CC BY
27MAMLAKATIMIZDA SUT YO�NALISHIDAGI QORA MOLLARNI RIVOJLANTIRISH VA SAMARALI FOYDALANISH OMILLARI
Toshmatov Anvarjon Utkirovich
Samarqand davlat veterinariya meditsinasi, chorvachilik va biotexnalogiylar universiteti Toshkent filiali 2-bosqich magistranti.
https://doi.org/10.5281/zenodo.7986961
Qabul qilindi: 30.05.2023
Crossref DOI: 10.24412/cl-37059-2023-05-249-254
���: 59.006
Annotatsiya: Mamlakatimizda chorvachilik sohasini rivojlantirish sut yo�nalishidagi qoramollarni ko�paytirish, nasl sifatini yaxshilash, chorva mol bosh sonini oshirish, yangi zotlar yaratish va mavjud zotlarni takomillashtirish.
Kalit so�zlar: qoramol, chorva, sut, zot, golishtin, qizil-ola, aberdin-angus, qizilcho�l, simmental, go�sht, ishlab chiqarish, maxsuldorlik, ozuqa bazasi.
Abstract: The development of the livestock industry in our country is to increase the number of dairy cattle, improve the quality of the offspring, increase the number of cattle, create new breeds and improve existing breeds.
Key words: cattle, cattle, milk, breed, golishtin, red-ola, aberdeen-angus, kizilchol, simmental, meat, production, productivity, feed base.
���������: �������� ������� �������������� � ����� ������ ����������� � ���������� ��������� ��������� �����, ��������� �������� ��������, ���������� ��������� �������� �������� �����, �������� ����� � ��������� ������������ �����.
�������� �����: ������� ������� ����, ������� ������� ����, ������, ������, ��������, ���-���, �������-�����, ��������, ����������, ����, ��������������, ��������������, �������� ����.
KIRISH.
Hozirgi kunda jahon iqtisodiyotida chorvachilik sohasi alohida o�rinni egallaydi. Birlamchi extiyojimiz bo�lgan oziq-ovqatimiz uchun zarur bo�lgan sut, go�sht, tuxum mahsulotlari chorva hayvonlari va parrandalardan olinadi. Xususan mamlakatimizda ham muhtaram prezidentimiz tamonidan chorvachilik sohasini rivojlantirish borasida bir qator qarorlar qabul qilingan.
�Chorvachilik tarmog�ini yanada rivojlantirish va qo�llab-quvvatlash chora tadbirlar to�g�risida� 2019-yil 20-martdagi PQ-9608-sonli qarori va �Chorvachilik tarmoqlarini davlat tomonidan yanada qo�llab-quvvatlashga doir qo�shimcha chora tadbirlar to�g�risidagi� 2021-yil 3-martdagi PQ-5017-sonli qarorlari asosida chorvachiligimizdagi barcha sohalar rivojlanayapti, ravnaq topayapti.
ASOSIY QISM.
Mamlakatimizda sut yo�nalishidagi qoramollarni ko�paytirish, ulardan samarali foydalanish, chet-eldan olib kelib o�zimizni iqlim sharoitiga moslashish ustida ko�plab ishlar amalga oshirilayapti. Hozirda xo�jaliklarimizda rejali ravishda foydalanib kelinayotgan sut yo�nalishadagi qoramollardan �Qora-ola golishtin�, �Qizilcho�l�, �Bushiyev� zotlari mavjud.
1-rasm.
Bu zotdor qoramollarni ekstrer va intrier ko�rsatgichlari bo�yicha mamlakatimiz olimlaridan professor A.Q. Qaharov, konstitutsiya tiplari, iqlim o�zgarishiga adaptatsiya qilish xususiyatlari bo�yicha akademik U.K. Izbasarov tomonidan ilmiy ishlar olib borilgan. Hozirgi kunda bu zotlarni mamlakatimizda to�liq moslashishini, o�zimizni mahalliy qoramollar bilan birga chatishtirish orqali nasl sifati yaxshi bo�lgan, epizotologik va yuqumli kasalliklarga chidamli bo�lgan urg�ochi buzoqchalar olish ustida ilmiy ishlar olib borilmoqda.
�Qora-ola golishtin� zotiga mansub bo�lgan qoramollarni tusi qora-ola va qizil-ola rangda bo�ladi va tanadagi oq va qora ranglarning nisbati turlicha bo�ladi, buzoqchalarni tug�ilgandagi tirik vazni 38-48 kg gacha bo�ladi.
2-rasm.
Zot haqida 1871-yilda naslchilik kitobi yaratildi. Olti oylik erkak buqachalarni vazni 150-170 kg keladi. O�rta yoshdagi sigirlarni og�irligi 550-680 kg keladi. Bu zotni buqalari yaxshi sharoitda o�stirilib boqilganda 1 tonnagacha go�sht beradi.
Sigirlarning ekstreri sut yo�nalishiga juda mos bo�lib tanasi uchburchaksimon, yelkasi keng, mushaklari past rivojlangan, sigirlarning 95% kosasimon yelin shakliga ega bo�ladi, yelin indeksi ko�rsatgichi 48-50%, sutni oqim tezligi minutiga 2,5 kg sut tarkibidagi yog�, oqsil ko�rsatgichlari turli mintaqalarda turlicha bo�lib iqlim sharoitiga va ozuqa bazasiga bog�liq bo�ladi. Isroilda bir bosh sigirdan bir laktasiya davrida 10000 kg sut olishga erishildi, sut tarkibidagi yog� 3,1-3,3% ni va oqsil 2,9% ni tashkil qilgan. Rossiyada esa bu ko�rsatgich laktasiya davrida sut miqdori 7500 kg ni tashkil qilib tarkibidagi yog� 3,5-3,7 % ni oqsil miqdori 3,2-3,5 % ni tashkil qiladi. Bu zotni mamlakatimiz hududiga chorvachilik bo�yicha shug�ullanadigan fermerlarimiz olib kelib samarali foydalanishmoqda.
�Qizil-ola golishtin� uy sharoitida.
�Golishtin� zotiga mansub bo�lgan sigirlarni rekord darajasidagi sigirlar deb ham atashadi. 1983-yilda �Golishtin� zotidagi sigirdan 305 kunlik laktasiya davrida 25000 kg sut bergan edi. Dunyo bo�yicha mutloq rekord aynan shu zotga tegishli. 2004-yilda Julian laqabli sigir 30500 kg sut bergan. �Golishtin� zotiga mansub sigirlarni oziqlantirishda o�ziga xos ratsion tuziladi. Ozuqadan tashqari mahalliy iqlimni ham hisobga olish kerak. O�zimizning mamlakatimizda beda o�simligidan keng foydalaniladi. Ozuqa tarkibidagi protoin miqdori kamida 20% ni tashkil etish kerak. Mollar iliq suv bilan sug�oriladi, o�rtacha bitta sigir uchun 7 tonna ozuq talab etiladi. Qizil-ola golishtin zotidan hozirda dunyo miqyosida Daniya, Shevitsariya, Germaniya va boshqa davlatlar ko�plab foydalanishmoqda.
Bushiyev zoti o�zimizni milliy qoramol zotimiz hisoblanadi. Sut yo�nalishidagi zot sanaladi. O�zbekistonning Sirdaryo viloyatida Mirzacho�lda yaratilgan. Bu zotni yaratishni M.M. Bushiyev jaydari zebusimon sigirlarni golland zotining bilan, so�ngra uni shvits zoti oq quloq tumshuq atrofi qora yoki qizil, sigirlarning vazni 320-432 kg, buqalariniki 700-750 kg yag�rindan o�lchanganda balandligi 114-122 sm aylanasi 15-17 sm, 300 kunlik sog�im davrida 2400-2600 kg, ayrimlariniki 3000 kg gacha sut beradi Sut yog�liligi 3,9-4,1 % gacha bo�ladi. 1967-yilda Mirzacho�l zonasi uchun rayonlashtirilgan zot sifatida tasdiqlandi.
Qo�sh maxsuldor zotlardan mamlakatimizda rejali ravishda ko�paytiriladigan zotlaridan simmental, shivts sigirlari mavjud, bu zotlardan ham sut ham go�sht olinadi. Buzoqlari tug�ilganida 36-54 kg. gacha bo�ladi, sigirlari tirik vazni 650-850 kg gacha, buqalariniki 800-1200 kg. gacha keladi. Sut tarkibida yog�liligi ancha yo�qori bo�lib 4,1-4,4%ni tashkil qiladi. Bu zotlar teri-parazitar kasalliklarga ancha chidamli bo�lib tog� va tog� yon bag�irdagi hududlarga tez moslashadi, ozuqaga talabchanligi yuqori. Hozirda Jizzax, Qashqadaryo, Sirdaryo, Andijon viloyatlarida mavjud.
Simmental zoti bu zotga kiruvchi qoramollar Shvetsariyada mahalliy va 5-asrda keltirilgan Skandinaviya qoramollarini yaxshilash yo�li bilan chiqarilgan, Yevropa mamlakatlarida keng tarqalgan simmental zotini boshi, dum uchi oq yirik tana tuzilishi mustahkam. Sigirlarining vazni 500-600 kg ga boradi. Yuqori sifatli go�sht beradi. So�yim chiqimi 58-62%. Sigirlarning sut sog�imi o�rtacha 5000-6000 kg, yog�lilik darajasi 3,8-3,9% zotning rekordchi sigirlari bir yilda 14-15 ming kg sut beradi. Bu zot mamlakatimizga 1942-1955-yillarda keltirilib boshlangan. Hozirgi kunda deyarli mamlakatimizning barcha viloyatlarida mavjud.
Go�sht yo�nalishidagi zotlardan mamlakatimizda rejali ravishda ko�paytiriladigan sigirlardan aberdin-angus, qozoqi-oq bosh kabi qoramollar mavjud.
Aberdin-angus zoti Shotlandiyada yaratilgan sergo�sht zot, bu zot AQSH, Yangi-Zellandiya, Buyuk Britaniya, Argentina va boshqa mamlakatlarda boqiladi. Bu zot qora tusli, shox tanasi silindirsimon, oyoqlari kalta va baquvvat bo�ladi. Sigirlarining tirik vazni 500-550 kg gacha, buqalariniki 750-800 kg, ba�zan 1000 kg ga boradi, 15-16 oylik axtalangan buqachalari 450-460 kg go�sht qiladi. Bo�rdoqi qilib so�yilganda 60% go�sht beradi. Hozirgi kunda Surxondaryo viloyati Uzun tumanidagi Bobotog�, hamda Qashqadaryo viloyatining Dehqonobod tumanidagi U.Yusupov nomidagi xo�jaliklarda mahalliy sharoitlarda bu zot imkoniyatlarini o�rganish davom etmoqda. Bu zot mamlakatimizni tog�li hududlarida keng tarqalgan.
XULOSA.
Bu zotlar mamlakatimizga tez moslashuvchan, yuqori darajada mahsulot beruvchan zotlar hisoblanadi. Muhtaram Prezidetimiz tomonidan chorvachilik sohasiga subsidiyalar ajratilayapti. �Har bir oila tadbirkor� shiori ostida parranda ko�paytirish, intensiv usulda baliq ko�paytirish ishlari yo�lga qo�yilmoqda. Yoshlarni bandligini ta�minlash uchun chorvachilik sohasida bir qancha kredit tizimlari joriy etildi. Buning natijasida yosh fermerlarga keng imkoniyatlar yaratilib kelinmoqda.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO�YXATI:
1. Chorvachilikda iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish bo�yicha qo�shimcha chora-tadbirlar to�g�risida�gi O�zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ-2841-sonli qarori. Toshkent. 2017 yil 16 mart. lex.uz.
2. O�zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-2021 yillarda �O�zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo�yicha harakatlar strategiyasi to�g�risida� gi PF-4947 sonli Farmoni. // Toshkent. 2017-yil. 7-fevral. lex.uz.
3. Aybashev M.K. Produktivnost i sostav moloka korov cherno pestroy porod� raznogo genotipa v zavisimosti ot razlichn�x faktorov. Trud� UzNIIJ, v�p. 37, Tashkent, 1982, 47-53 s.
4. Aytuganov N.S. Mer� razvitiyu semenovodstva kormov�x trav v Kazaxstane. Jivotnovodstvo i kormoproizvodstvo: teoriya, praktika i innovasiya. Material� mejdunarodnoy nauchno-prakticheskoy konferensii. Almat� 6-7 iyunya 2013 god. st. 180-182.
5. Alabushev I.O. Bioximicheskiy sostav krovi korov v zavisimosti ot urovnya legkofermentiruyem�x uglevodov v rasione. V kn.; Intensifikasiya proizvodstva i ispolzovaniya kormov.Persianovka, 1984,65-68.
6. Aliyev, A.A. Obmen ve�yestv u jvachn�x jivotn�x. / A.A.Aliyev. - M.: NIS "Injener", 1997. - 419 s.
7. Anikin A.S. Prinsip� normirovaniya energii dlya v�sokoproduktivn�x laktiruyu�ix korov / A.S.Anikin, R.V.Nekrasov, A.V.Golovin, N.G.Pervov, M.G.Chabayev // Zootexniya. - 2011. - �10. - S. 11-12.
8. Arxipov, A.V. Organizasiya kontrolya polnosennogo kormleniya v�sokoproduktivn�x korov / A.V.Arxipov // Veterinariya selskoxozyaystvenn�x jivotn�x. - 2005. - �8. - S. 61-67.
9. Axmedova S.M., Massino I.V., Yeremenko O.V. Semenovodstvo kormov�x kultur.�Mexnat�, 1989, 152 s.
10. Baymakanov Ye.J. Sovershenstvovaniye sposoba poseva i uxoda za odnosemyannoy kormovoy svekloy v usloviyax Syentralnogo rayona Nechernozemnoy zon�. Avtoreferat dissertasii na soiskaniye uchenoy stepeni kandidata s.-x. nauk. Moskva, 1993, s. 16.
11. Barabanshikov N.V. Kontrol kachestva moloka na fermax. M.:Agropromizdat.1986, 280.
