Научная статья на тему 'АҲОЛИ ЎСИШ ДИНАМИКАСИНИ ЎРГАНИШНИНГ ИЛМИЙ-УСЛУБИЙ АСОСЛАРИ'

АҲОЛИ ЎСИШ ДИНАМИКАСИНИ ЎРГАНИШНИНГ ИЛМИЙ-УСЛУБИЙ АСОСЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
296
25
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
АҲОЛИ / ТУғИЛИШ / ЎЛИМ / МИГРАЦИЯ / ДЕМОГРАФИК ЖАРАЁНЛАР / ДЕМОГРАФИК СИЁСАТ

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Файзуллаев М.А., Муродова Д.С.

Мақолада аҳоли сонининг табиий - туғилиш ва ўлим билан боғлиқ ёки миграция натижасида ўсиш динамикасига таъсир кўрсатувчи омиллар ҳамда бир қатор олимларнинг мазкур йўналишдаги назариялари ва тадқиқот ишларининг илмий-услубий асослари баён қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SCIENTIFIC-METHODICAL BASIS OF STUDYING THE DYNAMICS OF POPULATION GROWTH

The article describes the factors affecting the dynamics of the natural growth of the population - related to birth and death or as a result of migration, as well as the scientific and methodological bases of the theories and research works of a number of scientists in this direction.

Текст научной работы на тему «АҲОЛИ ЎСИШ ДИНАМИКАСИНИ ЎРГАНИШНИНГ ИЛМИЙ-УСЛУБИЙ АСОСЛАРИ»

Файзуллаев М.А.

Муродова Д.С.

Царши давлат университеты

АХОЛИ УСИШ ДИНАМИКАСИНИ УРГАНИШНИНГ ИЛМИЙ-

УСЛУБИЙ АСОСЛАРИ

Аннотация. Мацолада ауоли сонининг табиий - тузилиш ва улим билан боглиц ёки миграция натижасида усиш динамикасига таъсир курсатувчи омиллар уамда бир цатор олимларнинг мазкур йуналишдаги назариялари ва тадцицот ишларининг илмий-услубий асослари баён цилинган.

Калит сузлар: Ауоли, тугилиш, улим, миграция, демографик жараёнлар, демографик сиёсат.

Faizullaev M.A.

Murodova D.S.

Karshi State University

SCIENTIFIC-METHODICAL BASIS OF STUDYING THE DYNAMICS

OF POPULATION GROWTH

Annotation.The article describes the factors affecting the dynamics of the natural growth of the population - related to birth and death or as a result of migration, as well as the scientific and methodological bases of the theories and research works of a number of scientists in this direction.

Key words: Population, birth, death, migration, demographic processes, demographic policy.

Кириш. 2050 йилга келиб, дунё ахрлиси 2 миллиард кишига, яъни 7,7 миллиарддан 9,7 миллиардга купайиши кутилмокда ва аср охирига келиб бу курсаткич деярли 11 миллиард кишига етади. Бу даврда бутун дунё буйлаб купрок одамлар яшаш жойи сифатида шахдрларни танлаши ва 5 ёшгача булган болалар сони 65 ва ундан катта ёшдагилардан куп булиши тахмин килинмокда. Хозирдан 2050 йилгача дунё ах,олисининг усишининг ярми факат туккизта давлат хдссасига тугри келиши кутилмокда - Хиндистон, Нигерия, Покистон, Конго Демократик Республикаси, Ефиопия, Танзания, Индонезия, Миср ва Америка Кушма Штатлари (ракамларнинг камайиш тартибида). Африканинг Сахрои Кабирдан жануби-гарбий кдсмидаги ах,оли сони икки баравар ошади, Европа ах,олисининг эса камайиш эх,тимоли катта. Шу билан бирга, одамлар энди бир жойда колмайди, охирги йигирма йил ичида халкаро мигрантлар улуши доимий равишда дунё умумий ах,олисининг тахминан 3 фоизини ташкил этган булса-да, 2000 йилдан буён икки баравар купайди. Шу билан

бирга, узок давом этган можаролар уз уйларини ташлаб кетган одамлар сонини кескин оширди ва иклим узгариши, атроф-мухитнинг бузилиши натижасида бу ракам янада ошиши мумкин [18].

Дунё ахолисининг усиши ва ишлаб чикариш кулами баркарор булмаган истеъмол шакллари билан биргаликда сайёрамизнинг хаётни таъминлаш салохиятига тобора OFир юкни куймокда. Бу узаро таъсир жараёнлари атмосфера, ер, сув, энергия ва бошка ресурслардан фойдаланишга таъсир килади. Ушбу фаолиятни туFри тартибга солмасдан, тез ривожланаётган шахарлар жиддий экологик муаммоларга дуч келади. Шахарлар сонининг усиши ва чегараларининг кенгайиши махаллий давлат хокимияти органлари фаолиятига ва шахарсозлик масалаларига купрок эътибор каратиш заруратини туFдиради. Ушбу мураккаб узаро муносабатлар тизимининг асосий элементи инсон омили булиб, баркарор ривожланишнинг комплекс сиёсатини ишлаб чикиш ва амалга оширишда тегишли эътиборга олиниши керак. Бундай сиёсат демографик тенденциялар ва омиллар, ресурслардан фойдаланиш, тегишли технология ва ривожланишнинг таркалиши уртасидаги боFликликларнинг мавжудлигини хисобга олиши лозим. Ахоли сиёсати атроф-мухит ва ривожланиш муаммоларини хал килишда ахолининг урнини хам хисобга олиш талаб этилади. Барча даражадаги карор кабул килувчиларнинг ушбу масала буйича билим ва малакаларини ошириш ва уларнинг миллий, халкаро сиёсатининг асоси булиши учун уларга аникрок маълумот бериш, шу билан бирга уларга ушбу маълумотларни тахлил килиш имкониятини бериш максадга мувофик.

Асосий кисм.Ахоли хакидаги билимлар ва унинг ривожланиш конуниятлари шундан далолат берадики, факат XVII асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб "ахоли" тушунчаси илмий истеъмолга киритилган. Унгача "одамлар", "яшовчилар" каби тушунчалардан фойдаланилган.Ахоли, мохиятига кура, узаро фарк килувчи учта жихатга эга. Биринчиси, ахолининг биологик бирлик эканлигидир. Ушбу жихатга кура, инсонга биологик мавжудот сифатида купайиш, биологик жамланма сифатида такрор хосил булиш хос. Иккинчи жихатга мувофик, ахоли ижтимоий-биологик категориядир, Бу жихат буйича ахоли ижтимоий ва биологик муносабатларнинг узига хос давомчиси хисобланади. Нихоят, учинчи жихат шу билан изохланадики, ахоли ижтимоий ходиса булиб, ижтимоий алокалар оркали бирлашган инсонлар жамланмаси сифатида юзага чикади.

Ахоли куплаб хусусият ва вазифаларга эга. Улардан энг асосийлари -ишлаб чикариш, истеъмол ва купайиш вазифалари булиб, улар турли тарихий даврлар ва жамиятларда турлича улчовга эга. Масалан, ишлаб чикариш вазифаси ижтимоий мехнат самарадорлиги курсаткичлари ёрдамида юзага чикса, истеъмол - ахоли жон бошига туFри келувчи ялпи ички махсулот ишлаб чикарилиши сифатида, такрор хосил булиш эса

репродуктив ёшдаги аёл томонидан дунёга келтирилган болалар сони сифатида юзага чикади [1; 7; 13].

Булардан ташкари, ахолининг бошка хусусиятлари хам мавжуд булиб, улар жумласига ижтимоий, миграция харакатчанлиги киради. Мазкур вазифалар ахоли фаолиятининг турли жихатларини тавсифлаб беради. Ахоли барча унсур ва вазифалари доимий харакатда булган динамик тизимдир. Ахоли харакатининг учта тури фаркланади: ижтимоий, табиий ва миграцион.

Ахолининг ижтимоий харакати тор ва кенг маъноларда талкин килиниши мумкин. Кенг маънодаги ижтимоий харакатга барча ижтимоий муносабатлар, шу жумладан, демографик муносабатлар хам киритилади. Тор маънодаги ижтимоий харакат деганда, одатда факатгина узига хос доирадаги муносабатлар тушунилади. Бунга мисол килиб ахолининг ижтимоий сохадаги харакатларининг барча турларини киритиш мумкин, факатгина табиий ва миграцион харакатлар бундан мустасно.

Инсонларнинг хар кандай жамланмаси микдор ва сифат узгаришларига дучор булиши табиий. Микдор узгаришлар "ички" харакат окибатида, яъни купайиш жараёни ва "ташки" - ахоли миграцияси окибатида юзага келади. Иккаласи хам микдор, хам сифат узгаришларига олиб келса-да, ижтимоий харакат ахоли хусусиятларининг факат сифат узгаришларига олиб келади, холос. Миграция жараёни куп холларда нафакат ижтимоий ривожланиш, балки табиий харакат билан хам боFлик. У билан ижтимоий харакат хам узаро таъсирлашувга киришади. Хдкикатда хам инсон у^айиши билан тажрибаси, малакаси ортиб боради, унда бошка узгаришлар хам вужудга келади [1].

Ахолининг такрор хосил булиши натижасида унинг микдори туFилиш ва улим, демографик таркиби эса ахоли катламларининг бир ёшдан иккинчи ёшга утиши билан узгаради. Демак, ахолининг такрор хосил булиши нафакат туFилиш ва улим окибатлари асосида авлодлар алмашинувига, яъни айрим кишиларнинг "кириш"и (иммиграция) ва бошкаларининг "чикиш" (эмиграция)ига, балки "демографик макон"да уларнинг харакатланишига олиб келади [1; 7].

Табиий харакатдан фаркли уларок миграция - ахолининг макондаги харакатидир, унинг худуд буйлаб таксимланишидир. Ушбу маънода миграция кучиб утишлар содир булаётган маълум бир худуд доирасида ахоли микдорининг узгаришига олиб келмайди, факатгина ушбу худуд (мамлакат, минтака) нинг айрим кисмларидаги ахоли таркиби ва микдори узгаради, холос.

Тадкикотлар миграция ва ахолининг такрор хосил булиши уртасида ухшашлик мавжудлигини курсатади. Уларнинг иккаласига хам таркибий кисмларнинг узаро таъсири хосдир: ижобий (туFилиш, иммиграция) ва салбий (улим, эмиграция). Миграция ва такрор хосил булиш жараёнлари -демографик динамиканинг икки таркибий кисмидир. Лекин ахолининг

такрор хосил булиши ва миграцияси уртасида куйидаги тафовутлар мавжуд

[1; 7]:

- бу икки жараён ахоли харакатининг икки тури хисобланади. Такрор хосил булиш жараёни айнан бир инсонлар жамланмасида содир булади ва унинг учун ички харакат хосдир. Миграция жараёнлари эса бундан мустасно, яъни миграция ташки ходиса хисобланади;

- ахолининг такрор хосил булиш жараёнида айрим ходисалар (улим, тугилиш) хар бир иштирокчи учун бир марта содир булади, миграцияда эса айрим ходисалар (эмиграция, иммиграция) иштирокчилар учун куп марта такрорланиши мумкин;

- репродуктив майл ахолининг такрор хосил булиш холатига бевосита таъсир килувчи эхтиёжлар билан детерминантлашади. Бу бола орттириш эхтиёжи ёки болалар кондириши мумкин булган баъзи бошка эхтиёжлар, узини-узи асраш эхтиёжи, яъни хаётий эхтиёж, оила куриш эхтиёжидир. Миграцияда эса бошкача, яъни кучиш миграция эхтиёжлари билан эмас, балки ахоли айрим кисмларининг ижтимоий-иктисодий макомини узгартириш эхтиёжлари билан асосланади. Биринчи холатда эхтиёжлар -демографик майлнинг ички максади, унинг бирламчи унсури булса, иккинчи холатда - миграция бошка, одатда моддий эхтиёжларни кондириш воситаси булиб юзага чикади. Айнан шунинг учун оиланинг фаровонлик даражаси болаларга булган эхтиёжга нисбатан карама-карши боFликликда булса, миграциявий кучишларга нисбатан туFри боFликликда булади;

- такрор хосил булиш жараёнлари билан ахолининг шундай демографик хусусиятлари узаро боFликки, улар инсон хаёти давомида узгармай колади (жинс) ёки вакт утиши билан узгаради (ёш). Шу билан бирга, миграция узгарувчан ижтимоий хусусиятлар билан хам узаро боFлик, уларнинг айримларини миграция доимо (тураржой, мехнат сохаси), бошкаларини эса баъзан (касб, малака) узгартириб туради;

- миграция ахолининг такрор хосил булишидан объектив омилларга етарли даражада кучли боFликлиги билан тубдан ажралиб туради. Миграция ижтимоий-иктисодий ривожланиш курсаткичлари - ишлаб чикариш кучларининг жойлашуви, урбанизация жадаллиги ва бошкалар билан чамбарчас боFликдир.

Ахоли, унинг сони, ёш таркиби, жойлашуви ва нихоят табакаларга булиниши хакидаги батафсил маълумотларга эга булиш туFрисидаги аник эхтиёж ижтимоий муносабатлар тизимидаги кескин бурилишлар содир булиш давридан, ахолини ижтимоий ва макондаги жойлашув нуктаи назаридан тамоман янги шароитларига олиб келган феодал табакалашув жамиятидан капиталистик жамиятга утиш даврида, аграр иктисодиётдан индустриал иктисодиётга утиш даврида бошланди. ХУП-ХУШ асрлар миграция жараёнларининг ривожланишида кескин бурилиш даври булди, унинг асосида мамлакатлараро, китъалараро миграция давлатларининг демографик манбаи булиб колди. Тарихий ривожланишнинг янги шартлари

ва у билан боFлик холда давлатчиликнинг ривожланишида ахолининг ролини курсатиш холатлари Н. Макиавелли (1469-1527), Ж.Боден (15301596), Д. Ботеро (1540-1617) асарларида уз ифодасини топди, улар биринчи навбатда, сиёсатчилар ёки сиёсий ёзувчилар булишган. Ахоли муаммоларига хатто ижтимоий утопистлар, авваламбор Т. Кампанелла (1568-1639) хам кизикиш билдирган [1; 7; 8].

Ахоли хакидаги маълумотларнинг тупланиши ва тахлили сиёсий арифметика ва давлатшунослик каби иккита фан тармокларининг ривожланиши билан баробар булган. Биринчиси, янги давр хосиласи булса, иккинчиси бой тарихий анъаналарига эга булган. Ахоли динамикасининг ижтимоий-иктисодий омилларини урганиш буйича ёндашувлар сиёсий арифметикачилар хисобланган В. Петти (1623-1687), Ж. Граунт (1620-1674) ва Э. Галлей (1656-1742) каби олимлар асарларида кузатилади. Уларнинг демография фани олдидаги хизматлари каттадир. Улар кейинчалик "ахолининг табиий харакати" деб ном олган янги билимлар сохаси чегараларини аниклаб берганлар ва микдорий (сон жихатдан) урганиш асосларини яратганлар. Улар биринчилардан булиб "ижтимоий далилларни хисоблаб чикиш" буйича харакатларни амалга оширганлар [1; 7; 14].

Ахоли ва ижтимоий омилларнинг узаро таъсир назарияси ривожланишига В. Петти бекиёс хисса кушган, у XVII асрнинг энг йирик назариётчи-иктисодчиларидан бири булган. У мамлакат ахолисини давлатнинг асосий бойлиги - "инсон капитали", деб хисоблаган. "Мехнат -бойликнинг отаси, ер - унинг онаси", деган машхур хикмат бевосита У.Петтига тегишлидир. Шунинг учун олим давлат ахоли сони усиши туFрисида Fамхурлик килиши кераклигини уктирган [1].

Ахоли динамикаси муаммолари ва унинг усиш суръатларининг узгариш сабабларини талкин килишдаги узига хос ёндашувни Э.Галлей таклиф этган: "Инсониятнинг купайиши ва унинг усиши нафакат инсон табиатида мавжуд булган баъзи холатлар, балки унинг оилани бокиш буйича вазифа ва ташвишларнинг истикболдаги купайиши буйича никохга кириш туFрисидаги карорларни кабул килишда купчилик ахоли томонидан йул куйиладиган эхтиёткорлигига хам боFликдир". Бу билан Э. Галлей туFилишнинг чегараланиш сабабларини курсатиб, давлат болалар туFилишини куллаб-кувватлаши ва раFбатлантириш зарур, деб хисоблаган

[7; 8].

Ахоли статистикасининг такомиллашмаганлиги, маълумотларнинг фрагментарлиги ва камчиликларининг куплиги сабабли ушбу сохада математик усулларнинг ривожланишига сабаб булди. Масалан, ахолини урганишда эхтимоллар назариясининг кулланилиши, асосан улим ва умр куриш давомийлигини хисоблаш Д. Бернулли (1700-1782) ва Л. Эйлерлар томонидан ишлаб чикилган [1; 8].

Ахолини тадкикот объекти сифатида урганишга кизикишнинг ортиши ва нихоят маълумотларнинг тупланиши хамда тахлил килиш усулларининг

такомиллашуви уша даврларда демографияни мустакил фан сифатида оёкка турган, деб хисоблашга имкон бермасди. Худди шундай фикрни ахоли статистикасига хам нисбатан айтиш мумкин. Бу хакида йирик француз маърифатпарварлари булган Ш. Монтескье (1689-1755), Ф. Вольтер (16941778), Ж. Руссо (1712-1778)ларнинг фикрларини келтириш мумкин. Уларнинг асарларида ахолига ижтимоий-иктисодий ривожланиш омили сифатидаги ёндашувлар устунлик килади, бунга мувофик давлатнинг вазифаси ахолининг купайиши чораларини куришдан иборат булиши керак, жумладан, конунлар такомиллаштирилиши ва мехнат шароитлари яхшиланиши лозим. Ж.Руссонинг фикрича, фукаролари доимий равишда купайиб бораётган хукумат энг яхшиси, ахолиси камайиб ва улиб бораётган хукумат - энг ёмонидир [1; 7; 13].

Ахолининг иктисодий максадларга кура усишини инглиз иктисодчилари Д. Юм (1711-1776) ва А. Смитлар (1723-1790) хам маъкуллаган. Уларнинг фикрича, ахоли сонининг куп ва ишлаб чикариш самарадорлигининг юкори булиши давлат учун хар томонлама фойдалидир. Бу ички ва ташки сиёсат, жумладан, давлат манфаатлари нуктаи назаридан хар кандай давлат жадал ривожланишининг инкор этиб булмайдиган исботи хисобланади. Бу фикрларга Ф. Кенэ (1694-1774) нинг карашлари хам жуда якин. У жамиятнинг ривожланиши ахоли сонининг усишига олиб келади ва ахоли холати, инсонлар мехнатидан фойдаланиш давлатиктисодий сиёсатининг энг мухим объектларидан бири хисобланади, деб ёзган [1; 7; 8].

Демография фанининг вужудга келишида буюк рус комусшунос олими М.В. Ломоносов (1711-1765) нинг хам урни катта. У мамлакат бойлигининг асосини хеч ким яшамайдиган бепоён худудлар эмас, балки айнан ахоли ташкил килади, деб хисоблаган. XVIII асрда ахолини урганиш буйича муваффакиятларга эришилганлигига карамай, уни хисобга олиш ишлари жуда содда, ёндашувлар эса жуда муаммоли, яъни давлат бошкаруви манфаатлари буйича амалга оширилган. Ушбу холат ахоли статистикаси фанини илмларнинг мустакил тармоFи сифатида ажралиб чикканлигини таъкидлаш имконини бермас эди [7; 12].

XVIII асрнинг иккинчи ярмидан бошланган саноат инкилоби ва унинг ксйинчалик куплаб Европа мамлакатларига ёйилиши янги - индустриал цивилизациянинг жадал шаклланиши, шахарларнинг тез усиши фан учун кенг имкониятлар яратиб берди. Жумладан, кишиларнинг турмуш тарзи ва шароитлари хам кескин узгарди. Бунинг натижасида XIX асрда демографик вазиятнинг кескин узгариши бошланди, яъниулимнинг камайиши ва юкори даражадаги туFилиш натижасида ахоли тез купая бошлади. Б.Ц.Урланиснинг хисоб-китобларига кура, XIX асрда ахоли сонининг усиши Европа ахолисининг усиш суръатларига нисбатан 7 марта, бирламчи тупланиш даврига нисбатан 3 марта куп булган. Европа ахолиси 100 йилда икки марта, яъни 1800 йилдаги 193,0-208,0 млн. кишидан 1900 йилдаги 423,0-430,0 млн. кишигача купайган. Европадаги ахолининг зичлиги ва янги

ерларни узлаштиришга эхтиёж Шимолий ва Жанубий Америкага оммавий миграция учун катализатор булиб колди. Уз микёсларига кура, у аввалги юз йилликларга нисбатан киёслаб булмайдиган даражага чикди. Юз йилда 28,0 млн.дан ортик киши Европани тарк этди. Бунинг ярмидан купи охирги ун йилликларга - ахолининг зичлиги кузга яккол ташланадиган пайтга туFри келди [7].

Ахоли сони билан мавжуд ресурслар уртасидаги узаро боFликлик муаммоси ахолишунослик назариясига мухим хисса кушган Т. Мальтуснинг (1766-1834) асарларида уз ифодасини топган. Ахоли тамойиллари Малтусга кура агар назоратсиз колса ахоли сони хар авлодда икки баробар ошади. Егулик такчиллиги юзага келади. Чунки ахоли хар авлодда геометрик усар экан (1-2-4-8-16 ва шундай) "тирикчилик" арифметик хисобда усади (1-2-34-5 ва шундай). Шундай килиб, куйидаги мисолга кура авлод сунгига келиб популяциянинг 16 та бирлиги бокади аммо егулик ва тирикчиликнинг факат 5 бирлиги мавжуд булади. Шунга карамай Мальтус айтадики, ахолининг усиши назоратнинг икки усули билан текширилади, олдини олувчи ва ижобий назорат. У асосий олдини олувчи назоратга "аклий чегаралаш" сифатида таянади [1; 7].

XX асрнинг бошларида француз демограф олими А. Ландри (187 41956) ахоли сонининг усиши ва унинг ижтимоий-иктисодий шарт-шароитларга боFликлигини асослашга харакат килиб, демографик инкилоб концепциясини ишлаб чикди. Кейинчалик у ахолининг такрор хосил килиниш турлари узгариши сабабларини очиб берадиган демографик утиш концепцияси номини олди.

Австралиялик демограф олим Ж. Колдуэлл 1976-1978 йилларда демографик утиш коцепциясини янада ривожлантирди. У бу масалага уз карашларини куйидагича баён этди:

- туFилиш тури барча жамиятларда окилона булиб, оила тури ва оиладаги иктисодий муносабатлар хусусияти билан белгиланади.

- аграр иктисодиёт якин кариндошлар гурухидан иборат булган, биргаликдаги иктисодий фаолият ва умумий мажбуриятлар билан бирлашган катга оилаларга асосланган. Бундай оилаларда "неъматларнинг соф окими" кичик авлодлардан катталарига йуналтирилган булиб, туFилиш куп булиши иктисодий жихатдан максадга мувофик, деб топилади.

- индустриал жамият оилани жамиятнинг асосий иктисодий хужайраси функциясидан махрум этади, оилада "неъматларнинг соф окими" купрок ота-оналардан фарзандлар томон узгартирилади. Бу оилада иккинчи ва учинчи бола туFилишини иктисодий жихатдан максадга мувофик килмайди.

- шу билан бирга анъанавий катта оила узга хос булган туFилиш даражаси билан ижтимоий ишлаб чикаришнинг саноатлаштирилиши шароитларига мослашиши мумкин.

- демак, демографик утиш умумий жараён эмас, унинг амалий умумийлиги (бу жараённинг Шаркдаги ривожланаётган давлатларга ёйилиши назарда тутилмокда) Гарб давлатларида шаклланган ижтимоий ташкилот, турмуш тарзи ва дунёкараш импорт килинишининг окибатидир. Аммо бундай кадриятлар жамият саноатлашишга утиш умумий жараёнида узлаштирилиши мумкин.

Ахоли жон бошига махсулот ишлаб чикариш 1000 йил (500-1500 йиллар) давомида купаймаган ва ана шу давр мобайнида ахолининг йиллик уртача купайиши суръати 0,1 фоизни ташкил этган. Мазкур курсаткичларнинг бирмунча усиши кейинги уч юз йил (1820 йилгача) даврида аникланган, лекин бунда усиш суръати жуда паст булган. Ахоли усишида кескин сакраш замонавий капитализм боскичида (1820-1980 йилларда) содир булган. Бунда ахоли жон бошига махсулот ишлаб чикариш усиши суръатлари йилига 1,6 фоизни ташкил этгани холда, ахоли сони йилига тахминан 1,0 фоизга купайган. Юзаки караганда, ахолисининг сони куп булган ва улкан буш ишчи кучи захирасига эга давлатлар иктисодий усишда юкори суръатларга эришиш имкониятларига эга. Амалда эса ахолиси куп булган аксарият мамлакатларда иктисодий усиш суръатлари жуда паст, аксарият холларда ахолининг табиий усиш суръатларидан кам. Гап шундаки, иктисодий усиш факат табиий - ер, ишлаб чикариш воситалари, капиталгагина эмас, балки бу ресурслардан хам мухимроFи -инсонга, аникроги инсон капитали - билими, малакаси, тажрибаси, саломатлиги ва бошкаларга боFлик [1; 7; 8].

Жумладан, Т. Шульцнинг фикрича, инсонга инвестиция киритишнинг асосий натижалари кишиларда мехнат кобилиятининг ортиши, уларнинг жамиятда самарали бунёдкорлик фаолиятини амалга ошириши, саломат булиши ва бошкаларда уз ифодасини топади. У инсон капитали жамланиш ва такрор хосил килинишга кодир, деб хисоблаган. Олимнинг фикрича, жамиятда ишлаб чикарилаётган жамланма махсулот умумий хажмининг туртдан уч кисми инсон капиталини туплашга сарфланмокда. Х,олбуки, XX асрдаги такрор хосил килишга доир купчилик назарияларда бу курсаткич туртдан бир кисмни ташкил этади, деб курсатилар эди.

Г.Беккер эса инсон капиталига инвестициялар рентабеллигининг микдорини аниклаган ва уни АКШдаги купгина фирмаларнинг рентабеллиги билан таккослаган. Хусусий таълим муассасалари сони купайиши, киска муддатли семинарлар ва махсус курслар ташкил этувчи консалтинг фирмалари фаолиятининг кенгайиши натижасида таълим фаолиятининг хусусий сектордаги рентабеллик даражаси тижорат фаолиятининг бошка турлари рентабеллиги даражасидан 10,0-15,0 % ортик эканлиги исботланган [5].

Демографик жараёнлар кайта тикланиши кийин кечадиган, узок вакт ва харажатни талаб этадиган ижтимоий-биологик ходисадир. Бунда туFилиш ва улим жараёнлари амалга ошиши учун маълум бир ижтимоий

мухит, иктисодий шароит керак булади. Баъзан ана шу ижтимоий мухит, иктисодий шарт-шароит демографик жараёнлар ривожланишини белгилаб беради.

Ахоли купайиши, таркиби ва ривожланиши бир томондан жамият тараккиётига, ундаги иктисодий, сиёсий узгаришларга боFлик булса, иккинчи томондан мамлакат тараккиётига уз таъсирини курсатади. Демографик жараёнлар у ёки, бу давлатларда руй берадиган турли узгаришларни маълум жихатдан осонлаштиради ёки кийинлаштиради [4; 24-б.]. Ахоли сони усиши озик-овкат етишмаслиги, нархи кутарилиб кетиши, кишлок хужалигида фойдаланадиган ер майдонининг кискариши каби катор муаммоларни хам келтириб чикаради.

Америкалик профессор Ревелл - озик-овкат муаммоси факат кишлок хужалиги тармоFига боFлик булиб, агарда, кишлок хужалиги тармоFини ер юзининг хамма кисмида талаб даражасида йулга куйилиб, эътибор берилганда 100 миллиард одамни бокишга етадиган озик-овкат махсулоти яратиш мумкинлигини таъкидлайди. Агробиолог Веггонер эса, мавжуд кишлок хужалиги экин майдони, иклим, сув, куёш энергиясидан самарали туFри фойдаланилса, атроф-мухитга зарар етказмасдан 80 миллиард кишининг корнини туйFазиш имконияти борлигини таъкидлайди [2; 674-б.].

1781 йилда француз ёзувчиси Аббат Гийом Рейналь узининг Америка революциясига баFишланган асарида "Америка Кушма Штатларидаги бугунги ахволдан келиб чикиб качондир, бу жой 10 миллион ахолини бока олса жуда катта иш булар эди. Чунки, мамлакат узини -узи зУрFа таъминлаётган хозирги пайтда, шунча ахолини факат табиий ресурсларга таянган равишда, иктисодиётни каттик назоратга олиш оркали бокиш мумкин, акс холда зарур махсулотлар билан таъминлай олмаслигини" [6;. 274-б.], таъкидлайди. Муаллиф ушбу сузларни ёзганда Америка ахолиси 3 миллион кишини хам ташкил этмаган эди. АКШ ахолиси бугунги кунда 323,9 млн киши ва бу, давлатнинг ижтимоий-иктисодий жихатдан тараккий этишига халакит бераётгани йук.

Н.А.Нартов агарда Урта Осиё ахолисининг хар 23 -25 йилда икки бараварга купайишини хамда худудининг катта кисми ахоли яшаш учун нокулай баланд тоFлар ва чуллар эгаллаганлигини хисобга олсак узбек, козок ва кирFизларнинг эътиборини яшаш учун кулай булган Олтой, Сибир улкалари жалб этиши мумкинлигини таъкидлаб утади [11; 32-б.]. Мазкур карашхар кандай холатда хам демографик хавф -хатарга йул куймаслик, "демографик хавфсизлик"ни таъминлашда мухим урин тутади [13].

Умуман олганда ахоли ва унинг усиши буйича олимлар томонидан ишлаб чикилган бир канча назарияларни куйидаги гурухларга булиш мумкин.

- Малтус назарияси ва унинг тарафдорлари булиб, асосий хусусият ахоли усиши озик-овкат ва бошка ресурсларнинг мавжудлиги билан чекланиб, кашшоклик ва очликка олиб келиши билан белгиланади;

- бошка бир гурух олимлари демографик утиш назарияси тарафдорлари булиб, у жамият тараккиётининг турли боскичларида туFилиш ва улим даражасининг узгаришини тавсифлайди. Бунда биринчи боскичда туFилиш ва улим даражаси юкори булса, иккинчи боскичда туFилиш даражаси юкори булиб колади, улим даражаси пасаяди, учинчи боскичда туFилиш даражаси улим даражасига тенглашади;

- ахоли сонининг оптимал сони назарияси тарафдорлари эса оптимал ахоли сони ресурслар ва ишлаб чикариш технологияларининг мавжудлигига боFликлигини таъкидлашади.

Умуман олганда, ахоли сонининг купайиши назариялари ахолининг хаддан ташкари купайишининг сабаблари ва окибатларини тушунишга ёрдам беради ва ахоли усишини назорат килиш стратегиясини ишлаб чикади.

Узбекистонда хам демографиянинг ривожланиши уз тарихига эга. Республикада демографик билимлар жуда кадимдан мавжуд булган. Булар хакида кадимги кулёзмалар, археологик ёдгорликлар ва илмий манбалар гувохлик беради. Лекин мамлакатда максадли демографик тадкикотларни утказиш 1960-йиллардан бошланган. Узбекистонда 1950-йилларнинг охирига кадар демография сохасида кенг куламли чукур тадкикотлар олиб борилмаган. Чунки бунинг учун асосий манбалар, энг аввало, демография статистикаси маълумотлари етишмаган, умуман, амалда фаннинг мазкур сохаси таъкик остида булган. Факат 1960 йилдан бошлаб, ахолишунослик буйича илмий тадкикотлар купая бошланган. Бу куп жихатдан республикада 1959, 1970, 1979-йилларда ахолини руйхатга олиш утказилгани билан изохланади [3; 12].

Республикада демография фанини ривожлантиришда, айникса М.К,.К,орахоновнинг хиссаси катта. Демограф олим республиканинг XIX асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб, демографик тарихини тиклаган. Шу билан бирга М. К,орахонов Узбекистон ахолисининг сон ва сифат хусусиятларини, туFилиш, улим, никох ва ажралиш каби демографик жараёнларни илк бор комплекс урганган хамда демографик прогнозни амалга оширган, ушбу мавзуларда илмий асарлар яратган [1; 12; 17].

Узбекистонда ахолишунослик, оила демографияси, шахарлар ва ахоли географияси, мехнат ва ахоли бандлиги масалалари М.КДорахонов, И.Р.Муллажонов, Х.Салимов, Э.А.Ахмедов, Р.А.Убайдуллаева, К,.Х.Абдурахмонов, О.Б.Ата-Мирзаев, А.А.К,аюмов, А.С.Солиев, Б.Х.Умурзаков, Л.П.Максакова, Д.А.Ортикова, Н.Х.Рахимова, Г.Р.Асанов, Э.И.Сафаров, Ф.К.Комилова, З.Раимжонов, М.Р.Буриева, Х.Х.Абдурамонов, З.Н. Тожиева, Р.Б. К,одиров, Л.З. Ибрагимов ишларида келтирилган [12; 13; 15].

Сунги йилларда З.Н. Тожиеванинг илмий изланишлари Узбекистон Республикаси демографик салохияти ва унинг худудий-демографик таркиби, иктисодиётни модернизациялаш шароитида республика ахолиси

такрор барпо булишидаги узгаришлар ва уларнинг худудий хусусиятларига баFишланган булиб, тадкикотларда демографик жараёнларнинг худудий куриниш буйича илк бора демогеографик типологиялаштириш, районлаштириш ишлари бажарилган, минтакаларнинг узига хос табиий, ижтимоий-иктисодий ривожланиши билан демографик жараёнлар уртасидаги боFликлик масаласи тахлил этилган, конуниятлар аникланган, ахоли ижтимоий-демографик тараккиётидаги узгаришларнинг илмий асослари ёритиб берилган [13].

Р.Б. Кодировнинг тадкикот ишларида Узбекистон Республикасининг ФарFOна водийси вилоятлари ахолиси, мехнат ресурсларининг шаклланиши ва уларнинг мехнатда бандлик холати, Андижон, Наманган ва ФарFOна вилоятлари мехнат ресурсларининг демографик ва худудий шаклланиш жараёни, иктисодиёт тармокларида таксимланиши, улардан самарали фойдаланиш йуллари урганилган. Л.З. Ибрагимов эса жанубий^арбий Узбекистон ахолиси бандлиги шаклланишининг иктисодий географик хусусиятлари, уларга таъсир этувчи географик, ижтимоий-демографик омиллар ва уларнинг худудий муаммоларини тадкик килган.

Демографик утиш даврининг у ёки бу фазаси, ривожланиши мамлакатлар, минтакалардаги миллий, ижтимоий-иктисодий ва сиёсий вазият билан боFликликда руй беради. СоFликни саклаш ва озик-овкат сифатига эътиборнинг кучайиши ахоли улими ходисасини камайтиради, аммо туFилишнинг кискармаслиги, улим билан туFилиш даражасидаги фаркни узайтиради, окибатда, ахоли сони усишининг тезлашиши кузатилади. Индустриал жихатдан ривожланган жамиятга кишиларнинг кириб бориши, юкори даражадаги турмуш тарзига эга булиш билан бир вактда, туFилиш даражаси кискаради ва уз навбатида, ахоли усиши суръати хам пасая бошлайди [2; 93-6.]. Мазкур холларда ахоли сони бирдан камаймайди, хатто маълум йилларгача унинг умумий мутлок микдори купайишда давом этади. Одатда, ахоли усишидаги бундай узгаришлар жамиятнинг ижтимоий-иктисодий ривожланиши билан макон ва замонда узвий боFликликда руй беради. Хуллас, ижтимоий-иктисодий узгаришлар демографик жараёнларда утиш даврига сабаб булади, бу даврда ахоли уртасида шаклланган демографик майл, фикр, караш ва хохишлар ретроспектив даврдан бутунлай фарк килади ва уларни бошка оркага кайтариб булмайди [13].

Хулоса. Ахолининг усиши билан боFлик булган тадкикотлар туFилиш, улим ва миграция динамикасини тахлил килишни, ресурслар ва ишлаб чикариш технологияларининг мавжудлигини бахолашни, шунингдек, ахолининг хаддан ташкари купайишининг ижтимоий-иктисодий ва экологик окибатларини урганишни уз ичига олади. Масалан, демографик утиш даври буйича тадкикотлар туFилиш ва улим даражасидаги узгаришлар ахоли сони ва тузилишига, шунингдек, мамлакатнинг ижтимоий-иктисодий ривожланишига кандай таъсир килишини тушуниш имконини беради.

Ресурслар ва ишлаб чикариш технологияларининг мавжудлиги буйича тадкикотлар муайян мамлакат ёки минтака учун оптимал ахоли сонини аниклашга ёрдам беради.

Ахолининг хаддан ташкари купайишининг атроф-мухитга таъсири, масалан, ифлосланиш, биологик хилма-хилликнинг йуколиши ва иклим узгариши буйича тадкикотлар олиб борилмокда. Ушбу тадкикотлар баркарор ривожланиш ва ахоли усишини назорат килиш стратегияларини ишлаб чикишга ёрдам беради. Умуман олганда, ахолининг хаддан ташкари купайиши муаммоларини тушуниш ва уларни хал килиш чораларини ишлаб чикишда ахолининг усиши билан боFлик иктисодий географик тадкикотлар катта ахамиятга эга.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Абдурахмонов К.Х. ва бошкалар. /Зокирова Н.К., Шоюсупова Н.Т., Габзалилова В.Т., Абдураманов Х.Х., Абдурахмонова Г.К., Шакаров З.Г. Демография. Дарслик. - Т.: "IQTISODIYOT", 2014. -364 б.

2. Алисов Н.В., Хореев Б.С. Экономическая и социальная география мира (общий обзор). Учебник. - М., НОМО ГАВЕР, 2000. - 703 с.

3. Ата-Мирзаев О, Гентешке В, Муртазаева Р. Узбекистан Многонациональный: историко-демографический аспект.-Т.:Абу Али Ибн Сино, 1998.-159 с.

4. Ата-Мирзаев О. Б. Народонаселение Узбекистана: история и современность. - Т., 2009. - 223 с.

5. Беккер Г. Человеческое поведение: экономический подход. Избранные труды по экономической теории. /Пер. с англ., сост., научн. ред., послес. Капелнюшников Р.И. -М.: ГУ ВШЭ, 2003.

6.Борисов В. А. Демография. - М.:Издательский дом NOTABENE, 1999, 2001. - 272 с.

7. Демография: Учеб. Пособ./ Под ред. В.Г.Глушковой, Ю.А. Симагина. - 4-е изд., перераб. и доп. - М.: КНОРУС, 2008. - 288 с.

8. Медков, В.М. Введение в демографию: учебник для вузов - М.: Академический проект; Фонд «Мир», 2006. -4 3 2 с.

9. Муродова Д.С. Экономико-географическое особенности населения Кашкадарьинской области // Электронное научно-практическое периодическое издание. Экономика и социум. № 2 (81), 2021.- C. 55-58

10. Муродова Д.С. Основные особенности демографической ситуации в Кашкадарьинской области // Электронное научно-практическое периодическое издание. Экономика и социум № 1(92), 2022.- C.72-78

11. Нартов Н.А.Геополитика: Учебник для вузов. Под редакцией профессора В.И. Староверова. - М.: ЮНИТИ, 2000. - 359 с.

12. Солиев А. Иктисодий география: назария, методика ва амалиёти [Матн]: танланган асарлар / А.Солиев; масъул мухаррир: О.Б. Ата -Мирзаев. - Т.: Камалак, 2013. - 184 б.

13. To^neBa 3.H. "Y36eKHCTOH Pecnyö^HKacnga geMorpa^HK ^apaearap Ba yrapHHHr xygygnH xycycHaraapH" reor. $aH. goKT. gncc.... aBTope^.... -TomKeHT: Y36eKHCTOH MH^HHH yHHBepcureTH, 2017. -67 6.

14. Graunt J. Natural and Political Observation Mentioned in a following Index, and Made upon the Bills of Mortality. By John Graunt? Citizen of London. With Reference to the Government Religion> Trade. Growth, Ayre, Difeales, and the feveral Chandes of the faid City London, MDCLXII.

15. Murodova D.S. Economic geographical factors affecting the formation of city addresses // ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal.Volume 12,.India, 2022.- P. 29-34.

16. Murodova D.S.Main Characteristics Of The Demographic Situation And Economic And Social Development Of Kashkadarya Region // Eurasian Journal of History, Geography and Economics. Volume 16, Belgium, 2023.- P.32-35.

17. Tojiyeva Z.N. Aholi geografiyasi. Darslik - Toshkent.: "Nodirabegim", 2019. - 254 b.

18. https://www.un.org/ru/un75/shifting-demographics

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.