарихчилар ва журналистлар билан учрашувида мазкур масала жиддий мухокама этилиб, мамлакатимизда тарих фанини ривожлантиришнинг асосий йуналишлари белгилаб берилди.

«Биз хакконий тарихимизни тиклашимиз, миллатимизни ана шу тарих билан куроллантиришимиз зарур», деган эди биринчи Президентимиз шу учрашувда. Бугунги кунда янгиланаётган Узбекистон олдида,шиддат билан узгарайотган даврнинг замонга мос равишда,тарих фани олдида хам,хар томонлама мустакил фикрига эга, юксак билимли ва ватанпарвар авлодни улгайтириш долзарб масала сифатида куймокда.Бинобарин уз тарихини,миллий узлигини кадим аньана ва урф-одатларни билмаган,уни англай олмаган халк тезда узининг озодлигини, хамда юз йиллар давомида ота-боболарининг машаккатли мехнати,чеккан захматларива туккан конлари евазига курилган

CENTRAL ASIAN RESEARCH JOURNAL FOR INTERDISCIPLINARY STUDIES (CARJIS) ilmiy jurnali bilan hamkorlikda. миллий давлатчилигини ва мустакиллигини йукотади." Бинобарин, Узбекистон халкининг тарихида мураккаб даврлар,огир синовлар булганини барчамиз яхши биламиз". Кейинги 50 йил ичида Марказий Осиёнинг урта асрлар даври тарихига багишланган катор тадкикотлар амалга оширилди. Кулёзма манбаларга таяниб эълон этилган илмий ишлар кулами хам катта салмокка эга. Улар фактик материалларга бойлиги билан ажралиб туради. Лекин масаланинг мураккаб томони шундаки, истиклолга кадар амалга оширилган тадкикотларда масалага синфий нуктаи назардан ёндашиш, вокеалар баёнини коммунистик мафкурага мослаштириш, масалани давр тарихнавислиги анъаналарига огишмай амал килган холда ёритиш тамойили устуворлик килади. Хусусан, хонликлар, амирлик даврларини йоритишда куплаб муоммоларга дуч келган тадкикотчиларимиз. Мустакилликка эришгандан сунг юртимизда куплаб сохаларда хусусан,илм-фанга булган эьтибор кучайди.Ёш олимлар,тадкикотчилар сони ортиб бормокда хамда уларга кулай шар-шароитлар яратилиб, моддий жихатдан таьминланмокда. Бугунги кун тадкикотчи,олимларимиз тарихни ёритишда холисона ёндашмокда.

Биргина Бухоро хонлигида хукмронлик килган сулолар, шу уринда Мангитлар сулоласига тухталиб утсак. Бу сулолалар хукмронлигини тадкикотчилар манбалари,уша давр тарихчиларини асарларидан батафсил маьлумотларга эга буламиз.

1740 йилда Эрон кушинлари Нодиршох бошчилигида Бухорога карши яна хужум бошлади. Бухоро ва Хива хонлари умумий душманга карши курашиш учун бирлаша олмадилар.

Бу хам етмаганидек, Бухоронинг узида хоинлик юз берди. Хонликда етакчи мавкега эга булиб олиш ниятидан кайтмаган ^арши хукмдори Мухаммад Х,акимбий Нодиршох томонига утиб кетди. Абулфайзхон Эрон боскинига карши курашни уюштира олмади ватаслимбулди. Нодиршох Бухоро хонлигининг таслим булиш шартларини Мухаммад Хдкимбий оркали Абулфайзхонга жунатди. Таслим булиш хакидаги шартномани имзолаш учун Абулфайзхон Зарафшон дарёсининг буйидаги Чорбакр куригига - Нодиршох хузурига боришга мажбур булди. Шартномага кура, Нодиршох кушинлари учун 8 йилга етадиган 200 минг харбор бугдой ва арпа туплаб беради. Бундан таслжкари, Бухоро хонлиги ахолисидан 10 минг нафарли кушин тупланиб Нодиршох ихтиёрига жунатилади. Бу кушинга Мухаммад Хдкимбийнинг угли Мухаммад Рахим кумондон этиб тайинланди. Шу тарика Бухоро Эронга карам давлатга айланди. Абулфайзхон амалда кугирчок хукмдорга айланиб колди.

Мухаммад Хдкимбий эса кушбеги лавозимини эгаллади. Бутун хокимият амалда унинг кулида тупланди. Энди аштархонийлар хукмронлигининг бархам топиши мукаррар булиб колди.

CENTRAL ASIAN RESEARCH JOURNAL FOR INTERDISCIPLINARY STUDIES (CARJIS) ilmiy jurnali bilan hamkorlikda.

Бухорода аштархонийлар сулоласи хукмронлиги даврида узбек кабилаларидан мангитлар ва кунгиротларнинг нуфузи баланд эди. Бу икки кабила хакикий хокимият аштархонийлар кулида булиб турган даврларда уларга садокат билан хизмат килган эдилар. Бирок,кейинчалик, Бухорода мангитлар алохида нуфузга эга булиш учун астойдил курашдилар. Мухаммад Х,акимбий даврида бу максадга эришдилар.

Мухаммад Хдкимбий 1743 йилда вафот этган эди. Унинг угли Мухаммад Рахимбий узининг мунтазам кушинга эгалигидан фойдаланиб, хокимиятда отаси каби алохида мавке учун даВогарлик кила бошлади. Сунгги аштархоний Абулфайзхон унга Бош вазирлик лавозимини беришга мажбур булди ва охир -окибатда марказий хокимият унинг кулида тупланди.

Нодиршох 1747 йилда улдирилганидан сунг Эронда бошланган ички курашлар Мухаммад Рахимбийнинг Бухоро тахтини эгаллашига йул очиб берди. Унинг буйруги билан Абулфайзхон хам 1747 йили улдирилди. Мухаммад Рахимбий тахтга Абулфайзнинг угли Абдулмуминни утказди ва уни узига куёв килиб олди. Куп утмай Мухаммад Рахимбий куёви Абдулмуминни хам катл эттирди. Тез орада Мухаммад Рахимбий Бухоро аслзодалари ва рухонийларининг куллаб-кувватлаши билан 1756 йилда узини хон деб эълон килди. Бирок мангитлар чингизийлар наслига мансуб булмаганлиги учун ундан кейинги мангит хукмдорлари узларини хон деб эмас, амир деб атаганлар. Улар Бухоро минтакасининг диний хукмдори - амир ул-моъминин хисобланганлар.

Шундай килиб, 1756 йили Бухорода хокимият тепасига янги сулола -мангитлар сулоласи келди ва давлатни 1920 йилгача идора килди. Шундан бошлаб Бухоро хонлиги эндиликда Бухоро амирлиги деб аталадиган булди. Мангитлар 92 узбек кабиласининг бири эди.

Мангит хукмдори Мухаммад Рахимхон (1756-1758) мамлакатда узининг мутлак хукмдорлигини урнатиш хамда ички бошбошдокликни тугатиш сиёсатини тутди. Бундай сиёсатдан кузланган максад - марказлашган давлатни тиклаш эди. Мухаммад Рахимхон бу сиёсатни руёбга чикаришга кафий киришди. У барча махаллий фюкмдорларни уз хузурига чорлаб, уларга узининг асл максадини, уз бошкарув дастурини маълум килди. Лекин давом этаётган ички низолар, урушлар мамлакатни хонавайрон килаётганлиги, хужалик, савдо-сотик ишларининг издан чикаётганлиги, агар бу жараёнлар бундан буён хам давом этиладиган булса, давлат халокати мукаррар эканлигини алохида таъкидлади. ^айси махаллий хукмдор марказий хокимиятга буйсунмаса, ундайлар аёвсиз жазога тортилишини огохлантирди.

Мухаммад Рахимхон мустакилликни даъво этиб юрган Миёнкол, Нурота, Кубодиён, Бойсун, Шахрисабз хамда Ургут бекликларини турт йил давомида узига буйсундирди. Айни пайтда у буйсунишни устамаган, марказий хокимиятга

CENTRAL ASIAN RESEARCH JOURNAL FOR INTERDISCIPLINARY STUDIES (CARJIS) ilmiy jurnali bilan hamkorlikda. буйсунмасликка уринаётган кабилаларни турган жойидан кучиртириб юбориш сиёсатини тутди. Масалан, буркут, кипчок, етти уруг, бахрин, юз, кенагас, сарой ва бошка кабилаларга нисбатан ана шундай сиёсат юритилди.

Мухаммад Рахимхон йирик ер эгаларининг давлатни бошкариш ишларида шу вактгача давом этиб келган аралашувларини кескин камайтиришга эриша олди. Шундай булса-да, у барча бекликларнинг марказий хокимиятни тан олишларига тула эриша олмади.

Мухаммад Рахимхон вафотидан сунг унинг амакиси Дониёлбий оталик хокимиятни уз кулига олди (1758-1785). У узини хон атамади ва Абулфайзхоннинг набираси Абулгозини тахтга утказди. Дониёлбий хам оталик мансабини, хам амалдаги хукмдорликни уз кулида саклаб колади. У уз кушинларини мустахкамлашга, унга таяниб иш куришга харакат килди. Барча мангит бекларига катта ер-мулкни танхо килиб берди. Халкдан олинадиган соликларни купайтирди. Унинг даврида Балх, Х,исор, Кулоб, уратепа бекликларининг мустакилликка интилишлари кучайди. Катта ер эгалари, кушбеги ва козикалонларнинг узбошимчалигини эса синдира олмади. угилларидан бири Шохмурод дарвишона хаёт кечирар, шайх маслахати билан бозорда хаммоллик киларди. Кейин эса пичокка кин ясаб сотиб, шу оркали рузгор тебратарди. Халк орасида обруси катта булгани учун Дониёлбий унга хокимиятни топширди.

Амир Дониёлбий оталикнинг тунгич угли булиб, ёшлигидан художуй, порсо булиб усган. Мадрасани битириб, дарвишлик сулуки тарафдори, таргиботчисидан бирига айланади. Шохмурод Абулгозини хокимиятдан четлатиб, узини Бухоро амири деб эълон килади ва тахтни эгаллайди. Халк унга хурмат билан «амири маъсум» (бегунох амир) унвонини берган.

Шохмурод уз фаолиятида оммага таяниб иш тутди. Адолат тамойилларига каттик амал килди. узи хам нихоятда камтарин хаёт кечирган. Масалан, бир йилда бир олача чопон, бир буз куйлак кийган. Бошига олти газли буз салла, оёгига эчки терисидан тикилган сахтиён махси хамда кавуш кийган.

Амир Шохмурод Самарканд шахрида катта бунёдкорлик ишларини амалга оширди. Шахар марказида олти киррали чорсу курилиб, «Токи мусаддас» деб аталган. Самарканднинг хар бир мадрасасига имом, муаззин, мударрисларни узи тайинлаган. Талабаларва мударрисларнинг маоши учун вакф ерлари ва мулклар ажратган.

Амир Шохмурод баъзи ислохотлар утказиб, давлатни мустахкамлашга эришди. Бож ва хирождан бошка барча соликларни камайтирди. Раис мансабини ва кушин таркибида кози аскар лавозимини жорий килди.

CENTRAL ASIAN RESEARCH JOURNAL FOR INTERDISCIPLINARY STUDIES (CARJIS) ilmiy jurnali bilan hamkorlikda.

Мамлакат иктисодини йулга куйишда Шохмурод утказган пул ислохоти мухим ахамият касб этди. Аштархонийлар даврида зарб килинган тангаларда кумуш микдори камайтириб юборилган эди.

Шохмурод жорий килган конун буйича ким мол-мулкка хиёнат килса, жамиятдаги мартабасидан кафи назар каттик жазога тортилиши лозим эди. Бу тадбир халк манфаатларига тажовузнинг олдини олди.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ

1. Ислом Каримов. Тарихий хотирасиз келажак йук. - Т.: Шарк, 1998 - 2425 б.

2. Mirziyoyev. Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O'zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag'ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo'shmamajlisidagi nutqi T : «УЗБЕКИСТОН», 2016. 5-bet.

3. Анке фон Кюлгельген Легитимация среднеазиатской династии мангитов впроизведениях их историков (XVIII-XIX вв.)

4. Вохидов Ш., Холикова Р. Марказий Осиёдаги давлат бошкаруви тарихидан. - Тошкент: Янги аср авлоди. 2006.

5. Холикова Р.Э. XIX аср иккинчи ярми ХХ аср бошларида Россия-Бухоро муносабатлари тарихи: тар. фанл. док... дисс. - Тошкент: 2005.

6. Saloydinov, S. Q. (2021). Paxta tozalash zavodlarida energiya sarfini kamaytirishning texnik-iqtisodiy mexanizmini yaratish. "Academic research in educational sciences", 2(9), 886-889. https://doi.org/10.24412/2181-1385-2021-9-886-889

7. Saloydinov, S. Q. (2021). Creation of feasibility studies to reduce energy costs in ginneries. "Экономика и социум", 9(88), 147-149.

8. Caлойдинов, C. К. (2021). Образовательные кредиты в Узбекистане. "Экономика и социум", 12(91), 470-472.

9. Caлойдинов, C. К. (2021). Спрос на рынке дифференцированных продуктов. "Экономика и социум", 12(91), 473-476.

10. Салойдинов, С. К. (2022). С паровой турбиной 471 МВт на Талимарджанской ТЭЦ расчет электрических режимов при максимальной зимней нагрузке. "Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS)", Special issue, 116-121.

11. Сaрдoржoн Кoдиржoн Ynm Сaлoйдинoв. (2022). Иннoвaциoннoе решение для пoлyчения биoгaзa. "Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS)", 2(3), 280-285. https://doi.org/10.24412/2181-2454-2022-3-280-285

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.