Научная статья на тему 'Франчайзинг шартномалари асосида маҳсулотлар ва хизматлар бозорини ривожлантириш'

Франчайзинг шартномалари асосида маҳсулотлар ва хизматлар бозорини ривожлантириш Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
928
169
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тадбиркорлик / хўжалик субъектлари / франчайзинг / роялти / паушал тўлов / бренд / савдо маркалари / товар белгилари / ижара / франчайзинг шартномалари / лицензия / муаллифлик ҳуқуқлари / ҳуқуқлар / рақобат / даромад / солиқ муносабатлари / business / business entities / franchising / royalties / lump­sum payment / brand / trademark / trademarks / lease / franchise agreements / licenses / copyright / law / competition / profits / tax relations.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Исманов Иброхим Набиевич, Нурматов Орифжон Толибжанович

Мақолада комплекс тадбиркорликфранчайзинг (франшиза) шартномалари асосида амалга оши­ риладиган тадбиркорликнинг келиб чиқиши, ривожланиш босқичлари, фаолиятни бу тарзда ташкил этишнинг афзалликлари, уни мамлакатимизда жорий этишнинг ташкилий­ҳуқуқий ҳолати ва муам­ молари ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

DEVELOPMENT OF THE MARKET OF GOODS AND SERVICES FOR FRANCHISING CONTRACTS

There is discussed in the article the problems of business development on the basis of contracts for complex entrepreneurship­franchising (franchise), the stages of its development, the advantages of organizing business activities in this way, the legal status and problems of its implementation in our country.

Текст научной работы на тему «Франчайзинг шартномалари асосида маҳсулотлар ва хизматлар бозорини ривожлантириш»

Исманов Иброхим Набиевич,

иктисод фанлари доктори, профессор, ФарFона политехника институти «Бухгалтерия Хисоби ва аудит» кафедраси мудири; Нурматов ОрифжонТолибжанович,

ФарFона политехника институти «Бухгалтерия хисоби ва аудит» кафедраси катта укитувчиси, Узбкистон Республикаси Банк-молия академияси мустакил изланувчиси

ФРАНЧАЙЗИНГ ШАРТНОМАЛАРИ АСОСИДА МАЩЛОТЛАР ВА ХИЗМАТЛАР БОЗОРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ

УДК: 330; 336

ИСМАНОВ И.Н., НУРМАТОВ О.Т. ФРАНЧАЙЗИНГ ШАРТНОМАЛАРИ АСОСИДА МАЦСУЛОТЛАР ВА ХИЗМАТЛАР БОЗОРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ

Маколада комплекс тадбиркорлик - франчайзинг (франшиза) шартномалари асосида амалга оши-риладиган тадбиркорликнинг келиб чикиши, ривожланиш боскичлари, фаолиятни бу тарзда ташкил этишнинг афзалликлари, уни мамлакатимизда жорий этишнинг ташкилий-хукукий холати ва муам-молари ёритилган.

Таянч иборалар: тадбиркорлик, хужалик субъектлари, франчайзинг, роялти, паушал тулов, бренд, савдо маркалари, товар белгилари, ижара, франчайзинг шартномалари, лицензия, муаллифлик хукуклари, хукуклар, ракобат, даромад, солик муносабатлари.

ИСМАНОВ И.Н., НУРМАТОВ О.Т. РАЗВИТИЕ РЫНКА ТОВАРОВ И УСЛУГ ПО ФРАНЧАЙЗИНГОВЫМ КОНТРАКТАМ

В статье раскрываются проблемы развития бизнеса на основе договоров комплексного предпринимательства-франчайзинга (франшиза), этапы его развития, преимущества организации предпринимательской деятельности таким образом, организационно-правовое состояние и проблемы его внедрения в нашей стране.

Ключевые слова: предпринимательство, хозяйственные субъекты, франчайзинг, роялти, паушальная оплата, бренд, торговая марка, товарные знаки, аренда, франчайзинговые договора, лицензии, авторское право, право, конкуренция, прибыль, налоговые отношения.

ISMANOV I.N., NURMATOV O.T. DEVELOPMENT OF THE MARKET OF GOODS AND SERVICES FOR FRANCHISING CONTRACTS

There is discussed in the article the problems of business development on the basis of contracts for complex entrepreneurship-franchising (franchise), the stages of its development, the advantages of organizing business activities in this way, the legal status and problems of its implementation in our country.

Keywords: business, business entities, franchising, royalties, lump-sum payment, brand, trademark, trademarks, lease, franchise agreements, licenses, copyright, law, competition, profits, tax relations.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 2(122)

КИРИШ

Мамлакатимизда олиб борилаётган кенг к,ам-ровли иктисодий исло,отлар натижасида тадбир-корликка янада кенг имкониятлар яратилмокда. Амалга оширилаётган ушбу ислохотларнинг пиро-вард максади а,оли бандлигини таъминлаш, сифатли ва ракобатбардош товарлар ва махсулот-лар ишлаб чик,ариш хажмини ошириш, натижада мамлакат ялпи ички ма,сулоти хажмининг бар-карор равишда усиб бориши, жон бошига тyFри келадиган миллий даромад хажмини ошириб боришдан иборат.

Бугун тараккий этган мамлакатлар тажрибаси шуни курсатмокдаки, нафак,ат ик,тисодиёт, балки бошка со,алардаги тараккиёт ,ам куп жи,атдан мавжуд номоддий активлар хисобланмиш инсон аклу-заковатининг ма,сули булган интеллектуал мулк билан бевосита боFлик. Ривожланган дав-латлар табиий ресурслари туфайли эмас, биринчи навбатда, интеллектуал бойликка таянган холда, яъни инновацион Fоялар, ихтиролар, илмий ва дастурий ишланмаларни амалиётга изчил татбик, этиш орк,али юксак натижаларга эришгани ортик,ча изо, талаб этмайди.

Тадк,ик,от максади.

Мамлакатимизда кенг куламда олиб борилаётган ик,тисодий исло,отлар шароитида янги тад-биркорлик субъектларининг кушимча иш жой-лари яратилишида франчайзинг шартномалари-нинг урни бекиёсдир. Тадкикотнинг максади мамлакатимизда бирмунча янги х,исобланган франчайзинг асосида ташкил этиладиган тадбир-корлик турларига тасниф бериш, франчайзинг атамасига илмий таъриф бериш, франчайзинг шартномаларини такомиллаштиришга к,аратилган илмий таклиф ва тавсиялар ишлаб чик,иш ,исобла-нади.

Тадк,ик,от методлари.

Тадкикот жараёнида олинган маълумотларга ишлов беришда мантикий мушо,ада, адабиёт-ларни танкидий урганиш, анализ ва синтез, индукция ва дедукция, таккослаш, маълум белгилар асосида классификациялаш, SWOT та,лил, модел-лаштириш, тизимли та,лил, иктисодий та,лил усулларидан фойдаланилди.

Тадк,ик,от мавзусининг долзарблиги.

Интеллектуал мулк, ихтирочилик ва инновация - иктисодиёт тарак,к,иётини таъминловчи мух,им омиллардандир. Шу боис бу масалаларга оид булган патент хукуклари ва интеллектуал мулк мух,офазасини таъминлашга мамлакатимизда алохида эътибор каратилмокда.

Халкаро меъёрларга мувофик, юридик ва жис-моний шахслар муайян асар ёки ишланмадан факат ушбу интеллектуал мулк эгаси билан тузил-ган шартномага биноан ёки тегишли рухсатнома мавжуд булгандагина фойдаланиши мумкин. Хозирги кунда бошка шахсга тегишли номоддий активлардан, хусусан интеллектуал мулк объект-ларидан вактинча ёки умрбод фойдаланишни тартибга солиш франчайзинг шартномалари асосида олиб борилади.

Франчайзинг атамаси хаётимизга асосан муста-к,иллик йилларида кириб келди ва турли мулкчи-лик шаклларининг вужудга келиши хамда икти-содиётни модернизациялаш шароитида кенг кулланила бошлади. Франчайзинг инглизча franchise - «лицензия», «енгиллик» ёки французча franchise - имтиёз, енгиллик, бир корхонани иккинчисидан унга к,арашли номоддий активлардан фойдаланиш хукукининг сотиб олиниши маъ-носини англатади.

Франчайзинг ёки франшиза - бизнес юритиш-нинг бир тури булиб, бизнесга тикилган харажат-ларнинг тез копланиши ва даромадлилиги билан ахамиятли. Бугунги кунда бу куринишдаги биз-несни йулга куйишнинг ахамиятли томони шундан иборатки, тадбиркор бозорда катта урин ва обруга эга бренд остида махсулот ишлаб чикариш ёки хизмат курсатиш натижасида, бозорда узининг урни, мавк,еи хамда алохида мижозларини топиш учун кетадиган маълум бир даврни босиб утмас-дан, бевосита йирик даромадларга эга булиш имконига эга булади.

Содда килиб айтганда, бу брендни ижарага олиш. Яъни франчайзи (брендни ижарага олувчи) франчайзер (брендни ижарага берувчи)га тегишли, аллакачон шухрат козонган савдо бел-гиси ёки маркасидан фойдаланади. Лекин бунда франчайзи франчайзер белгилаган баъзи коидаларга амал килишга мажбур.

Амалиётда бунга мисол к,илиб савдо маркалари ва атамалари («ADIDAS», «1С: Бухгалтерия», Cocacola, Pepsi), Fоя, тажриба, билим, ишлаб чик,ариш ва бошкариш технологиялари каби номоддий активлардан фойдаланиш хук,ук,ларини бутунлай

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 2(122)

1-расм. Франчайзинг куринишлари.

ёки маълум бир муддатга сотиб олинишини кел-тириш мумкин. Бу амалиётнинг ижара ёки олди-сотди шартномасидан фаркли томони шундаки, франчайзер (берувчи ёки сотувчи) франчайзи (олувчи ёки харидор)га ушбу активнинг маблаF (роялти) тулаб туриш эвазига сотади. Бунинг устига, бевосита белгиланиши буйича мазкур активлардан фойдаланиш эвазига ишлаб чикари-ладиган махсулот хамда такдим этиладиган хиз-матларнинг белгиланган сифат стандартларига риоя килиш бундай хукук берилишининг мажбу-рий шарти хисобланади.

Мисол учун, Германиянинг «ADIDAS» фирмаси Хитойдаги спорт кийимлари ишлаб чикарувчи фирмага «ADIDAS» савдо маркаси остида спорт кийимларини ишлаб чикариш ва сотиш хукукини хар ойда 250 минг доллар роялти бериш шарти билан 3 йил муддатга сотди. Тикилаётган спорт кийимларининг дизайни ва бу кийимга ишлати-лаётган газлама ёки материалларнинг тури ва сифати Германиядаги фирма куйган стандарт ёки шартларга тур келиши шарт. Хитой фирмаси (франчайзи) учун берилган бу хукук франчайзинг хисобланади. Германиядаги корхона франчайзер (савдо маркаси эгаси) учун хар ойда олаётган 250 минг доллар олаётган хак роялти хисобланади [1; 20-бет].

Франчайзингнинг бир канча куринишлари мав-жуд булиб, улар 1-расмда келтирилган.

Товарга асосланган. Асосан савдо сохасида ишлатилади. Франчайзи франчайзер томонидан чикарилган махсулот ёки товарларни унинг бренди остида сотиш хукукини олади. Франчайзинг шартномаси савдо технологияси, хизматлар ва махсулотлар турлари ва ишлаб чикарувчининг товар белгисидан фойдаланиш учун чегараларни аник тартибга солади [6]. Масалан, пойафзал (Salamander) ёки кийим (Adidas) сотади ган дуконлар.

Ишлаб чицаришга асосланган. Франчайзи махсулотни франчайзер маркаси остида ишлаб чикариш ва сотиш хукукини олади. Франчайзер франчайзидан унинг ишлаб чикариш технологияси ва асосий хом ашёларни олади. Франчайзер франчайзи учун ишлаб чикариш жараёнига куйиладиган талаблар, махсулот микдори, улар-нинг сифати, сотиш режалари, ходимларнинг малака даражаси хамда хисобот такдим этиш тар-тибини урнатади [6]. Масалан, Coca-cola, Pepsi салкин ичимликларини ишлаб чикариш.

Хизмат курсатишга асосланган. Франчайзга франчайзернинг номи, бренди ёки савдо белгиси ёхуд маркаси остида хизмат курсатишнинг маълум турига кириш хукуки берилади. Бунда эса фран-чайз ускуналар, реклама ва маркетинг техноло-гиялари билан таъминланиши назарда тутилади. Франчайзер франчайзи корхонани куллаб-кувват-лашдан ташкари ишини назорат килиб хам боради [6]. Хизмат франчайзингнинг намунаси булиб, бу кимёвий тозалашлар тармоFи хисобланади (итальянча кимёвий тозалаш).

Бизнес формати. Франчайзер шерикка (франчайзга) факатгина савдо хукукларини беришни эмас, балки ушбу турдаги бизнесни ташкил этиш учун лицензияни хам беради. Хужжатда бизнес концепциясини аник курсатиб беради, яъни ходимларни укитиш буйича батафсил йурикнома-ларни белгилаб, расмийлаштириш меъёрларига куйиладиган талаблар, ходимларнинг формаси (униформаси), реклама регламенти, бухгалтерия хисоби, товар етказиб берувчилар билан муно-сабатлар тартибга солинади [6].

Кайтувчи. Франчайзер франчайзига уз бренди остида бизнес юритиш хукукини беради. Бунда шартномага мувофик, франчайзер франчайзига товарларни тулик етказиб беради. Товарлар учун туловлар савдо тушумлари асосида амалга оши-рилади [6]. Бу бир жихатдан конссигнацион шарт-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 2(122)

2-расм. Франчайзингнинг ташкилий-х,ук,ук,ий шакли ва ташкил этилиши1.

Тугридан-тугри франчайзинг

номаларга хам ухшаб кетади. Масалан, «Мастона» корхонаси алкогол махсулотларини алкогол сав-доси билан шуFулланувчи савдо корхоналарига таъминот шартномалари буйича етказиб беради. Франчайзилар савдолар асосида франчайзердан агентлик туловларини оладилар, франчайзер кор-хона уларни шартнома буйича белгиланган фоиз-ларда тулайди. Мамлакатимизда автосалонлар хам гарчи франчайзинг шартномаси асосида фао-лият юритмаса-да, автосаноат томонидан етказиб бериладиган товарлар эвазига савдо килади ва тушумдан маълум бир фоиз микдорида хак олади.

Ташкилий-хукукий шакли ва ташкил этилишига кура франчайзинглар 2-расмдаги каби булиши мумкин.

Тугридан-тугри франчайзинг. Чекланган худудда фаолият олиб бориши лозим булган бир шахс (корхона)га бизнесни юритиш хукукини беришни назарда тутади. [6] Масалан «Nestlé» минерал сувларини ишлаб чикариш факат бир вилоят - Наманган вилояти худудида ва битта корхона томонидан амалга ошири-лади.

Субфранчайзинг. Ушбу шаклда франчайзер субфранчайзерга маълум бир худудга берилган уз хукукларини учинчи шахсларга - франчайзи-ларга сотиш, шу жумладан уз корхоналарини очиш хукукини беради [6]. Буни АКШдаги ёкlилFи куйиш шохобчаларини ташкил этиш билан безлик,

1 Муаллифлар томонидан ишлаб чик,илган.

жараёнларни мисол килиб олиш мумкин. Мамлакатимизда эса гарчи норасмий фаолият юри-таётган булсада «НОН-КАБОБ» тез тайёрланади-ган таомлар тармоFини мисол килишимиз мум-кин.

Мастер-франчайзинг. У субфранчайзингга жуда якин ва одатда, йирик халкаро тармоклар (одатда, бутун бир мамлакат ёки бир гурух дав-латлар худудида) фаолиятида кулланилади. Асосий компаниянинг хукук ва мажбуриятларининг факатгина бир к,исми урта булинмага топширил-ган аввалги шаклдан фаркли уларок, бу холатда асосий франчайзернинг франчайзари тулик ва факатгина бошка шахсга утказилиши мумкин, деб тахмин килинади [6]. Масалан, Россия давлатидаги «PEPSI» корхонаси МДХ давлатлари худудида ушбу бренд остида махсулот ишлаб чикариш ва ушбу хукукни франчайзиларга бериш хукукини кулга киритган.

Франчайзинг шартномалари асосида мамлакатимизда бир канча корхоналар фаолият юрит-мокда, жумладан, «Coca cola», «Pepsi» салкин ичимликларини ишлаб чик,ариш, «Samsung» маи-ший техника буюмларини йиFиш, Intercontinental, Radisson, Hyatt ва бошка машхур мехмонхона брендлари, кийим-кечак брендлари - Adidas, Giovanni Gentile, MEXX, Tommy Hilfiger ва бошкалар буларнинг яккол намуналаридир. Шунингдек, умумий овкатланиш сохаси буйича АК,Шнинг «МакДональдс», Россиянинг «Шоколадница» брендлари остида, яъни франчайзинг асо-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 2(122)

1-жадвал. Жах,ондаги франчайзи шартномалари асосида фаолият юритаётган корхоналар

фаолияти т^рисида маълумот [2].

Франчайз тадбиркорлигининг иктисодий истикболи 2014 йил 2015 йил 2016 йил 2017 йил 2018 йил

Муассасалар сони 708974 720458 733297 745290 759236

Фоизда узгариши 1.6% 1.8% 1.6% 1.9%

Ишчилар сони (минг нафар) 7164 7379 7645 7881 8172

Фоизда узгариши 3.0% 3.6% 3.1% 3.7%

Ишлаб чикариш хажми (млрд. долларда) 602.7 637.5 675.7 713.2 757.2

Фоизда узгариши 5.8% 6.0% 5.6% 6.2%

сида Узбекистонда умумий овкатланиш корхона-ларини ташкил этиш шароити урганилмокда.

Муаммони к,уйилиши.

Мамлакатимизда франчайзинг (франшиза) куринишдаги номоддий активлар мавзусида бир катор олим ва изланувчилар илмий изланишлар олиб борганлар. Жумладан иктисодчи олимла-римиздан Н.Ризаев узининг илмий маколаларида [5] франчайзингнинг иктисодий ахамияти ва бухгалтерия хисобида хисобга олиниши тартибини ёритган булса, хукукшунослик сохасида илмий изланиш олиб борган Б.Болиев франчайзингнинг фукаровий-хукукий жихатлари борасида изланишлар олиб борган [7]. Хорижлик олимлардан эса Филипп Котлер Ж.Дельтей, Ф.Делюка, Я. Мюр-рей (АК.Ш), Р.П.Булига, Н.М. Балакирева, В.Ф.Палий, С.Н.Поленова, Я.И.Устинова (Россия), Ф.Ф.Бутинец (Украина), В.Б.Гурко, Д.А.Панков, В.И.Стражев (Белоруссия) [4] тадкикотлар олиб борган. Олиб борилган ва борилаётган изланишларга карамай франчайзингнинг иктисодий мохияти ва ахамияти, мамлакатимиз иктисодиёти сохаларини ривож-лантиришдаги роли чукур урганилмаган хамда тадкик килинмаган. Франчайзинг туFрисидаги маълумотларни туплаш ва урганиш жараёнида биз бу атамани Узбекистан миллий энциклопе-диясидан урин олмаганлиги хамда таърифи берил-маганлигига хам эътибор каратдик [1; 20-бет].

Фикримизча, хозирги кунда бу атамани энцик-лопедияга киритиш максадга мувофик булар эди. Шу сабабли, фикримиз ва таклифимизни Узбекистан миллий энциклопедияси тахририятига баён этдик хамда бу туFрида тахририятнинг ижо-бий хулосасини олдик.

Франчайзинг муносабатларининг хукукий жихатдан ривожланиш боскичларига карайдиган булсак, бу тизим карийб 150 йилдан буён мавжуд булиб, турли мураккаб вазиятлар, иктисодий

инкирозлар даврида хам йуколиб кетмади, аксинча, янада такомиллашди. Йиллар ишончини козонган бизнес шаклидан айни пайтда дунёнинг 80 дан зиёд мамлакатида 70 дан ортик сохаларда муваффакиятли куллаб келинмокда. Маълумот-ларга кура, франчайзинг усулида ташкил топган фирма ва компанияларнинг 92-95 фоизи фаолияти бошланганидан 5 йил утиб хам уни тухтатмаган, балки янада гуллаб-яшнаган.

Халкаро франчайзинг ассоциацияси маълумот-ларига кура, 2018 йилнинг январь ойи холатига жахонда 759236 та франчайзи (лицензиат) мавжуд булган [2]. Жахондаги франчайзи шартномалари асосида фаолият юритаётган корхоналар ва уларда ишлаб чикарилган махсулот(товар) иш ва хизматларнинг хажми 1-жадвалда келтирилган.

Берилган жадвал маълумотларидан куриниб турибдики, салкам 800 мингга якин франчайзинг асосида фаолият юритаётган корхонада саккиз миллиондан зиёд инсон иш билан бандлиги таъ-минланган булиб, 750 миллиард доллардан ортик хажмда махсулот (товар), иш ва хизматлар яра-тилган ёки ишлаб чикарилган. Биз буни мамлакатимиз ялпи ички махсулоти хажмига, яъни 38-40 миллиард долларга солиштирсак канчалик катта суммани ташкил этаётганини бахолашимиз мум-кин булар эди. 3- расмда франчайзинг асосида иктисодиётнинг турли сохаларида фаолият юритаётган хужалик субъектларида банд булган ишчи-ходимларнинг тармоклар буйича таксимоти акс эттирилган.

XIX асрнинг охирларида АКШ ва Европада интеллектуал мулк сохасидаги конунчилик шакл-ланди. Франчайзингнинг хукукий жихатдан тар-тибга солиниши АКШда замонавий франчайзингнинг шаклланиши асосий фаолият сохасида хусу-сий бизнесга хукуклар конунчилик даражасида берилиши билан боFлик.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 2(122)

3-расм. Франчайзинг асосида фаолият юритаётган бизнес субъектларида банд булган

ходимларнинг сох,алар буйича так,симоти [2].

ХХ асрнинг бошларида АКШда франчайзинг «улгуржи сотувчи - чакана сотувчи» тамойилига асосланган. Унга кура унча йирик булмаган савдо ташкилотларига уларнинг мустак,иллигини сак,лаб к,олган холда улгуржи сотувчилар (ёки франчай-зерлар) уз савдо фирмаларининг марка (белги)-ларидан фойдаланишлари хисобига чегирмалар бериш оркали кушимча фойда куриш имкония-тини беришган.

XX аср урталаридан эса франчайзинг туFрисида к,онунчилик вужудга келди. Хусусан, АКШда 1956 йил «Автомобиль дилерлик франчайзинги туFрисида»ги, Буюк Британияда эса 1973 йил «Адо-латли савдо туFрисида»ги конунлар кабул килинган.

ХХ асрнинг 70-йилларидан бошлаб АКШ ик,ти-содиётининг ривожланишида франчайзингнинг ахамияти давлат даражасига кутарилди ва уни оммавийлаштириш максадида ахоли уртасида тарFибот олиб борилди. 90-йилларга келиб эса 21 та штатда франчайзинг туFрисидаги махсус конунчилик шакллантирилди.

Хозирги кунда оммалашган франчайзинг даст-лаб «Зингер» тикув машиналарини сотиш ва уларга хизмат курсатишда кулланилган. Шу сабабли куплаб манбаларда «Singer Sewing machine company» компанияси асосчиси Исаак Зингерни франчайзинг асосчиси дейилади. Зингер 1851 йилдан бошлаб фирма махсулотларини таркатувчилар — дилерлар билан франшиза

буйича ёзма шартнома тузиб, бу шартномага франчайзилар учун АКШнинг алохида белгилан-ган худудларида махсулотни сотиш ва тикув маши-наларига хизмат курсатиш буйича коидаларни киритади [3; 15-бет].

Кейинчалик «McDonald's» компанияси 1955 йил Рэй Крок мутлако замонавий куринишдаги франчайзинг, яъни бизнес юритишнинг тулак,онли тизимини ижарага беришга асосланган янги шакл (Business Format Franchisings^ ташкил этиб, узининг «МакДональдс Систем, Инк.» компания-сига асос солди. Хозирда бутун дунё мамлакат-ларида мавжуд McDonald's ресторанларининг 15 фоизи бевосита «McDonald's» корпорациясига тегишли булса, к,олганлари франчайзилар мулки хисобланади [8].

Дунёнинг купгина давлатларида франшизинг муносабатларини тартибга солишга каратилган махсус конунчилик амал к,илади. Масалан, Фран-цияда 1989 йил 31 декабрда «Тижорат ва хунармандчилик корхоналарини ривожлантириш ва уларнинг иктисодий, хукукий ва ижтимоий холатини яхшилаш туFрисида»ги, Молдовада 1997 йил 1 октябрда «Франчайзинг туFрисида»ги, КозоFистонда 2002 йил 24 июнда «Комплекс тад-биркорлик лицензияси (франчайзинг) туFрисида»ги, Бельгияда 2005 йил 19 декабрда «Тижорат хамкорлиги шартномаси учун дастлабки контрактдан олдинги ахборот туFрисида»ги конунлар, Хитойда 2007 йил 1 майда «Тижорат

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 2(122)

франшизасини бошкариш т^рисида»ги низом кабул килинган. Бир катор мамлакатларда эса франчайзинг муносабатлари Фукаролик кодекси билан тартибга солинган. Масалан, бундай ама-лиёт аксарият МДХ мамлакатларида кузатилади.

Франчайзинг буйича муносабатларни тартибга солиш мамлакатимизда Фукаролик кодексининг 50-бобига тегишли моддалари асосида амалга оширилади. Ушбу боб 862-874-моддаларни уз ичига олиб, комплекс тадбиркорлик - франчайзинг асосидаги тадбиркорлик фаолиятининг фукаровий-хукукий асосини ташкил этади.

Шунингдек, франчайзинг шартномаларини тартибга солиш буйича бир катор меъёрий хужжатлар ишлаб чик,илган булиб, буларга Вазир-лар Махкамасининг 2010 йил 4 ноябрдаги «Комплекс тадбиркорлик лицензияси (франшизинг) шартномаларини давлат руйхатидан утказиш тар-тиби туFрисидаги низомни тасдиклаш хакида»ги 244-сонли карорини мисол килишимиз мумкин.

Франчайзингнинг молиявий хисобини ташкил этиш ва юритишнинг меъёрий-хукукий асослари булиб мамлакатимизда Узбекистон Республика-сининг «Бухгалтерия хисоби тутрисида»ги конуни, «Номоддий активлар» номли 7-сонли БХМС, «Асо-сий хужалик фаолиятидан тушган даромадлар»

- 2-сонли БХМС, «Хужалик юритувчи субъектлар молиявий-хужалик фаолиятининг бухгалтерия хисоби счётлар режасини куллаш буйича йурикнома» - 21-сонли БХМС, халкаро амалиётда эса «Одатдаги фаолиятдан олинадиган даромад»

- 18-БХХС, «Номоддий активлар» - 38-БХХС хисобланади.

Асосий натижалар.

Мамлакатимизда олиб борилаётган кенг к,ам-ровли иктисодий ислохотлар натижасида тадбир-корликка янада кенг имкониятлар яратилмокда. Амалга оширилаётган ушбу ислохотларнинг пиро-вард максади ахоли бандлигини таъминлаш, сифатли ва ракобатбардош товарлар ва махсу-лотлар ишлаб чикариш хажмини ошириш, нати-жада мамлакат ялпи ички махсулоти хажмини баркарор равишда усиб бориши, жон бошига туFри келадиган миллий даромад хажмини оши-риб боришдан иборат.

Фикримизча, мамлакатимизда узининг махсулоти ва хизмат курсатиш сифати билан донг таратган махаллий корхоналар фаолиятини худуд-лар буйича ташкил этишда франчайзинг шартно-маларининг урни бек,иёсдир. Хозирда бир канча бизнес вакиллари бу куринишдаги бизнес фао-

лиятини бошлаб юборганлар. Хусусан, хозирги кунда пойтахтимиз Тошкент шахри худудларида, вилоятлар шахарларида «НонКабоб» бренди остида тез тайёрланадиган овк,ат махсулотларини сотиш билан шугулланаётган шахобчаларни куришимиз мумкин. Кузатишлар ва урганиш жара-ёнида бу бренд остида тайёрланаётган таом икки жисмоний шахс томонидан яратилган булиб, фаст-фуднинг миллий куринишини узида акс эттирган ва ажойиб таъмга эга. Тошкент шахри бекатлари ва гавжум жойларида вилоятлар марказларида «Нон кабоб» номли фаст-фуд таоми савдоси билан шуFулланаётган тадбиркорларнинг фао-лияти бевосита франчайзингни узгинаси булса-да, бу фаолиятлар хеч кандай хукукий тартибга солинмаган. Ушбу брендни интеллектуал мулк агентлигидан руйхатдан утган ёки утмаганлиги, товар белгиси учун хукукни олганлиги туFрисида бирор-бир маълумот олишга эриша олмадик. Суровлар натижасида шу нарса аник,ландики, бу фаолиятларни амалга ошираётганлар барчаси якка тартибдаги тадбиркор макомида фаолият юритмокда. Барча савдо нукталарида битта савдо белгисини куришимиз мумкин. Бу бренд остида савдо килишни хохлаган тадбиркорлар «франчайзер» томонидан алохида рецепт билан тайёр-ланган ёки пиширилган гушт махсулотларини сотиб олиши етарли хисобланади. Бу бевосита франчайзинг шартларини узида ифода этади. Вахоланки, франчайзинг асосида тадбиркорлик фаолиятини амалга оширувчи тадбиркорлик субъ-ектлари ушбу фаолиятни шартнома асосида ташкил этишлари ва ушбу шартномани тегишли тар-тибда тадбиркорлик субъектларини руйхатга олувчи органда руйхатдан утказишлари лозим булади. Вазирлар Махкамасининг 2010 йил 4 ноябрдаги 244-сонли карорида хар бир тадбиркорлик субъекти франчайзинг шартномаларини белгиланган тартибда руйхатдан утказиши лозимлиги кайд килинган.

Франчайзинг шартномаларининг хукукий тартибга солинмаслиги бир томондан франчайзер-нинг роялти куринишидаги даромадларини соликка тортишда муаммоларни келтириб чикарса, иккинчи томондан инсофсиз ракобат натижасида франчайзернинг хукуклари поймол этилишига сабаб булади.

Франчайзинг шартномаларининг руйхатдан утказилиши ушбу операциялар буйича бухгалтерия хисобини юритишга доир алохида вазифа-ларни келтириб чикаради. Яъни, франчайзер

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 2(122)

франчайзига катъий тартибда бериладиган хом ашё ёки ярим тайёр махсулотларни таннархда ёхуд ишлаб чикариш бахоларида берганда хисобга олиш, соликлар буйича хисоб-китобларни амалга ошириш буйича алохида усулларни ишлаб чикишни такозо этади.

Хозирда мамлакатимизда тез тайёрланадиган таомлар пишириш ва улар истеъмолини ташкил этиш буйича яхши тажрибага эга корхоналар фао-лият юритмокда. Бунга мисол килиб «EVOS» бренди асосида лаваш таомини тайёрлаш ва сотиш билан шугулланаётган корхонани олиши-миз мумкин. Бу бренднинг мамлакатимизда юк,ори обруга эга эканлигига карамай, фаолиятни франчайзинг куринишида ташкил этишга эътибор каратилмаган. Хусусан, ша,ар ва туманларда куплаб тадбиркорлар турли номда ёки бренд остида лаваш таоми истеъмолини таклиф этиб келмокдалар. Лекин айтиб утиш керакки, бу тад-биркорлик субъектларининг фаолияти «EVOS» каби ривожланиб кетган эмас. Агар «EVOS» мулк-дорлари McDonald's компаниясининг франчайзинг асосида эришган ютукларини инобатга олган холда мамлакатимиз худудларида бошк,а тадбиркорлар томонидан франчайз шартномалари асосида «EVOS» таомхоналарининг фаолият олиб боришига эришганларида компания даромади-нинг янада ошишига, бу таомнинг ушбу бренд остида нафакат мамлакатимизни барча худудларида, балки кушни мамлакатлар худудларида хам оммалашишига эришган булар эдилар.

Хулосалар.

Бизнингча, мамлакатимизда иктисодиётни эркинлаштириш, диверсификациялаш борасида олиб борилаётган ислохотларнинг янги боск,ичга чик,иши муносабати давлат улуши юк,ори булган корхоналарда ишлаб чикарилаётган ёки курса-тилаётган айрим турдаги махсулотлар ва хизмат-ларнинг франчайзинг шартномалари асосида ташкил этилиши максадга мувофик булар эди. Хусусан, «Узавтосаноат» компанияси таркибида фаолият юритаётган дилерлик корхоналари, яъни автомобиллар савдоси билан шугулланаётган автосалонларни тулалигича хусусийлаштирилиб, JMUzbekistan ва UZMAAN корхоналарида ишлаб чикарилаётган автомобиллар савдосини франчайзинг шартномалари асосида амалга оширил-ганда тармок, хизматлар сифати яна хам яхши-ланган, компаниянинг бу салонларни ушлаб туриш харажатлари йуколган булар эди.

Узбекистонда валюта сиёсатини эркинлаштириш экспортёр корхоналар учун жуда катта имко-

ниятлар эшигини очди ва бу халк,аро хамжамият хамда халкаро молия институтлари томонидан юкори даражада бахоланди.

Хозирда тижорат банклари томонидан юридик ва жисмоний шахсларга хорижий валюта бойлик-лари чекланмаган микдорда сотилмокда. Шуни айтиб утиш керакки, жисмоний шахсларга валюта бойликлари факат виза карталарга утказиш оркали сотилмокда. Бу эса жисмоний шахслар-нинг накд валютага булган эхтиёжларини тулик кондирмайди, албатта. Натижада «кора бозор»-нинг мавжуд булиб туриши объектив ходисага айланиб колмокда. Чунки фукароларнинг накд валютага булган талабини кондириш учун бу «тадбиркорлар»нинг «хизмати» кечаю-кундуз узлуксиз амалга оширилади. Бу хуфиёна иктисо-диётнинг сак,ланиб колиши, валюта бойликлари-нинг банкдан ташкари назоратсиз айланишига сабаб булмокда. Шу сабабли хозирги кунда хукукни муFофаза килиш органлари томонидан валюта бойликларининг нок,онуний айланиши ва савдосини олдини олиш борасида махсус рейдлар олиб борилмокда. Лекин шунга карамай, валюта бойликларининг нок,онуний савдосини бутунлай бартараф этиб булмаяпти.

Биз ушбу фаолиятни легаллаштириш, валюта бойликларининг ноконуний савдосини олдини олиш учун тижорат банклари томонидан франчайзинг шартномалари асосида тадбиркор (сар-роф)ларга валюта айирбошлаш шохобчаларини ташкил этиш имкониятини беришни таклиф эта-миз. ТуFри бу чукур уйлаб куриладиган, алохида хисоб-китобларни амалга оширишни талаб эта-диган масала.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Хулоса килиб айтганда, мамлакатимизда франчайзинг шартномалари асосида фаолият юри-тишни кенгайтириш янги ташкил этилаётган хужа-лик субъектларини тез орада даромадга кириб олишини таъминлаб, давлат бюджети даромад-ларининг шаклланишида хам мухим ахамият касб этади. Шунингдек, мамлакатимизда туризм соха-сининг ривожланиши, дунёнинг турли мамлакат-ларидан миллионлаб саёхларнинг юртимизга ташрифи албатта умумий овкатланиш корхоналари, хизмат курсатишнинг турли сохаларига булган талаб-эхтиёжни шакллантиради. Бунга жавобан мамлакатимиз алохида обруга эга булган, ишончли умумий овкатланиш тармокларини франчайз асосида ривожлантириши алохида ахамият касб этади.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 2(122)

Адабиётлар руйхати:

1. Нурматов О. Ик,тисодиётни модернизациялаш жараёнларида номоддий активлар хисоби ва аудитини такомиллаштириш масалалари. Монография. - «ФарFона» нашриёти, 2017.

2. Халкаро Франчайзинг Ассоциацияси хисоботи. 2018 йил январь.

3. Горбунов А.А., Мамонтов К.В. Маркетинговая концепция продвижения франшиз брен-довых товаров. - СПб.: «Астерион», 2016. -С. 164.

Борейко Н.А. Бухгалтерский учет и анализ эффективности франчайзинговых операций в системе управления интеллектуальной собственностью. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата экономических наук. - Минск, 2016.

4. Ризаев Н. Франчайзингга бухгалтерлик ёндашуви. https://www.norma.uz

5. Котлер Ф. Маркетинг менеджмент. - СПб.: «Питер», 2010.

6. Болиев Б. Франшизинг шартномаси: уни хукукий тартибга солишнинг хусусиятлари. http://huquqburch.uz

7. Франчайзинг. https://sanjarsaid.uz/2015/05/19/

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 2(122)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.