Научная статья на тему 'ДЕМОГРАФИК ЖАРАЁНЛАР ИҚТИСОДИЙ-ИЖТИМОИЙ ГЕОГРАФИК ОБЪЕКТ СИФАТИДА'

ДЕМОГРАФИК ЖАРАЁНЛАР ИҚТИСОДИЙ-ИЖТИМОИЙ ГЕОГРАФИК ОБЪЕКТ СИФАТИДА Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
268
40
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Область наук
Ключевые слова
ДЕМОГРАФИЯ / ДЕМОГРАФИК ЖАРАЁНЛАР / АҲОЛИНИНГ ТАКРОР БАРПО БЎЛИШИ / ИЖТИМОИЙ-ИқТИСОДИЙ ОМИЛ / ЭКОЛОГИК ОМИЛ / УРБАНИЗАЦИЯ / НИКОҲ-ОИЛА МУНОСАБАТЛАРИ / АҲОЛИНИНГ МИЛЛИЙ-ЭТНИК ТАРКИБИ / МИГРАЦИЯ

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Темиров З.А., Иномжонова Д.А.

Ушбу мақолада демография, аҳолининг такрор барпо бўлиши ва унинг типлари, демографик жараёнлар ҳамда уларнинг ривожланишига таъсир этувчи омиллар, геодемография ва демогеографиянинг ўҳшашлик ва фарқли жиҳатлари ҳамда уларни тадқиқ этишнинг амалий аҳамияти ҳусусида фикр юритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

DEMOGRAPHIC PROCESSES AS AN ECONOMIC AND SOCIAL GEOGRAPHICAL OBJECT

This article discusses demography, population regeneration and its types, demographic processes and factors affecting their development, similarities and differences between geodemography and demogeography, and the practical importance of their research.

Текст научной работы на тему «ДЕМОГРАФИК ЖАРАЁНЛАР ИҚТИСОДИЙ-ИЖТИМОИЙ ГЕОГРАФИК ОБЪЕКТ СИФАТИДА»

УДК: 911.3

Темиров З.А.

География фанлари буйича фалсафа доктори Андижон давлат университети Иномжонова Д.А. география йуналиши талабаси Андижон давлат университеты

ДЕМОГРАФИК ЖАРАЁНЛАР ЩТИСОДИЙ-ИЖТИМОИЙ ГЕОГРАФИК ОБЪЕКТ СИФАТИДА

Аннотация: Ушбу мацолада демография, ауолининг такрор барпо булиши ва унинг типлари, демографик жараёнлар уамда уларнинг ривожланишига таъсир этувчи омиллар, геодемография ва демогеографиянинг уушашлик ва фарцли жиуатлари уамда уларни тадциц этишнинг амалий ауамияти уусусида фикр юритилган.

Калит сузлар: демография, демографик жараёнлар, ауолининг такрор барпо булиши, ижтимоий-ицтисодий омил, экологик омил, урбанизация, никоу-оила муносабатлари, ауолининг миллий-этник таркиби, миграция.

Temirov A.Z., doctor of philosophy in geography

senior teacher department of geography Andijan State University Inomjonova A.D. geography student Andijan State University

DEMOGRAPHIC PROCESSES AS AN ECONOMIC AND SOCIAL

GEOGRAPHICAL OBJECT

Abstract: This article discusses demography, population regeneration and its types, demographic processes and factors affecting their development, similarities and differences between geodemography and demogeography, and the practical importance of their research.

Key words: demography, demographic processes, population regeneration, socio-economic factor, ecological factor, urbanization, marriage-family relations, national-ethnic composition of the population, migration.

Демографик жараёнлар ахрли сони, таркиби узгаришида асосий омил булиб, бугунги глобаллашув даврида мамлакатлар иктисодий

ривожланишида инсон омили, унинг такрор барпо булишига катта ахамият берилмокда.

Демография ахолининг такрор барпо булиш конуниятларини ижтимоий тарихий шароитларга боглик холда урганувчи фандир. «Демография» - юнонча «демос» - халк, ахоли ва «графо» - ёзаман сузларидан олинган [11; 5-б.]. Демографиянинг урганиш объектига куплаб фикрлар ва карашлар мавжуд булиб, уларнинг замирида ахолининг такрор барпо булиши жараёни туради. Профессор Б.Ц.Урланис "Демография - бу ижтимоий, иктисодий, географик ва биологик омиллар асосида ахоли жойлашуви, динамикаси жараёнлари конуниятларини урганади ва шу асосда ахоли назарияларини ривожлантирадиган фан" деб ёзади [4; 42-б.]. Бунда асосий эътибор ахоли жойлашуви омиллари ва динамикасига каратилади.

Рус олимлари Д.И.Валентей, А.Я.Квашалар "Демография-ахоли купайишининг ижтимоий-иктисодий конуниятларини урганувчи" фан сифатида таъриф беришган [4; 43-б.].

Демограф М.Буриева демографияга куйидагича таъриф берган "Демография - ахолининг такрор барпо булиш конуниятлари хакидаги фан булиб, бу жараённи ижтимоий-тарихий шарт-шароитларга боглик холда урганади, омилларини, муаммоларини аниклаб, истикболини белгилаб беради" [1; 8-б.].

Узбекистон миллий энциклопедиясида демографияга куйидагича таъриф берилган: "Демография - хар йили турли сабабларга кура вафот этган ахоли урнини янгидан дунёга келган авлод хисобига тулдириб борилиши конуниятларини ижтимоий-тарихий шароитларга боглик холда урганадиган фан" [12; 248-б.].

Юкоридаги фикрларни умумлаштирган холда шуни таъкидлаш лозимки, демография - вафот этган ахолининг урнини тугилганлар хисобига тулдириб борилиши ва унинг конуниятларини урганувчи фандир. Бу эса ахолининг такрор барпо булиш жараёнини билдиради. Ахолининг такрор барпо булиши натижасида ахолининг сони, ёш ва жинсий таркиби доимий узгариб туради. Демографиянинг асосий урганиш предмети хам ахолининг такрор барпо булиш конуниятларини урганиш хисобланади.

Ахоли такрор барпо булишдаги асосий жараёнлар тугилиш ва улимни урганишда XVII асрнинг иккинчи ярмида яшаган, инглиз олими Д. Граунт тадкикотлари алохида ахамиятга эга. Д. Граунт Лондон шахрида ахоли улими хакидаги 80 йиллик статистик маълумотларни урганиб чикиб, 1662 йилда 90 бетдан иборат "Улим хакидаги бюллетенлар асосида олиб борилган ва мундарижада илова этилган табиий ва сиёсий кузатишлар натижалари курсатилган шахарнинг бошкаруви, дини, савдоси, хавоси, ахоли усиши ва бошка узгаришлар хусусида Лондон фукароси Джон Граунтнинг асари" китобини ёзди. Муаллиф статистик кузатиш асосида ахолининг улим холати ва улимнинг ёш гурухлари буйича алохида

урганган хамда улим жадвалини ишлаб чиккан. Тугилишнинг кишлок ва шахардаги фарклари, ахоли миграциясини хам тахлил этган [1; 13-б.].

Ахолининг такрор барпо булиши жамият давомийлигини таъминловчи асосий жараён булиб, тугилиш ва улим жараёнлари натижасида, инсон авлодининг мунтазам янгиланиб туришидир ёки бир авлод вакилларининг урнига иккинчи бир авлод вакилларининг келиши, авлодлар алмашинишидир.

Авлодлар алмашиниши давомида (ахолининг такрор барпо булиши) унинг сони, ёш ва жинсий таркиби узгаради. Авлодлар алмашинуви ахоли табиий усиши хажмини аниклаш, хар бир авлод уртача умр куриши, тугилиш ва улим жараёнлари йигиндиси ахолининг табиий харакати ёки такрор барпо булиши дейилади. Ахолининг такрор барпо этилиши бевосита ва билвосита ахолининг тугилиши, улими ва табиий усишига боглик. Жамиятда авлодлар алмашинади, ахоли такрор барпо булади, натижада, ахоли сони усади [10; 117-б.]. Ахоли такрор барпо булишига куплаб омиллар таъсир курсатади (1-расмга каран г).

Ахоли такрор барпо булишига таъспр этувчи омиллар

<> /\ г'

Табнпй- Демографик

биологик

-I

Ижтимоий- ИЖТИМОПЙ-

пктпсодтш маланпп

1.1-расм. А^оли такрор барпо булишига таъсир этувчи омиллар

Ахоли такрор барпо булишида табиий-биологик омил мухим урин тутади. Ер юзи ахолиси турли табиий шароитда яшайди, тугилади ва вафот этади. Инсоннинг тугилиши ва улиши каби билогик ходиса экан, у табиий шароит билан узвий богланган булади.

Жамият давомийлигини таъминловчи инсон ижтимоий-иктисодий, ижтимоий, маданий ва психологик омиллар таъсирида шаклланади ва ривожланади. Ахоли табиий усишида унинг ёш-жинсий таркиби, никох ва ажралиш жараёнлари хам мухим урин тутади. Буларнинг барчаси демографик омиллар сирасига киради. Маълумки, тугилиш канчалик куп булса, ахоли сони хам шунчалик тез усиб боради, ахоли таркибида болалар ва ёшлар микдори ортади. Аксинча, тугилиш камайса, ахолининг ёш ва жинсий таркибидаги узгаришлар руй беради ва кариялар микдори ортиб боради.

Юкоридаги омиллар ахоли такрор барпо булишига турлича таъсир курсатади. Улар орасида ижтимоий-ицтисодий омил ахоли табиий харакатида мухим рол уйнайди. Ахолининг яшаш шароити, тиббиётнинг ривожланиш холати, аёлларнинг жамиятда тутган урни, ахолининг маълумотлилик даражаси ва бошка омиллар ахоли табиий харакати даражасини белгилаб беради. Уз навбатида ушбу омилнинг тугилиш ва

улимга a^ тaъсири xaM 6улиши мумкин. Ахолининг яшaш шaроити, турмуш тaрзи яхшилaниши, тиббий хизмaт кaби сохaлaрнинг ривожлaниши Улим кyрсaткичини пaсaйтирaди, aхоли ypTa4a умр куриш дaрaжaсини ортишига олиб келaди. Нaтижaдa, aхоли тaркибидa кaриялaр сaлмоFи ортaди Ba yз-yзидaн улим кyрсaткичи кyпaя бошлaйди.

Инсонлaр уз хaётлaри дaвомидa бош^ инсонлaрни дyнёгa келишигa омил бyлaди. Ахолининг тaкрор бaрпо булиши ижmимoиü My^m учун хaм мухим омил сaнaлaди. Айни вaктдa, инсонлaр уз хaётлaри учун зaрyр нaрсaлaрни (оз^^^т, тyрaр-жой Ba кийим-кечaк Ba бошк.) ярaтиб, ишлaб чи^ришни ривожлaнтирaди. Бу жaрaёндa инсоннинг билим дaрaжaси, мaлaкaси, хaётгa, узок умр кyришгa бyлгaн интилиши, хaрaкaти кyчaйиб борaди. Бинобaрин, дунёга келгaн инсон жaмиятдa яшaши билaн унинг сифaтий хyсyсиятлaри хaм ривожгатади.

Моддий жихaтдaн яхши тaъминлaнгaн оилaлaрдa фaрзaндлaр сони кaм бyлaди, - деб Б.С.Урлaнис, - демогрaфик омилга иктисодий омилнинг кyрсaтaётгaн тaъсирини ифодaлaб берди [9; 121-б.]. Шунингдек, y моддий омил билaн мaънaвий омилнинг aвлодлaр aлмaшинyвигa хaмишa бир хил тaъсир этмaслигини хaм aйтиб yтaди.

Ахоли тaкрор бaрпо булиши, ушбу омиллaр тaъсиридa бир-биридaн фaрк килувчи кyйидaги типлaрини вyжyдгa келтирaди [10; 122-б.]:

Биринчи тип - бу гyрyхдa aхоли yртaсидa тyFилиш Ba улимнинг юкори дaрaжaси Ba унта мос рaвишдa, aхолининг оз микдордa кyпaйиши хос булиб, хозирдa ушбу типга кирaдигaн дaвлaтлaр Ер шaридa жyдa кaм микдордa yчрaйди;

Иккинчи тип - тyFилиш микдори юкори, улим кyрсaткичи тиббиёт ривожлaниши нaтижaсидa кескин кaмaйиб борaди. Ахоли ёш тaркиби прогрессив, кексa Ba кaриялaр сaлмоFи кaм, болaлaр, ёшлaр купчиликни тaшкил этгaн холдa, aхоли тaкрор бaрпо булиши ижобий бaхолaнaди. Бyндaй хyдyдлaрдa демогрaфик портлaш кyзaтилaди. Осиё, Афри^ бир кaтор мaмлaкaтлaри унта ёркин мисол бyлa олaди;

Учинчи тип - бу типдa aхоли улимининг кaм микдори yшлaниб турган холдa, тyFилиш дaрaжaси кискaриб борaди. Ахоли сони кескин кyпaйиб ёки кaмaйиб кетмaйди. Ахолининг мaълyм бир микдордa усиши кyзaтилaди. Ушбу типдaги дaвлaтлaр aхоли тaкрор бaрпо булишининг оддий типигa кирyвчи дaвлaтлaр, деб aтaлaди;

Туртинчи тип - aхоли уз-узини кaйтa тиклaмaйди. Вaфот этaётгaнлaр мyтлaк сони тyFилгaнлaр сонидaн ортиб кетaди. Мaзкyр гурух дaвлaтлaридa - депопуляция руй берaди, кискaргaн aхоли тaкрор бaрпо бyлишигa олиб келaди.

Жaмият тaрaккиёти дaвомидa aхоли тaкрор бaро булиш тyрлaри мyнтaзaм узгариб келгaн. Хрзирги дaвргa (XXI aср боши) келиб, мyтaхaссислaр томонидaн aхоли тaкрор бaрпо булишини aсосaн икки тури мaвжyдлиги тaъкидлaнaди [2; 39-б.]. Бyлaр кyйидaгилaр:

Биринчи тур - ахоли такрор барпо булишининг кискарган тури. Бу турдаги авлодлар алмашинуви жараёнида ахоли сони купаймайди, чунки, тугилганларга нисбатан улганлар сони юкори булади;

Иккинчи тур - ахоли такрор барпо булишининг кенгайган тури, бунда аксинча, тугилганлар сони улганлар сонидан ортик булади, ва натижада, кейинги авлод вакилларининг сони олдинги авлод вакиллари сонидан куп булади. Бундай холда ахоли доимий купайиб боради.

Ахолининг такрор барпо булиши турли шарт-шароитлар ва омиллар таъсирида руй беради. Уз навбатида, жамиятнинг ижтимоий-иктисодий ривожланиши ахоли такрор барпо булиши билан биргаликда кечади. Ахолининг такрор барпо булиши табиий, ижтимоий-иктисодий ва сиёсий ходисалар уртасидаги богликдикни урганишда демографиянинг турли фанлар билан хамкорлик килишига, яъни фанлараро интеграцияга олиб келади. Масалан, демография ва тарих уртасида тарихий демография, социология ва демография оралигида социологик демография, математика ва демография уртасида математик демография ва бошк. Шунингдек, география ва демография фанлари уртасида геодемография, ахоли географияси билан демография уртасида демогеография йуналишлари шаклланган.

Узбекистонда геодемография ва демогеография тушунчалари ва уларнинг ухшашлик хамда фаркли томонлари куплаб олимлар томонидан урганилган. Жумладан, г.ф.д., проф. А.С.Солиев ва г.ф.д., проф. З.Н.Тожиевалар узларининг илмий тадкикотларида геодемография ва демогеография тушунчалари, унинг ухшашлик ва фаркли жихатларини атрофлича ёритиб берганлар. А.Солиев, "демогеография деганда, бирламчи "демо" яъни туб демографик жараёнлар назарда тутилади. Мазкур тушунчанинг иккинчи кисми ана шу жараёнларнинг худудий тафовутларини, фаркланишини англатади. Геодемографияда эса бунинг акси булиб, улар уз уринларини алмаштиришади. Яъни, худуд-тизим ва демографик жараёнлар таркиб вазифасини олади. Шунингдек, геодемографик ёндашув маълум боскичда демогеографияга ва аксинча, демогеографик тадкикотлар геодемографик тахлилга утиб туради", деб таъкидлаб утади [7; 49-б.]. З.Н.Тожиева эса "... геодемографиянинг урганиш предметида бирон бир худуд, жой, табиий, иктисодий ва ижтимоий шарт-шароити, узига хос хусусиятларини тахлил этиш асосида демографик жараёнларига бахо берилади. Демогеографияда эса, аксинча, демографик жараёнлар алохида-алохида куриб чикилади, сунгра уларнинг худудий бирликлар микёсидаги ривожланиш хусусиятлари, сабаб ва омиллари аникланади, деб хисоблайди [8; 49-б.].

Шунингдек, З.Н.Тожиева демогеография ва геодемографиянинг фаркли жихатларини хам ёритиб берган. Унга кура,...демогеографиянинг геодемографиядан фарки худудийлик конуниятининг урин алмашишидир, чунки демогеографияда аввало демографик жараёнлар тахлил килинади,

тaккослaнaди, aсосий конунияттар твхлил этилиб, сyнгрa унинг худудий жиxaтлaри yргaнилaди. Мaсaлaн, шaxaрдaги тyFилиш жaрaёнининг пaст, вхоли Улимининг юккори кyрсaткичини тaшкил этишини yрбaнизaция жaрaёни, турмуш тaрзи билaн боFлaётгaндa демогеогрaфик нукгаи нaзaрдaн «др^ган булади. Aксинчa, швхвр Ba кишлок жойлaр yлaрнинг тaбиий, ижтимоий-иктисодий шaрт-шaроити, ривожлaниш хyсyсиятлaрини твхлил этишдa демогрaфик жaрaёнлaрнинг тyтгaн урни, тaъсири доирaсидa олиб борилгaн тaдкдкотлaр геодемогрaфик хисоблвтади [8; 49-б.].

Бирор худуддвги вхолининг тyFилиши, улим кyрсaткичдaри, динaмикaси, мигрaцион xaрaкaти, ёш Ba жинсий тaркибининг мaълyм Ba^raara холвти демогрaфик жaрaён хисоблвниб, демогрaфик жaрaёнлaр тaрихи инсоният тaрихи билaн чaмбaрчaс боFликдир.

Демогрaфик жaрaёнлaр хвётнинг бaрчa иктисодий Ba ижтимоий соxaдaригa бевоситa тaъсир этувчи жaрaён хисоблвтади. Axолишyнослик фaнининг ривождaнишидaги умумий конунияттар aдоxидa иктисодий Ba тaбиий шaроитлaргa эгa xyдyдлaрдa кyпгинa жиxaтлaригa кyрa мyрaккaб мyaммолaрни келтириб чикдрвди Ba фaн олдига янги мyaммолaрни куяди.

Axоли сонининг кутайиши, тyFилиш, улим Ba тaбиий усиш хвмдв унинг худудий тaфовyтлaри ишлaб чикдриш кyчдaрининг ривождaниши Ba худудий тaшкил этилиши билaн бир-бирига мос келиши ижтимоий-иктисодий ривожлaнишгa зaмин ярaтaди. Aкс xолдa, ушбу жaрaёнлaр Уртaсидaги номyтaносибликлaр кдтор ижтимоий-иктисодий мyaммолaрни вyжyдгa келтиради. Шу боис xaм axоли сони, динaмикaси Ba унинг худудий тaркибидaги yзгaришлaргa тaъсир этyвчи омиллaрни твдкик килиш мухим axaмият кaсб этaди. Хрзирги Basraa, ушбу жaрaёнлaрни Ургaнишдa вхоли геогрaфияси, ижтимоий-иктисодий соxaдaр Ba бошкв кдтор тврмоклвр мухим вхвмият квсб этвди.

Демогрaфик жaрaёнлaрни твдкик килиш abarra, демогрaфик жaрaёнлaр нaзaриясигa боFлик холдв содир булвди. Россиялик олим A.Kвaшa фикричв "... демогрaфик жaрaёнлaрнинг мохияти - вхолининг твкрор бврпо килинишининг оптим^ турини шaкдлaнтириш Ba бaркaрорлaштиришдaн (кенг мвънодв вхолини ривождaнтиришдaн) и6орвтдир" [6; 12б-б.].

В.И.Борисов эсв "Демогрaфия - вхолининг, унинг социaд-тaрихий твркиб топишини хисобга олган холдв Фвкдт твбиий (биологик) твкрор бврпо килинишини Ургвнвди", деб тaъкидлaб утади [3; 20-б.]. Шунингдек, "... биз вхолини твбиий твкрор бврпо килиниши xa^Aa гапирсвк хвм, y демогрaфик жaрaёнлaрни хеч квндвй биологиялвштириш мвъносини aнглaтмaйди. Кишилвр иштирок этaётгaн жaрaёнлaр иккилaнyвчи биосоцивл тaбиaтигa эта, лекин улврдвн биологик омиллврнинг твъсири социвл омиллврга нисбвтвн там. Шунинг учун хвм демогрвфия твбиий эмвс, бвлки социвл фвнлвр тизимига киради" деб ёзган [3; 21-б.].

Юкоридаги келтирилган таърифларда факат ахоли табиий харакати камраб олинган. Вахоланки, демографик жараёнларга бевосита ва билвосита таъсир килувчи социал ва миграцион харакатлар эътиборга олинмаган. Бундай фикрлар Г.Киселева, А.Антонов, В.Козлов, В.Болдырев, Т.Бондарская каби олимларнинг ишларида хам таъкидлаб утилган.

Жорж Барклэй - демографик жараёнлар натижасида ахоли сонининг узгариши, яъни унинг купайиши хам, камайиши хам "ахолининг усиши" деб аталади. У ахоли сонининг ижобий ёки салбий усиши факат учта манбага, яъни тугилиш, улим ва миграция жараёнларига боглик, деб таъкидлайди [5; 11-б.] Шунингдек, Ральф Томлинсон хам куйидагича фикрни илгари суради: "Ахоли сони тугилиш, улим ва миграция омиллари таъсирида узгариб, бу жараёнга, биринчидан, баъзилар мазкур худудда тугилади, иккинчидан, махаллий ахоли ушбу худудда вафот этади, учинчидан, айрим ахоли кучиб келади ва, туртинчидан, махаллий ахоли узларининг худудидан кучиб кетади" [5; 11-б.]. Демак, ахоли сони усиши ва жойланишининг тахлили тугилиш, улим, эмиграция ва иммиграция жараёнларини тадкик килишдан бошланади.

Узбекистонда демографик жараёнлар И.Муллажонов, МДорахонов, Р.Убайдуллаева, О.Б.Ата-Мирзаев, А.АДаюмов, А.С.Солиев, ХСалимов, М.Буриева, З.Н.Тожиева, Р.БДодиров ва бошка олимлар илмий ишларида тадкик килинган. Мазкур тадкикот ишида хам уларнинг хам илмий гоялари эътиборга олинган.

Худудларда демографик жараёнлар ривожланишига бир канча омиллар таъсир этади. Демографик жараёнлар ривожланишида ижтимоий-иктисодий омилларнинг урни катта. Масалан, бутун дунё мамлакатларида утган аср 50-йилларидан бошлаб иктисодий-ижтимоий шароитнинг яхшиланиб бориши тугилишнинг усишига олиб келган. Лекин, хозирги кунда ушбу жараён аксинча тус олди, яъни у ахоли турмуш шароитининг яхшиланиши тугилиш суръатининг усишига эмас, балки камайишига олиб келмокда.

Тарихий маълумотларга кура, кадимги даврларда тугилишнинг куп булиши гудаклар улимининг юкори булиши ва уларнинг бир кисми яшаб колиб, наслини давом эттириш максадида оилалар куп фарзанд куришга харакат килишган. Шу сабабдан уша даврда улим суръатининг катта булишига карамасдан, ахоли сони тугилиш хисобига доимо усиб келган. Утган асрда жахонда тиббий санитария хизматининг ривожланиши улим даражаси, айникса гудаклар улимининг камайиши "демографик портлаш"нинг вужудга келишига сабаб булди. Шу боис, утган асрнинг иккинчи ярмида оилаларда фарзандлар сони куп булди.

Худудларнинг экологик вазияти демографик жараёнларда мухим омил хисобланган ахоли усиши ва миграция жараёнларига уз таъсирини курсатади. Маълумки, ишлаб чикаришнинг ривожланиши, ахоли сонининг

усиши ва турмуш шароитининг тобора яхшиланиб бориши уларнинг табиатга булган таъсирининг кучайишига олиб келади. Натижада табиий мувозанат бузилиб, бир катор худудларда экологик муаммолар пайдо булишига олиб келган. Шунингдек, урбанизация даражасининг усиши ва саноатнинг ривожланиши билан атмосферага чикарилаётган саноат ва маиший чикиндилар микдори ортмокда. Бу эса, уз навбатида ижтимоий-иктисодий, демографик ва экологик муаммоларни келтириб чикармокда. Шу боис, географик муаммоларни хал этишда географик ва экологик (геоэкологик) ёндашув жуда мухим урин тутади.

Демографик жараёнларга, хусусан ахоли тугилишига урбанизация жараёни хам катта таъсир килади. Чунончи, шахарларда, айникса йирик шахарларда ахоли тугилиш даражаси кишлок жойларига нисбатан паст булади. Бунда шахарларда ахолининг маълумотлилик даражаси, аёлларнинг ижтимоий ишлаб чикаришга кенг жалб этилганлиги ва шахар турмуш тарзи асосий омиллар хисобланади. Бирок утган асрда шахар ахолиси салмоги кишлок жойларига нисбатан тез усган. Мазкур холат кишлок-шахар уртасидаги узаро миграция жараёнларида шахарларнинг иммиграция марказига айланиши билан ифодаланади. Ишлаб чикаришнинг асосий кисми шахарларда жамланган булиб, уларни мехнат ресурслари билан таъминлашда кишлок ахолиси асосий манба хисобланади. Бу эса кишлок жойларидан шахарларга доимий ёки маятник миграциясида уз аксини топган.

Демографик жараёнлар, ахолининг табиий купайиши нафакат объектив омилларга, балки никох-оила муносабатлари, узларининг хохиш-истакларига хам богликдир. Бугунги кунда ёшларнинг уз оилаларини онгли равишда режалаштираётганлигини келтириш мумкин. Бундан ташкари, тугилиш даражасига никох ва ажралишлар микдорининг узгариши хам катта таъсир килади. Ёш оилаларда уй-жой муаммоси, яшаш жойини узгартириши, шунингдек, аёлларнинг ижтимоий ишлаб чикаришга кенг жалб килинганлиги тугилиш даражасининг камайишига олиб келувчи асосий омиллардан биридир. Бундай муаммо ва жараёнлар куп холларда шахарларга хосдир.

Ахолининг миллий ва этник таркиби хамда урф-одатларининг узига хос хусусиятлари тугилиш ва ахолининг такрор барпо булишида мухим ахамиятга эга. Масалан, куплаб халкларда таркиб топган урф-одатларига кура куп фарзанд куриш хунузгача сакланиб келмокда. Ушбу холат якин йилларгача мамлакатимизда махаллий, айникса кишлок жойлари ахолиси учун хос булиб келган. Лекин, юкорида келтириб утилган омиллар натижасида ахолининг усиш суръати анча камайиб кетди.

Ахоли такрор барпо булишида миграция, айникса ташки миграциянинг ахамияти катта. Ахоли миграцияси нафакат ахоли сонининг усиши ёки табиий купайишига, балки унинг худудий таксимланиши, жойланишига, ахолининг ёш-жинс, миллий ва ижтимоий таркибининг

узгаришига хам олиб келади. Уз навбатида, ушбу жараённинг содир булишига у ёки бу худудда ижтимоий-иктисодий, сиёсий ва экологик омиллар сабаб булади.

- бугунги кунда демографик жараёнлар, унга таъсир курсатувчи омиллар, уларнинг турли мамлакат ва минтакалардаги хусусият ва фаркланишлари ахоли географияси томонидан урганилиб, уни тадкик этиш келажакда юзага келиши мумкин булган демографик вазиятни башорат килиш ва тегишли чора-тадбирларни ишлаб чикишга хизмат килади;

- демографик жараёнлар ва унинг худудий жихатларини урганиш ва статистик тахлил килиш нихоятда мураккаб булиб, турли мутахассис олимлар томонидан максадли урганилиши худудларни демографик ривожланиши билан боглик муаммоларни аниклаш, минтакавий ёки махаллий ахамиятга эга дастурларни ишлаб чикишда мухим ахамиятга эга.

Фойдаланилган адабиётлар руй^ати:

1. Буриева М.Р. Демография асослари. -Т. 2001. -120 б.

2. Буриева М.Р., Тожиева З.Н., Зокиров С.С. Ахоли географияси ва демография асослари. -Т.: Тафаккур, 2011. -160 б.

3. Борисов В.А. Демография. -М.: NOTA BENE, 2003. -344 с.

4. Валентей Д.И., Кваша А.Я. Основы демографии. -М.: Мысль, 1989. -283 с.

5. Ембергенов Н.Ж. Кораколпогистон Республикаси ахолиси усиши ва жойланишидаги узгаришлар. География фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертацияси. Тошкент, 2011. -148 б.

6. Кваша А.Я. Что такое демография? -М.: Мысль, 1985. -126 с.

7. Солиев А., Каршибоева Л. Иктисодий географиянинг назарий ва амалий масалалари. -Т., 1999. -181 б.

8. Тожиева З.Н. Узбекистон ахолиси: усиши ва жойланиши. Т.: -2010. -276 б.

9. Тожиева З.Н. Ахолишунослик ва ижтимоий-иктисодий тараккиёт// Ер хакидаги фанлар: истикбол ва муаммолар. Республика илмий-амалий конференция материаллари. -Тошкент, 2017. -Б. 120-122.

10. Tojiyeva Z.N. Aholi geografiyasi. -Т.: Nodirabegim, 2019. -254 b.

11. Каюмов А.А., Якубов У.Ш., Абдуллаев А.Г. Ахоли географияси ва демографияси. Т.: Fan va texnologiya, 2011. -160 б.

12. Узбекистон Миллий Энциклопедияси. Т.3. -Т.: Узбекистон Миллий энциклопедияси, 2002. -704 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.