Научная статья на тему 'МАМЛАКАТИМИЗДА ИНТЕЛЛЕКТУАЛ КАПИТАЛ ВА ИННОВАЦИОН ФАОЛИЯТНИНГ АМАЛИЙ ҲОЛАТИ ТАҲЛИЛИ'

МАМЛАКАТИМИЗДА ИНТЕЛЛЕКТУАЛ КАПИТАЛ ВА ИННОВАЦИОН ФАОЛИЯТНИНГ АМАЛИЙ ҲОЛАТИ ТАҲЛИЛИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
246
40
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
билимлар иқтисодиёти / интеллектуал капитал / инновация / инновацион тадбиркорлик / инновацион маҳсулотлар ва хизматлар. / экономика знаний / интеллектуальный капитал / инновации / инновационное предпринимательство / инновационные продукты и услуги.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Хасанхонова Нодира Исаметдиновна

Мақолада мамлакатимизда интеллектуал капитал ва инновацион фаолиятнинг амалий ҳолати тўғрисида фикр юритилган. Жумладан, унда интеллектуал капиталдан самарали фойдаланиш асосида инновацион тизимни кенг жорий этилиши тўхталиб ўтилган. Мақолада ИТТКИ харажатлар, ихтиролар учун берилган аризалар сони, улардан рўйхатга олинганлар сони тахлил этилган. Таҳлил натижасида, ҳозирги кунга келиб, инновацион маҳсулотлар, хизматларнинг корхона ва ташкилотларга жорий этилиши тўғрисида атрофлича хулоса қилинди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ПРАКТИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ СОСТОЯНИЯ ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНОГО КАПИТАЛА И ИННОВАЦИОННОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ В НАШЕЙ СТРАНЕ

В статье рассматривается реальное состояние интеллектуального капитала и инноваций в нашей стране. В частности, в ней рассматривается внедрение инновационной системы, основанной на эффективном использовании интеллектуального капитала. В статье анализируются затраты на НИОКР, количество заявок и зарегистрированных изобретений. В результате анализа был сделан всеобъемлющий вывод о внедрении инновационных продуктов и услуг на предприятиях и в организациях на сегодняшний день.

Текст научной работы на тему «МАМЛАКАТИМИЗДА ИНТЕЛЛЕКТУАЛ КАПИТАЛ ВА ИННОВАЦИОН ФАОЛИЯТНИНГ АМАЛИЙ ҲОЛАТИ ТАҲЛИЛИ»

Хасанхонова Нодира Исаметдиновна,

Тошкент молия институти "Иктисодиёт" кафедраси катта укитувчиси

МАМЛАКАТИМИЗДА ИНТЕЛЛЕКТУАЛ КАПИТАЛ ВА ИННОВАЦИОН ФАОЛИЯТНИНГ АМАЛИЙ ДОЛАТИ ЩЛИЛИ

УДК: 657.1

ХАСАНХОНОВА Н.И. МАМЛАКАТИМИЗДА ИНТЕЛЛЕКТУАЛ КАПИТАЛ ВА ИННОВАЦИОН ФАОЛИЯТНИНГ АМАЛИЙ ХОЛАТИ ТАХЛИЛИ

Маколада мамлакатимизда интеллектуал капитал ва инновацион фаолиятнинг амалий х,олати туFрисида фикр юритилган. Жумладан, унда интеллектуал капиталдан самарали фойдаланиш асосида инновацион тизимни кенг жорий этилиши тухталиб утилган. Маколада ИТТКИ харажатлар, ихтиро-лар учун берилган аризалар сони, улардан руйхатга олинганлар сони тахлил этилган. Тах,лил нати-жасида, х,озирги кунга келиб, инновацион мах,сулотлар, хизматларнинг корхона ва ташкилотларга жорий этилиши туFрисида атрофлича хулоса килинди.

Таянч суз ва иборалар: билимлар иктисодиёти, интеллектуал капитал, инновация, инновацион тадбиркорлик, инновацион мах,сулотлар ва хизматлар.

ХАСАНХОНОВА Н.И. ПРАКТИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ СОСТОЯНИЯ ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНОГО КАПИТАЛА И ИННОВАЦИОННОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ В НАШЕЙ СТРАНЕ

В статье рассматривается реальное состояние интеллектуального капитала и инноваций в нашей стране. В частности, в ней рассматривается внедрение инновационной системы, основанной на эффективном использовании интеллектуального капитала. В статье анализируются затраты на НИОКР, количество заявок и зарегистрированных изобретений. В результате анализа был сделан всеобъемлющий вывод о внедрении инновационных продуктов и услуг на предприятиях и в организациях на сегодняшний день.

Ключевые слова: экономика знаний, интеллектуальный капитал, инновации, инновационное предпринимательство, инновационные продукты и услуги.

KHASANHONOVA N.I. PRACTICAL ANALYSIS OF INTELLECTUAL CAPITAL AND STATUS OF INNOVATIVE ACTIVITIES IN THE COUNTRY

In the article is discussed the real statuse of intellectual capital and innovations in the country. In particular, there is examined the innovative system introduction based on the efficient use of intellectual capital. The article analyzes the costs of R&D, the number of applications and registered inventions. As a result of the analysis, a comprehensive conclusion was made in regards the implementation of innovative products and services in enterprises and organizations today.

Keywords: knowledge economy, intellectual capital, innovation, innovative entrepreneurship, innovative products and services.

Кириш.

Бугунги кунда интеллектуал капитал моддий капитал билан бир к,аторда ик,тисодиётни ривож-лантиришнинг асосий манбаларидан бири сифа-тида каралмокда. Интеллектуал ресурслар мил-лий иктисодиётнинг энг мухим репродуктив ва раFбатлантирувчи ресурслари сирасига киради. Билимлар иктисодиётида интеллектуал мулк замонавий ишлаб чикаришда доминант ва хал килувчи роль уйнамокда, у ракобатчи давлатлар, минтакалар, саноат ва корхоналарнинг мухим оми-лига айланди.

Замонавий иктисодиёт шароитида глобал тармок турли сохаларга кириб бормокда, юкори самарадорликка эга технология ва аклли ишлаб чикариш (хизматлар) сохалари кенгаймокда. Жахон билимлар ик,тисодиётини хаётнинг ажрал-мас кисми эканлигини тан олмокда. Хитой, АК.Ш, Япония, Германия ва Жанубий Кореяларда ракамли алока, компьютер технологиялари, электр жихозлари, транспорт, медицина, механик жихозлари ва аудио-визуал технологияларни яратишга булган патентлар сони уларни билимлар иктисодиётида туFри йуналиш ололганини курсатмокда. Хитойда биринчи уринда ракамли алока буйича 16%, иккинчи уринда компьютер технологиялари буйича 14% ва учинчи уринда аудио-визуал технологияларга 6,1% патентга аризалар сони туFри келмокда. АКШда биринчи уринда компьютер технологиялари 12%, иккинчи уринда медицина технологиялари 10,9%, учинчи уринда рак,амли алок,а 7% патентга аризалар сони тури келмокда. Японияда биринчи уринда электр жихозлари, курилмалари 11,2%, иккинчи уринда компьютер технологиялари 5,7% ва учинчи уринда транспортга 5,6% патентга аризалар сони туFри келмокда. Германияда биринчи уринда транспорт 10,7%, иккинчи уринда электр жихозлари, курилмалар 10,5% ва учинчи уринда механизм-лар 6,4% патентга аризалар сони туFри келмокда. Жанубий Корея биринчи уринда ракамли алока 9,9%, иккинчи уринда электр жихозлар 9,6% ва учинчи уринда компьютер технологиялари 7,6% патентга аризалар сони туFри келмокда1. Хитой-даги ракамли алока буйича Huawai Techlogies Со

1 https://www.wipo.int/edocs/infogdocs/en/ ¡pfactsandf¡gures2019/ Всемирная организация инте-лектуальной собственности сайти маълумотлари асосида.

ташкилоти 2019 йилда илмий ишланмалари учун 4411 та2 халк,аро патент олишга ариза топширган.

Жахон бозорига кириб бораётган Узбекистонда билимлар иктисодиётини жорий этилиши миллий ракобатбардошлик даражасини, яъни, мамлака-тимиз хар бир аъзоси фаровонлигини таъминлаш имкониятини беради. Интеллектуал мулк мамла-катда ижтимоий мехнат унумдорлиги даражасини белгиловчи ва илмий ишланмаларни олFа суради-ган воситалар ва омиллар мажмуи. Бизнинг фикри-мизча, интеллектуал капитални урганишнинг дол-зарблиги икки жихатдан белгиланади: бу глобал ва махаллий. Ишлаб чикаришни кенгайтириш, техник такомиллаштириш, доимий янгилаш, ободонлаш-тириш ва одамларнинг турмуш сифатини яхши-лаш, юкори самарадорлик ва хавфсизликни таъ-минлашга булган мукаррар истаги бугунги кунда ресурсларнинг этишмаслиги билан тобора ортиб бораётган муаммоларга олиб келади. Масалан, нефт ва газнинг танкислиги, шунингдек, уларни кайта ишлаш кучлари махсулотларининг альтернатив энергия манбаларини излашга салбий таъ-сири. Умуман олганда, инсон хаётини анча содда-лаштирадиган технологиялар пайдо булмокда. Шу муносабат билан, хозирги вак,тда ик,тисодий усиш инновацион ривожланиш ва интеллектуал бойлик билан узвий боFликдир.

Мавзуга оид адабиётлар шарк,и.

Интеллектуал капиталга илк бор таъриф берган Томас А.Стюарт хисобланади. У узининг "Intellectual Capital" номли китобида3 интеллектуал капиталга куйидагича таъриф берган: "интеллектуал капитал - бу киймати каттарок булган мулк ишлаб чикариш учун ишлатиладиган, компанияда шак-лланган ва унга тегишли булган узига хос фойдали билим, интеллектуал материалдир. Ак,лнинг эркин харакат кучи таъсирида маълум шаклга эга булган кандайдир фойдали кийматликлар: маълумотлар руйхати, ахборот базаси, жараённинг тафсилоти ва шу кабилар вужудга келганда, акл-идрок мулкка айланади".

2 https://www.wipo.int/edocs/infogdocs/en/ ipfactsandfigures2019/ Всемирная организация инте-лектуальной собственности сайти маълумотлари асосида.

3 Стюарт Томас А. Интеллектуальный капитал. Новый источник богатства организаций. / Пер. с анг.В.Поздриной. - М.: Поколение, 2007. - С.368. Steward T.A. Intellectual Capital. The New Wealth of Organizations. New York: Currency Doubleday, 1997.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 4(136)

Рус олими В.Л.Иноземцев1 фикрича, "интеллектуал капитал - бу узининг табиати ва ишлаб чикариш жараёнида иштирок этиш шакллари буйича фирма доирасида интеллектуал капитал тусини оладиган ахборот, билим ва омиллардир. Интеллектуал капитални фирма ходимларининг илмий ва теран буюмлари, интеллектуал мулки, тупланган тажрибалари, узаро алокалари, ташки-лий тузилмалари, ахборот тармоклари ва имижини узида бирлаштирувчи "жамоа акли" куриниши сифатида ифодалаш мумкин".

Б.Б.Леонтьев2 фикрига кура "интеллектуал капитал - бу корхонада мавжуд булган барча активлар киймати. Уларга куйидагилар киради: интеллектуал мулк, маълум интеллектуал янгиликлар, билимлар, кобилиятлар, жамланган билимлар базаси".

Б.Б.Леонтьев интеллектуал капиталнинг ах,амиятини куйидагича ифодалаган3:

- айнан интеллектуал капитал х,ар кандай корхонанинг асосини белгилайди;

- интеллектуал капитал буйича бошкарув тизими сифати туFрисида бирон хулосага келиш мумкин;

- интеллектуал капитал ишлаб чикариш тех-нологияси ва унинг мах,сулотлари янгиланишига тез суръат ва характер беради, улар келгусида бозорда баркарор ракобатли афзалликлар булиб Хисобланади.

Юртимиз олимларидан бири М.Э.Пулатов4 кор-хона интеллектуал капиталини 3 таркибий кисмда ифодалайди: инсон капитали, ташкилий капитал ва истеъмол капитали.

Билимлар иктисодиётда интеллектуал капитал мамлакатлар, минтакалар, саноат ва корхоналар-нинг ривожланиши ва ракобатбардошлигининг асосий манбаига айланмокда. Чунки жах,он бозо-рига чикишда корхоналарда доим куйидаги муам-молар туради: биринчидан, ракобат туфайли юкори технологияли мах,сулотларни яратишга; иккинчидан, товар бозорларида бизнесни макси-мал даражада х,имоя килишни таъминлаш; учинчи-

1 Иноземцев В.Л. За пределами экономического общества. - М.: «Academia» - «Наука», 1998. - С.23.

2 Леонтьев Б.Б. Цена интеллекта. Интеллектуальный капитал в российском бизнесе. - М.: Издательский центр "Акционер", 2002. - С. 17.

3 Леонтьев Б.Б. Цена интеллекта. Интеллектуальный капитал в российском бизнесе. - М.: Издательский центр "Акционер", 2002. - С. 17.

4 Пулатов М.Э. Интеллектуал капитал х,исоби ва

аудити методологиясини такомиллаштириш. Иктисод фани буйича фан доктори олиш учун ёзилган диссертация. Т.: 2017. - Б. 34.

дан, товарлар бозорларида к,айта так,симланишини таъминлашда самарали таъсир курсатиш.

Ушбу муаммоларнинг биринчиси илмий-тадкикот фаолиятини кучайтириш ёки ихтиро-лар ва бошка илмий-техник ютукларга эга булиш зарур. Иккинчиси якуний махсулотга киритилган ижодий фаолият натижаларига хукукларни таъминлаш оркали хал килинади.

А.С.Муртазин5 фикрича микро даражада интеллектуал капитал бу фойда (ик,тисодий фойда) учун самарали фойдаланиладиган дастурий таъминот, патентлар, маълумотлар базалари, савдо белги-ларини уз ичига олган билим, куникма, ишлаб чикариш тажрибаси, ходимларнинг малакаси, шунингдек, номоддий активларда шаклланган капиталдир. Макро даражада интеллектуал капитал бу инсон капитали ва маълум бир мамлакат-нинг таркибий капиталининг бир к,исмидир. Макро даражадаги интеллектуал инсон капитали янги Fояларни вужудга келтириш к,обилиятига эга булган ижодкорлик ва маълум аклий кобилият элемент-ларидан фойдаланган холда юк,ори ва олий маълу-мотдан кейинги маълумотга эга булган ахолининг бир к,исми, шунингдек, ик,тисодий фаол ахолининг алохида тоифаси (реал ишлаб чикариш ва инно-вациялар сохасида бизнес билан шуFулланувчи тадбиркорлар ушбу тоифага киради). Макро даражадаги интеллектуал таркибий капитал уз ичига билим ва маълумотларни туплаш ва саклаш тизи-мини (маълумотлар базалари, оммавий ахборот воситалари, кутубхоналар, алока), билимларни ишлаб чик,ариш тизими (турли хил илмий-тадк,ик,от ташкилотлари, лойихалаштириш бюролари, компа-нияларнинг илмий булимлари ва бошк,алар), укув комплекси (умумий, урта, олий ва олий ук,ув юрти-дан кейинги таълим), шунингдек институционал тузилма (билимларни ишлаб чик,ариш ва бепул узатиш учун кулай мухит, мамлакатнинг илмий потенциалини химоя к,илиш сохасидаги давлат сиёсати ва мамлакат ик,тисодиётининг билимга интилувчанлигини оширишга к,аратилган интеллектуал капитални купайтириш учун хук,ук,ий май-донни яратишни) уз ичига олади.

Та^лил ва натижалар.

Давлат статистика кумитасининг баркарор ривожланиш мак,садлари буйича берилган маъ-лумотига кура Узбекистонда хар бир миллион ахолига туFри келадиган тадк,ик,отларнинг сони

5 Муртазин А.С. Институциональные основы формирования экономики знаний в России. Диссертация на соискание учёной степени кандидата экономических наук. Пенза, 2015. - С. 106-107.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 4(136)

2-жадвал. Узбекистонда ихтиролар учун берилган аризалар сони2

1-жадвал. ИТТКИга харажатлар ва 1 миллион а^олига т^ри келадиган тадкикотчилар сони

динамикаси1

Курсаткичлар 2014 й 2015 й 2016 й 2017 й 2018 й

ИТТКИга харажатлар ЯИМга нисбатан фоизда 0,16 0,17 0,18 0,16 0,1

Бир миллион ахолига туFри келадиган тадкикотчилар (тулик бандлик эквивалентида) сони 492 487 495 485 470

Курсаткичлар 2013 й. 2014 й. 2015 й. 2016 й. 2017 й. Жами

Жами аризалар сони 557 568 507 555 553 2740

Миллий аризачилар 299 345 288 353 357 1642

Хорижий аризачилар 258 223 219 202 196 1098

Шу жумладан, патент корпорацияси шартномаси буйича 248 210 213 194 185 1050

3-жадвал. Ихтироларни руйхатга олиш динамикаси3

Курсаткичлар 2013 й. 2014 й. 2015 й. 2016 й. 2017 й. Жами

Жами аризалар сони 184 179 153 166 205 887

Миллий аризачилар 105 106 94 102 144 551

Хорижий аризачилар 79 73 59 64 61 336

Шу жумладан, патент корпорацияси шартномаси буйича 72 70 56 62 58 255

хамда илмий тадкикот ва тажриба конструктор-лик ишларига харажатлар куйидагича узгаришлар мавжуд (1-жадвал).

1-жадвал маълумотларини тахлил килганимизда шу нарсани айтишимиз мумкинки илмий тадкикот ва тажриба конструкторлик ишларига (ИТТКИ) харажатларда тадкикотчилар сонида 2016 йилда кутарилиш юз берган, чунки айнан шу даврда Узбекистан яна икки поFонали PhD ва DsC тизимига утган. Бу узгариш уларга харажатлар ва тадкикотчилар сонидан салгина силжиш оркали таъсир килган. Албатта, бу холатни тахлил килишимиз лозим. Ривожланган мамлакатларда ИТТКИга харажатлар ЯИМга нисбатан 1,5-3% атро-фида булади, ривожланаётган мамлакатларда бу курсаткич 0,4%да булиши нормал хисобланади. Демак, Узбекистонни 0,16 курсаткичини олиши нормал холатда.

Билимлар иктисодиётини Узбекистонда амалда кулланилиши ва интеллектуал капитал даражасини

1 www.stat.uz. - Узбекистон Республикаси статистика кумитаси маълумотлари асосида

2 Узбекистон Республикаси интеллектуал мулк агент-лигининг йиллик хисоботи. - Т.: 2017.- Б.17.

3 Узбекистон Республикаси интеллектуал мулк агент-лигининг йиллик хисоботи. - Т.: 2017.- Б.21.

урганувчи ташкилот булиб Узбекистон Республикаси интеллектуал мулк кумитаси шугулланади. Унинг маълумотларига кура Узбекистонда ихтиролар учун аризалар йилдан йилга купайётганлигини курсатмокда (2-жадвал).

2-жадвални тахлил киладиган булсак, ихтиролар буйича миллий аризачилар сони йилдан-йилга ортаётганлигини куришимиз мумкин, у уму-мий аризачилардан 64,6%ни ташкил к,илмок,да. Бу миллий ихтирочиларимизда дадиллик, эртанги иктисодий усиш шароитига ишонч мавжуд-лигини курсатмокда. Бу ихтироларни йиллик руйхатга олиш суръатини куйидаги жадвал оркали куришимиз мумкин (3-жадвал).

3-жадвал маълумотлари асосида келтиришимиз керакки, 2017 йилда ундан олдинги йилга нисбатан 23,5%га усиш кузатилди. Улардан миллий ишлаб чикарувчилар томонидан амалга оширилган ихтиролар 70,2%га куп эканлигини куришимиз мумкин.

2017 йилда руйхатга олинган фойдали модел-лар 107 та, саноат намуналари 124 та, товар белги-лари 2300 та, ЭХМ учун дастурлар ва маълумотлар базаси 2254 та, селекция ютуклари 40 та, интеллек-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 4(136)

4-жадвал. Анъанавий ва инновацион тадбиркорликнинг фаркланиши1

Анъанавий тадбиркорликда иктисодий тафаккур йуналиши Инновацион тадбиркорликда иктисодий тафаккур йуналиши

Р.Кантильон тадбиркорни фойда олиши чегараланмаган, бахоси аник товарларни сотиб олади, лекин сотиш бахоси ноаник булган товар билан ш^улланадиган таваккалчи, таклифни талабга мословчи, деб бахолайди2. таваккалчилик асосида инновацион лойихалар-стартапларга инвестицияларни амалга оширалади

Классик сиёсий иктисодчиларнинг ёркин намоёндаси А.Смит "иктисодий одам" ва иктисодий жараёнларнинг "кузга куринмас кул" тамойили асосида тадбиркорликка оид уз концепциясини ишлаб чиккан. Унинг фикрига кура, бозор иктисодиёти шароитида фаолият курсатадиган хар бир инсон иктисодий одам хисобланади. Инсон факат уз шахсий манфаатларини кузлаб фаолият юритар экан, бу оркали у бошкаларга ёрдам курсатади. Шу оркали жамият тараккиётига хисса кушади3. бугуннинг иктисодий шахси инновацион лойихалар, ишланмалар ва технологияларни фаол куллаган холатда бозорга кириб боришни кузлайди

Ж.Б.Сэй бизнес, тадбиркорликни анча кенг, максимал махсулот (фойда) олиш максадида воситачи, ишлаб чикариш омилларини бир - бирига уЙFунлаштирувчи иктисодий агентдир4 деб таърифлайди. инновацион тадбиркорликда янгилик яратиш максадида иктисодиётдаги хали маълум булмаган ёки кенг таркалмаган омиллардан фойдаланиш ёки уларни анъанавий омиллар билан уЙFунлаштириш амалга оширилади

Инглиз олими Ж.М.Кейнс иктисодиётни давлат томонидан тартибга солиш, самарали талабни, инвестицияга булган мойилликни раFбатлантириш оркали тадбиркорликни ривожлантириш Fоясини илгари сурди5. фаол тадбиркор янги ва талаб юкори булган махсулот (иш, хизмат)ларни ишлаб чикиш билан ш^улланади

Й.Шумпетер тадбиркорни ишлаб чикаришни ташкил этувчи, унинг янги йулларини, комбинацияларини ишлаб чикувчи деб атаган. Унинг фикрига кура иктисодий мувозанат бузилган шароитда иктисодиётни харакатлантирувчи кучи сифатида тадбиркор намоён булади. Тадбиркор капитал эгаси булиб, унда интуиция (сезгирлик), ташаббускорлик ва риск килишга тайёрлик кобилиятлари мавжуд булади6. инновацион тадбиркорликда тадбиркорлар олдига узига хос талаблар куяди, уларнинг доимий равишда ижод килиши ва изланиши, янги билимларни узлаштириши ва амалиётга жорий этиши, янги технологияларни кидириши ва улардан самарали фойдаланишни такозо этади.

туал мулк объектларини ишлатиш буйича хукуклар 388тани7 ташкил этмокда.

Билимлар иктисодиётини шаклланишида юкоридагиларни тахлил килган холда шуни айти-шимиз мумкинки интеллектуал мулк узининг аник куринишини инновацион тадбиркорликда курсатади. Шунга кура, инновацион тадбиркорлик

1 Муаллиф томонидан ишлаб чикилган.

2 Расулов М. Бозор иктисодиёти асослари. - Т.: Узбекистон, 1999. - Б. 216.

3 Смит А. Исследование о природе и причинах богатства народов. - М.: Соцэкгиз, 1962. - С. 332.

4 Аникин А. Юность науки. - М.: Политиздат, 1971. - С. 310.

5 Кейнс Дж.М. Обшая теория занятости, процента и денег. - М.: "Мысль", 1982. - С. 159.

6 Шумпетер Й. Теория экономического развития. -М.: "Мысль", 1982. - С. 159.

7 Узбекистон Республикаси интеллектуал мулк агент-лигининг йиллик хисоботи. - Т.: 2017. - Б.22-43.

ёки фаолият - бу инновацияларни яратиш, жорий этиш ва амалиётга татбик, этиш буйича амалга оши-рилаётган фаолият. Инновацион фаолият янги ёки сезиларли даражада яхшиланган махсулотлар, туб-дан узгартирилган технологияларни яратишда каш-фиётлар, тадкикотлар ва ишланмалар натижала-рини амалий фаолиятда фойдаланишдир. Инновацион тадбиркорлик ижодкорлик жараёни сифатида намоён булади, чунки у шахснинг ак,ли, мантик,ий фикрлаши ва ижодининг узаро боFлик1лиги ва узаро таъсири булган инновацион тафаккур асо-сида амалга оширилади.

Бизнинг фикримизча инновацион тадбиркорлик - бу креатив, иктисодиётдаги хали маъ-лум булмаган ёки кенг таркалмаган омиллардан фойдаланиш (фойдали моделлар, саноат намуна-лари, товар белгилари, ЭХМлар учун дастурлар, селекция ютуклари) ёки уларни анъанавий омил-лар билан янгича тарзда уЙFунлаштириш оркали янгича ёндашув асосидаги тадбиркорлик фао-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 4(136)

5-жадвал. Тадбиркорлик субъектлари сони (фермер ва дех,к,он хужаликларидан ташкари х,амда инновацион махсулотлар, ишлар, хизматлар ишлаб чикарган корхона ва ташкилотлар сони1

(тегишли йилларнинг 1 январь ^олатига)

2014 й 2015 й 2016 й 2017 й 2018 й

Тадбиркорлик субъектлари сони 189512 191432 201854 213111 231989

Технологик, маркетинг ва ташкилий инновациялар жорий килган ташкилотлар сони 852 935 933 1023 1024

Инновацион махсулотлар, ишлар, хизматлар ишлаб чикарган корхона ва ташкилотлар сони 1601 2134 2374 2171 3,144

Инновацион махсулотлар, ишлар ва хизматлар хажми (млрд сумда) 7043 8023 10688,2 18543,3 28871,5

лиятидир. Инновацион тадбиркорликнинг устун жихати - бу унинг анъанавий тадбиркорликка нис-батан купрок, натижа олиб келиши хисобланади. Бирок,, айни пайтда таъкидлаш лозимки, инновацион тадбиркорлик тадбиркорларнинг олдига узига хос талаблар куяди, уларнинг доимий равишда ижод килиши ва изланиши, янги билим-ларни узлаштириши ва амалиётга жорий этиши, янги технологияларни кидириши ва улардан сама-рали фойдаланишини такозо этади.

Шунга кура, фаол тадбиркорликнинг асо-сий шарти инновацион фаолият тури билан шугулланиш хисобланади. Бу эса тадбиркорлик фаолиятида замонавий ёндашувлар, илрор технология ва бошкарув усулларидан фойдаланишни кузда тутади (4-жадвал).

Юкоридаги солиштирма жадвалдан куйидаги хулоса келиш мумкинки, албатта инсоннинг уз шахсий манфаатини кузлаб амалга оширадиган хатти-харакати бу тадбиркорлик фаолияти, фойда олиш учун кандайдир инновацион стартап роясини амалга ошириш мак,садида кузланган таваккалчи-лик билан харакатланувчи кучидир. Бу карашлар хозирда уз ахамиятини йукотмаган, лекин бир катор камчиликларга эга. Уларда тадбиркорлик фаолияти учун зарур булган шарт - шароит, конунчилик булиши лозимги айтилмаган.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Инновацион тадбиркорликнинг асосий бел-гиси, бу унинг молиявий самарадорлигига йуналтирилганлигидир, чунки у оркали янги махсулот ишлаб чикариш ва сотиш имкония-тини беради. Инновацион тадбиркорлик ишлаб чикаришда интеллектуал капиталдан фойдаланган холда янги махсулот яратиш оркали ракобатдош

1 www.stat.uz давлат статистика кумитаси маълумот-лари асосида ва куйидаги статистик тупламлар асо-сида келтирилди: Узбекистон ракамларда 2016. Т.: 2016 102 бет, Узбекистон ракамларда 2017. Т.: 2017. - Б.106.

товарлар ва хизматларга усиб бораётган талабни кондиради.

Узбекистонда руйхатдан утган корхона ва ташкилотлар сони 231989 ни ташкил килди, лекин улардан технологик, маркетинг ва ташкилий инно-вациялар жорий килган ташкилотлар сони 1024 тани ташкил килди (5-жадвал). Жадвал маълумот-лари бизга Узбекистонда турли сохаларда тадбиркорлик фаолияти жадаллик билан усаётганлиги, хамда республикамизда яратилаётган ЯИМ, яъни ахоли учун зарур булган махсулот ва хизматлар билан бозор туйинаётганлигидан дало-лат беради. Лекин фаол тадбиркорликни амалга оширишда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни купайтириш билан эришиб булмайди, бал-ким ишлаб чикаришни модернизациялаш, кор-хоналарда ишлатиладиган техника ва технологик жараёнларни янгилаш хамда бошкарув ва хисобини ташкил этишда инновацион ёндашувни талаб этади.

Жадвал маълумотларида инновацион махсулотлар, ишлар, хизматлар ишлаб чикарган корхона ва ташкилотлар сони умумий руйхатдан утаётган корхона ва ташкилотлар сонига нисбатан кам булса хам (корреляция коэффициенти 0,860) лекин усиш даражасига эгалигини курмокдамиз.

Бу уринда тадбиркорлик субъектларини сони 1%га усиши 43,2%га инновацияларни жорий эти-лиши мумкинлиги холатини курамиз. Демак, факат тадбиркорлар сонини устириш уларда инновацион Fояларни, ишланмаларни татбик этмаслик, бир маромда иш юритиш замонавий иктисодиёт учун етарли эмасдир. Бу тухталмас жараён булган инновацион ривожланиш таъминлаш жараёнини тезрок амалга оширишлигини айтмокда (1-расм).

Шу сабабли хам инновацион тадбиркор тафак-курини ривожланишида куйидаги камчиликлар мавжуд деб хисоблаймиз:

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 4(136)

1-расм. Тадбиркорлик субъектлари сони ва инновациялар жорий этилган ташкилотлар сонининг

богли^лик х,олати.

250000 п--У = 43,2х - 86138

R2 = 0,8944

200000

150000

100000

50000

Тадбиркорлик субъектлари сони, XI

Технологик, маркетинг ва ташкилий инновациялар жорий к,илган ташкилотлар сони, Х2

-Линейная(Тадбиркорлик субъектлари сони, XI)

2013 2014

2015 2016 2017 йиллар

2018 2019

- Узбекистан худудларида ресурс базаси ва салохиятини хисобга олган холда замонавий инно-вацион лойихалар-стартаплар бозорини тахлил кила оладиган салохият паст;

- инновацион тадбиркорликни жорий килишда илмли шахсларни жалб килиш даражаси паст;

- жахон тажрибасидан кенг фойдалана оладиган ва узи инновацион стартапни куллай оладиган малакали шахслар кам, шу сабабли янги ресурсларни яратиш ва тажрибага асосланган бизнес-лойихалар утказиш амалиёти ривожлан-масдан колмокда;

- инновацион ишланмалар бозорини куллаб-кувватлаш механизмлари суст даражада ишлаб чикилган, инновацион гоялардан самарали фой-даланишни мувофиклаштириш йулга куйилмаган, инновацион ишланмаларнинг сифати эса бозор талабларига жавоб бермайди;

- инновацион ишланмалар, технологик лойихалар-стартаплар сохасига техника олий таъ-лим муассасалари битирувчилари ва иктидорли ёшларни жалб этишга, шунингдек, бизнес-инкубаторларни яратишга лозим даражада эъти-бор каратилмаяпти;

- ахоли уртасида инновацион тадбиркорликни оммалаштириш ишлари самарали олиб борилмаяпти, инновацион махсулот ва хизмат-ларни ишлаб чикишга ва илгари суришга жалб килишда техник ва психологик тусиклар сакланиб колмокда.

-Линейная (Технологик, маркетинг ва ташкилий инновациялар жорий к,илган ташкилотлар сони, Х2)

Фаол тадбиркор шахснинг иктисодий тафакку-рини урганиш жараёнида уни асосий тузилиши, иш кулами хамда муваффакият тузилмаси булган истикболли фан - техника, иктисодиёт ва ижтимоий ютуклари билан бирга тахлил килишни амалга ошириш лозим. Давлат томонидан инновацион тадбиркорликни ривожлантиришга каратилган меъёрий-хукукий асос яратилган1.

Бизнингча, инновацион тадбиркор шахси куйидаги куринишда намоён булади:

Биринчидан, тадбиркор мулкдордир, у уз мул-кини тадбиркорлик фаолиятининг иктисодий асоси деб билади.

Иккинчидан, тадбиркор иктисодий тафаккурида ташаббускорлик ва таваккалчилик асосий уринни эгаллайди.

Учинчидан, тадбиркор математик иктисодиёт булган эконометрикани билувчи шахсдир, у ким-дан качон ва канча харид килиш, кимга качон, канча, неча пулга сотишини хал килади.

Туртинчидан, тадбиркор иктисодий конунларни узлаштирувчи, амалиётчидир, чунки у барча фао-лиятини конун доирасида, унга каттик риоя килган холда амалга оширадиган шахс.

Бешинчидан, тадбиркор иктисодий тафаккурида фойда олиш манфаати устунлик килади, у уз фао-лиятини фойда олиш максадида эркин амалга оши-

1 Узбекистан Республикаси Президентининг 2018 йил

5 майдаги "Фаол тадбиркорлик ва инновацион фао-лиятни ривожлантириш учун шарт-шароитларни яратиш буйича кушимча чора-тадбирлар тутрисида"ги ПК-3697-сон карори.

ради, жамият манфаатларига мос келадиган фао-лият билан шуFулланади.

Хулоса ва таклифлар.

Юк,орида тахлил этилган мавзу доирасида к,айд этилган фикрларга асосланиб куйидаги хулоса ва таклифлар шакллантирилди:

1. Иктисодиётнинг инновацион ривожланиши - бу ривожланиш йулига утишда давлат инновацион ривожланиш стратегиясини, унинг устувор йуналишлари, чора-тадбирлари ва дастакларини ишлаб чикиши ва инновацион фаолиятнинг барча иштирокчиларини ягона максад атрофида бирлаш-тириши максадга мувофикдир.

2. Турли мамлакатларнинг миллий инновация тизимлари мазкур сохага жалб килинадиган инве-стициялар хажми, усиш суръатлари, манбалари ва инновацион фаолиятни рарбатлантириш усуллари билан фаркланади. Замонавий тенденцияларни хисобга олиш миллий ик,тисодиётни инновацион-инвестицион ривожлантириш буйича амалга оши-рилаётган ислохотлар самарасини ошириш ва уз вактида олиб борилишини таъминлашга замин яратади.

3. Миллий иктисодиётни инновацион ривожлантириш амалиётини хозирги холатининг тахлили шуни курсатадики, инновацион ривожланиш йулига утиш учун Узбекистонда мухим институ-ционал асослар ва ташкилий шароитлар яратил-ган. Инновацияларни яратиш ва жорий этиш жара-ёнларини инвестициялашда тадбиркорлик субъ-ектлари фаоллигини ошириш мак,садида инновацион фаолиятни раFбатлантириш ва фаоллашти-риш дастакларини кенгрок куллаш хамда ушбу сохадаги меъёрий-хукукий асослар, имтиёзлар тизимини яратиш лозим.

4. Билимлар ик,тисодиёти ик,тисодиёт ривожла-нишининг янги сифат боскичини, юкори инновацион фаолликни, инновацион роя ва таклифларни корхона фаолиятини такомиллаштиришга жорий этишни талаб этади. Бунинг учун барча корхона-ларда интеллектуал мулк объектларини яратган ва ишлаб чикаришга жорий этган мутахассисларни олинган ик,тисодий самарага асосан табак,аланган равишда рарбатлантириш тартибини жорий этиш максадга мувофик.

Фойдаланилган адабиёт руйхати:

1. Стюарт Томас А. Интеллектуальный капитал. Новый источник богатства организаций. / Пер. с англ. В.Поздриной. - М.: Поколение, 2007. - С.368. Steward T.A. Intellectual Capital. The New Wealth of Organizations. New York: Currency Doubleday, 1997.

2. Иноземцев В.Л. За пределами экономического общества. - М.: «Academia» - «Наука», 1998.

3. Леонтев В.В. Цена интеллекта. Интелектуальный капитал в российском бизнесе. - М.: Издательский центр "Акционер", 2002.

4. Пулатов М.Э. Интелектуал капитал хисоби ва аудити методологиясини такомиллашти-риш. Иктисод фани буйича фан доктори олиш учун ёзилган диссертация. Т.: 2017.

5. Муртазин А.С. Институциональные основы формирования экономики знаний в России. Диссертация на соискание учёной степени кандидата экономических наук. Пенза, 2015.

6. Узбекистан Республикаси интеллектуал мулк агентлигининг йиллик хисоботи. Т.: 2017.

7. Расулов М. Бозор иктисодиёти асослари. Т.: Узбекистан, 1999.

8. Смит А. Исследование о природе и причинах богатства народов. М.:Соцэкгиз, 1962

9. Аникин А. Юность науки. М.: Политиздат, 1971.

10. Кейнс Дж.М. Обшая теория занятости, процента и денег. М.: "Мысль", 1982.

11. Шумпетер Й. Теория экономического развития. - М.: "Мысль", 1982

12. Узбекистан ракамларда 2016. Т.: 2016.

13. Узбекистан ракамларда 2017. Т.: 2017.

14. Узбекистан Республикаси Презедентининг 2018 йил 5 майдаги "Фаол тадбиркорлик ва инновацион фаолиятни ривожлантириш учун шарт-шароитларни яратиш буйича кушимча чора-тадбирлар туFрисида"ги ПК.-3697-сон карори.

15. https://www.wipo.int/edocs/infogdocs/en/ipfactsandfigures2019/ Жахон интелектуал мулк ташкилотининг сайти

16. www.stat.uz. - Узбекистан Республикаси статистика кумитаси

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.