Научная статья на тему 'МАМЛАКАТИМИЗДАГИ ДЕМОГРАФИК ЖАРАЁНЛАРНИНГ СТАТИСТИК ТАҲЛИЛИ'

МАМЛАКАТИМИЗДАГИ ДЕМОГРАФИК ЖАРАЁНЛАРНИНГ СТАТИСТИК ТАҲЛИЛИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
18
4
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Аҳоли ўртасидаги туғилиш / вафот этиш / никоҳ ва ажрим / аҳолининг кўчиб келиши ва кўчиб кетиш кўрсаткичлари / Population births / deaths / marriages and divorces / migration and emigration

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Юлдошев, З.

Бутун дунёда содир бўлаётган демографик ўзгаришлар бутунги кундаги халқаро даражадаги энг долзарб масалалардан бири десак адашмаймиз. Бир томондан ривожланган ва баъзи ривожланаётган давлатларда кузатилаётган демографик инқироз олимлар ва ҳукуматларда хавотир уйғотаётган бўлса, бошқа томондан, иккинчи дунё мамлакатларида озиқ-овқат ресурсларига номутаносиб равишда содир бўлаётган юқори даражадаги демографик ўсиш мамлакатлар ҳукуматларини шошириб қўймоқда. Айни ушбу хавотирлар мамлакатларда демографик муаммоларни чуқур татбиқ қилиш ва демографик тадқиқотлар олиб бориш заруриятини оширмоқда.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

STATISTICAL ANALYSIS OF DEMOGRAPHIC PROCESSES IN OUR COUNTRY

It is safe to say that the demographic changes taking place all over the world are one of the most urgent issues at the international level today. On the one hand, the demographic crisis observed in developed and some developing countries is causing concern among scientists and governments, on the other hand, the high level of demographic growth occurring disproportionately to food resources in the second world countries is making the governments of the countries in a hurry. These concerns increase the need for in-depth implementation of demographic problems and demographic research in countries.

Текст научной работы на тему «МАМЛАКАТИМИЗДАГИ ДЕМОГРАФИК ЖАРАЁНЛАРНИНГ СТАТИСТИК ТАҲЛИЛИ»

"Yangi O'zbekistonda statistika nazariyasi va (E)ISSN: 2181-1784

amaliyotidagi islohotlar: muammolar va yechimlar" 3(24), Dec., 2023

mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman www.oriens.uz

МАМЛАКАТИМИЗДАГИ ДЕМОГРАФИК ЖАРАЁНЛАРНИНГ

СТАТИСТИК ТАХЛИЛИ

d https://doi.org/10.5281/zenodo.10533006

З.Юлдошев

Узбекистон Республикаси Президенти хузуридаги Статистика агентлиги бошкарма бошлиги, PhD

Бутун дунёда содир булаётган демографик узгаришлар бутунги кундаги халкаро даражадаги энг долзарб масалалардан бири десак адашмаймиз. Бир томондан ривожланган ва баъзи ривожланаётган давлатларда кузатилаётган демографик инкироз олимлар ва хукуматларда хавотир уйготаётган булса, бошка томондан, иккинчи дунё мамлакатларида озик-овкат ресурсларига номутаносиб равишда содир булаётган юкори даражадаги демографик усиш мамлакатлар хукуматларини шошириб куймокда. Айни ушбу хавотирлар мамлакатларда демографик муаммоларни чукур татбик килиш ва демографик тадкикотлар олиб бориш заруриятини оширмокда.

Мухтарам юрбошимиз Шавкат Мирзиёев 2022 йил 20 декабрь куни Олий Мажлис ва Узбекистон халкига йуллаган мурожаатида, "... бу йил ауолимиз 36 миллиондан ошди. Хар йили сафимизга царийб 900 минг янги авлод цушилмоцда. Узбекистон деб аталмиш катта ва иноц оиланинг уар бир аъзоси тинч ва фаровон уаёт кечириши учун зарур шарт-шароитлар яратиш йулида тинимсиз изланяпмиз", деб таъкидлашлаши хам бежиз эмас, албатта.

Шуни таъкидлаш керакки, ахоли сони усишининг ижобий ва салбий томонлари унинг кандай бошкарилишига караб катталаштирилиши мумкин. Масалан, агар мамлакат ахолиси адекват режалаштиришсиз тез усиб борса, бу ахолининг хаддан ташкари купайиши, моддий захираларнинг етишмаслиги ва атроф-мухитнинг бузилиши каби муаммоларни келтириб чикариши мумкин. Бирок, агар мамлакат ахолиси аста-секин ва баркарор усиб борса, бу иктисодий усиш, технологик инновациялар ва хаёт сифатининг яхшиланиши каби катор имтиёзларга олиб келиши мумкин.

Бугунги кунда мамлакатимиз ахолиси сонининг ошиб бориши узига хос демографик жараённи юзага келтирмокда. Ахоли уртасидаги тугилиш, вафот этиш, никох ва ажрим, ахолининг кучиб келиши ва кучиб кетиш курсаткичларидаги узгаришлар демографик сиёсатни олиб боришда устувор вазифаларни белгилашни талаб этмокда.

Демографик сиёсат ахоли сиёсатининг асосий кисми булиб, жамият тараккиётининг турли боскичларида, турли давлатларда узига хос

"Yangi O'zbekistonda statistika nazariyasi va amaliyotidagi 181оИоИаг: шиашшо1аг уа уееЫш1аг' mavzusidagi xa1qaro i1miy-ama1iy ащишап

хусусиятларга, йуналишларга эгадир. Ахоли сиёсати демографик сиёсатга Караганда кенг камровли булиб, ахолини ривожлантириш максадида олиб бориладиган ижтимоий-иктисодий сиёсат йуналиши хисобланади [1].

Узбекистонлик иктисодчи олимлар ^Абдурахмонов ва Х.Абдурамановлар "демографик сиёсат" тушунчасига куйидагича таъриф берган: "Демографик сиёсат деганда, хозирги давр хамда узок муддатли истикбол учун ахолининг такрор барпо булиши ва динамикаси сохасида муайян бир сифат ва микдорга эришишни назарда тутувчи бирлашган воситалар ва фикрлар бирлигининг давлат микёсида кабул килинган тизими тушунилади" [2].

Демография статистикаси доимий ахоли сони, тирик тугилиш, улим (вафот этиш), гудаклар улими, болалар улими, оналар улими, улим сабаблари, никох, никохдан ажралиш (никохни бекор килиш), шахар ва кишлок ахолиси, ахоли миграцияси (кучиб келиши ва кучиб кетиши) ва ички миграция курсаткичларининг хосил булиши натижасида шаклланади.

Статистик тахлил натижаларига эътибор каратадиган булсак, Узбекистон доимий ахолиси сони 2013 йилда 29 993,5 минг кишини ташкил этган булса, бу курсаткич 2023 йилга келиб 36 024,9 минг кишига етди. Бу шуни англатадики, Узбекистон доимий ахолиси сони 10 йил ичида карийб 6 031,4 минг киши (2013 йилга нисбатан 20,1 % га ошган)га купайганини хамда ахоли уртасида тугилиш жараёни кескин ошаётганлигини курсатади (1-жадвал) [3].

Доимий ах^оли - руйхатдан утказилаётган вактда муайян ахоли пункти ёки худудда доимий истикомат килаётган ахолидан иборат булиб, бунга ушбу худудда доимий руйхатда турган, лекин вактинча яшамайдиган ахоли хам киритилади.

1-жадвал

Доимий а^оли сонининг худудлар кесимида таксимланиши

Худудлар 2013 й. 2015 й. 2017 й. 2019 й. 2021 й. 2023 й.

Узбекистон Республикаси 29993,5 31022,5 32120,5 33255,5 34558,9 36024,9

Крракалпогистон Республикаси 1711,8 1763,1 1817,5 1869,8 1923,7 1976,2

Андижон 2756,4 2857,3 2962,5 3066,9 3188,1 3322,7

Бухоро 1729,7 1785,4 1843,5 1894,8 1947,1 2009,7

Жиззах 1205,0 1250,1 1301,0 1352,4 1410,5 1475,5

Кашкадарё 2831,3 2958,9 3088,8 3213,1 3335,4 3482,3

Навоий 888,4 913,2 942,8 979,5 1013,6 1055,5

Наманган 2458,7 2554,2 2652,4 2752,9 2867,5 2997,5

Самарканд 3380,9 3514,8 3651,7 3798,9 3947,7 4118,2

"Yangi O'zbekistonda statistika nazariyasi va amaliyotidagi islohotlar: muammolar va yechimlar' mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman

Сурхондарё 2260,6 2358,3 2462,3 2569,9 2680,8 2806,5

Сирдарё 750,6 777,1 803,1 829,9 860,9 896,6

Тошкент 2695,7 2758,3 2829,3 2898,5 2975,9 2993,4

Фаргона 3329,7 3444,9 3564,8 3683,3 3820,0 3976,3

Хоразм 1653,8 1715,6 1776,7 1835,7 1893,3 1958,1

Тошкент ш 2340,9 2371,3 2424,1 2509,9 2694,4 2956,4

Жадвал маълумотларидан куринадики, 2023 йилда республикада доимий ахоли сонининг энг юкори улуши Самарканд (2013 йилга нисбатан 21,8 % га), Фаргона (2013 йилга нисбатан 19,4 % га), Кашкадарё (2013 йилга нисбатан 23,0 % га) ва Андижон (2013 йилга нисбатан 20,5 % га) вилоятлари курсаткичига тугри келса, энг паст улуши Сирдарё, Навоий ва Жиззах вилоятлари хиссасига тугри келмокда.

Доимий ахрли сонининг ортиб бориши, албатта, ахоли уртасида тугилиш жараёнининг купайиши билан узвий богликдир.

Статистик маълумотлар шуни курсатадики, мамлакатимизда 2022 йилда жами тугилганлар сони 932 217 нафарни ташкил этган булиб, шундан жами тугилган угил болалар сони 482 368 нафар (жамига нисбатан 51,74 %), киз болалар сони 449 849 нафар (жамига нисбатан 48,26 %)га тенг (2-жадвал).

2-жадвал

ТуFилганлар сони

нафар

2017 й 2018 й 2019 й 2020 й 2021 й 2022 й

ТуFилганлар сони 715 519 768 520 814 960 841 817 905 211 932 217

шундан:

Угил бола 372 414 403 304 423 262 436 351 468 48 482 368

Киз бола 343 105 365 216 391 698 405 466 436 727 449 849

Жадвал маълумотларидан куринадики, 2017 йилда республикамизда жами тугилганлар сони 715 519 нафарни ташкил этган. Бу курсаткич 2022 йилга келиб 30,3 фоизга ошганини кузатиш мумкин. Шундан тугилган угил болалар улуши 2022 йилда 2017 йилга нисбатан 29,5 фоизга ошган булса, киз болалар улуши эса 31,1 фоизга ошган.

Тахлил натижаларига кура, киз болаларнинг усиш суръати 5 йил давомида угил болалар улушига нисбатан юкори булсада, аммо мутлак

"Yangi O'zbekistonda statistika nazariyasi va ama1iyotidagi is1ohot1ar: шиашшо1аг уа yechim1ar' mavzusidagi xa1qaro i1miy-ama1iy ащишап

курсаткич нуктаи назаридан угил болаларнинг тугилиши юкорилиги кузатиш мумкин.

Угил болалар кизларга караганда бир оз купрок тугилади, аммо бутун дунёда аёлларнинг умр куриш давомийлиги эркакларникидан юкори. Шу сабабли, ривожланган мамлакатларда ва аллакачон куплаб ривожланаётган мамлакатларда ахолининг аёллар улуши эркакларникидан бир оз юкори.

Сунги 3 йил давомида Узбекистонда улим холатлари олдинги даврларга караганда пасаётганини кузатиш мумкин.

Статистик маълумотларга караганда, мамлакатимизда 2022 йилда вафот этганлар сони 172 068 нафарни ташкил этиб, 2021 йилда - 174 541 нафар, 2020 йилда - 175 625 нафарга тенг булган. Х,ар 1000 кишига тугри келадиган улганлар сони 2022 йилда 4,8 нафарни ташкил этган.

Улимнинг умумий коэффициенти киймати 10 промиллегача булса, улим даражаси паст, 10,0-14,9 булса - уртача, 15,0-24,9 булса - юкори, 25,0-34,9 булса - жуда юкори, 35,0 ва ундан юкори булса фавкулодда юкори хисобланади. Шундан келиб чикиб кайд этиш мумкинки, халкаро мезонлар буйича Узбекистон дунёда улим курсаткичи энг паст булган мамлакатлар каторига киради.

Юкори тугилиш даврида (1950-1965 йиллар) тугилганлар сони бугунги кунда кексалар сафига утиши туфайли мазкур катламдаги ахоли сони юкори суръатда усмокда. Жумладан, мазкур гурухдаги фукаролар сони 1991 йилда 1 635,7 мингдан 2022 йилда 4 128,1 мингга (ёки 2,5 мартага) ошди. Жами ахоли сонидаги улуши эса мос равишда 7,7 фоиздан 11,2 фоизга ортди.

БМТ демографлари томонидан кариш жараёнини бахолаш максадида уч боскичли мезон ишлаб чикилган. Демак, 65 ва ундан юкори ёшдаги ахоли улуши 4,0 фоиздан кам булса - демографик ёш, 4,0-7,0 фоиз булса - кексайиш бусагасида, 7,0 фоиздан ошса худуд ахолиси демографик кекса хисобланади.

2021 йилда Узбекистонда 65 ва ундан юкори ёшдагилар салмоги 5,1 фоизни ташкил этди. Демак, халкаро мезонлар буйича Узбекистон "демографик кексайиш бусагасида"ги мамлакатлар каторига киради.

Демографлар ахоли сиёсатини "давлат органлари ва бошка махсус институтларни ахолининг такрор барпо булиш жараёнларини тартибга солиш сохасидаги ахоли сони, таркиби, жойлашуви ва сифати динамикасининг тенденцияларини саклаб колишни ёки узгартиришни назарда тутувчи аник максадга йуналтирилган фаолияти сифатида таърифлашган [3].

Инсонларининг тугилиши ва вафот этиши оркали авлодлар алмашинуви жараёнида ахоли сони хамда таркибининг мунтазам янгиланиб бориши натижасида ахолининг такрор барпо булиши юзага келади.

"Yangi O'zbekistonda statistika nazariyasi va amaliyotidagi islohotlar: muammolar va yechimlar' mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman

Бир аёлдан тугилиб репродуктив давр (15-49 ёш) охиригача етиб борган кизлар уртача сонининг ифодаланиши а^оли такрор барпо булишининг нетто-коэффициентини билдиради. Ахоли такрор барпо булишининг нетто-коэффициенти немис олими Р. Кучинский томонидан таклиф етилган ва фанга киритилган.

Демографлар томонидан нетто-коэффициентини бахолаш максадида уч боскичли мезон ишлаб чикилган. Агар нетто-коэффициенти 1,0 дан кам булса, мамлакат демографик камайиш жараёнида, 1,0 га тенг булса, демографик тургунлик ва 1,0 дан ошса, демографик усиш жараёнида булади (1-расм).

2018 2019 2020 2021 2022

1-расм. Узбекистон Республикаси буйича нетто-коэффициенти

динамикаси, нафар Узбекистон Республикасида ахоли такрор барпо булишининг нетто-коэффициенти 1,579 ни ташкил етмокда. Бу еса, халкаро мезонлар буйича Узбекистон Республикаси демографик усиш жараёнида эканлигини англатади.

Юкорида кайд этилган демографик курсаткичлардан хулоса килиш мумкинки, Узбекистондаги демографик жараёнларда кескинлик, бекарорлик ва салбий узгаришлар кузатилаётгани йук. Кутилмаларга кура, мамлакатимиз ахолиси 2030 йилга бориб 41 миллион кишидан ошади.

Лекин якин келажакда кузатиладиган ахоли усиши, тугилишлар сонининг ошиши, умумий ахоли таркибида ёшлар улушининг ошиши мехнат бозорида мехнат ресурслари сонининг ортишига олиб келади ва янги иш уринларини купайтиришни талаб этади. Кутилаётган демографик курсаткичларга мувофик равишда турли параметрларга узгартириш киритиш, узок муддатли ривожланиш стратегиялари ишлаб чикилаётганда ушбу курсаткичларни

"Yangi O'zbekistonda statistika nazariyasi va amaliyotidagi islohotlar: muammolar va yechimlar' mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman

инобатга олиш максадга мувофикдир. Жумладан, мехнат ресурслари сонининг ошиши натижасида кузатилиши мумкин булган ишсизлик курсаткичи баркарорлигини таъминлаш, ижтимоий объектлар сонини тизимли равишда купайтириш, ахоли сонининг купайишини инобатга олиб, шахарлар бош режаларини тузиш, келажакда ахоли сонининг ошиши сабаб янада жиддийлашадиган чучук сув етишмовчилиги муаммоси окибатларини юмшатиш чора-тадбирларини ишлаб-чикиш, озик-овкат ва кишлок хужалиги саноати хавфсизлигини ошириш кечиктириб булмас вазифалардир. Айникса, ахоли сонининг ошиб бориши билан энг катта босим оладиган согликни саклаш ва таълим тизимида буладиган узгаришларни тугри бахолаш ва демографик курсаткичларга мутаносиб ижтимоий сиёсат юритиш давлат ва халк тараккиётида кузатилиши мумкин салбий окибатларни камайтиради.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ (REFERENCES)

1. Буриева М.Р. Демография асослари. - Т.: УзМУ, 2001. - 41-б.

2. Abdurahmonov Q.X., Abduramanov X.X. Demografiya. O'quv qo'llanma. - T.: Noshir, 2011. - 296 b.

3. Узбекистон Республикаси Президенти хузуридаги Статистика агентлигининг расмий сайти маълумотлари асосида, stat.uz.

4. Демография. Современное состояние и перспективы развития: Учеб. пособие/ Под ред. Д.И. Валентея. -М.: Высшая школа, 1997. - С.259.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.