Научная статья на тему 'МАЪЛУМОТЛАР МУҲИТИ МОДЕЛИ (DEA):ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИК МАҲСУЛОТЛАРИНИ ИШЛАБ ЧИҚАРИШНИ МОДЕЛЛАШТИРИШ.'

МАЪЛУМОТЛАР МУҲИТИ МОДЕЛИ (DEA):ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИК МАҲСУЛОТЛАРИНИ ИШЛАБ ЧИҚАРИШНИ МОДЕЛЛАШТИРИШ. Текст научной статьи по специальности «Сельскохозяйственные науки»

34
5
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
маълумотлар муҳити моделидан (DEA) / иқтисодий самарадорлик / ишлаб чиқариш ҳолатига боғлиқ самарадорлик

Аннотация научной статьи по Сельскохозяйственные науки, автор научной работы — Ҳусан Ўзбекхонович Акбаров

Ушбу мақолада боғдорчилик маҳсулотларини ишлаб чиқариш самарадорлиги масаласи кўриб чиқилган. Ҳисоблашларда чизиқли дастурлаш асосида маълумотлар муҳити моделидан (DEA) фойдаланалди. Боғдорчилик маҳсулотларини ишлаб чиқаришнинг самарадорлигини аниқлашда тадқиқот объекти сифатида Самарқанд вилояти туманлари ўрганилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «МАЪЛУМОТЛАР МУҲИТИ МОДЕЛИ (DEA):ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИК МАҲСУЛОТЛАРИНИ ИШЛАБ ЧИҚАРИШНИ МОДЕЛЛАШТИРИШ.»

МАЪЛУМОТЛАР МУХИТИ МОДЕЛИ (БЕА):^ИШЛОК ХУЖАЛИК МАХСУЛОТЛАРИНИ ИШЛАБ ЧЩАРИШНИ МОДЕЛЛАШТИРИШ.

Хусан Узбекхонович Акбаров

PhD (Тошкент давлат аграр университети Самарканд филилали)

Ушбу маколада богдорчилик махсулотларини ишлаб чикариш самарадорлиги масаласи куриб чикилган. Хдсоблашларда чизикли дастурлаш асосида маълумотлар мухити моделидан (DEA) фойдаланалди. Богдорчилик махсулотларини ишлаб чикаришнинг самарадорлигини аниклашда тадкикот объекти сифатида Самарканд вилояти туманлари урганилган.

Калит сузлар: маълумотлар мухити моделидан (DEA), иктисодий самарадорлик, ишлаб чикариш холатига боглик самарадорлик,

Кейинги вактларда ижтимоий-иктисодий тизимни энг долзарб муаммо-ларидан бири тизим фаолиятини бахолаш булиб колди. Энг оммалашган йуналиш тизим фаолияти чегарасини аниклашдан иборат. Ушбу концепция билан боглик ишлаб чикариш имконияти чегараси ва ишлаб чикариш функцияси каби тушунчалар мавжуд.

Ишлаб чикариш функциясини ташкил этиш купчилик учун таниш масалалардан биридир. Ишлаб чикариш функцияси максимал махсулот ишлаб чикаришда технологияларни куллаган холда унга таъсир этувчи омилларни таъсирини урганишдан иборат. Агар махсулотни бир турдаги эмас, балки бир нечта турдаги ишлаб чикарадиган холатни карайдиган булсак, унда ишлаб чикариш функцияси хакида эмас, балки ишлаб чикариш чегараси ёки самарадорлик чегараси хакида мулохаза юритилади.

Бу холатда шартли равишда тахлил этилаётган туманларда богдорчилик махсулотларини максимал микдорда ишлаб чикаришда фойдаланилган хом-ашё микдори нукталарнинг самаралиси хисобланади ва чегарада ётади. Самарадорлик чегарасида ётмайдиган нукталардан иборат булган туманлар самарасиз ишлаётган хисобланади. Амалий жихатдан куп холларда самарадорлик чегарасини аниклаш имкони булмайди, уни бахолашда бошка усуллардан фойдаланишга тугри келади.

Маълумотлар мухити тахлили усулини мазмунини куриб чикадиган булсак N та объектдан M та чикувчи параметрлар ва K та кирувчи параемтрлар мавжуд булсин. N объект: вилоят,

АННОТАЦИЯ

October 5-6

туман, хужалик тармоги, корхона, укув юрти ва бошкалар булиши мумкин.

i —объект учун улар мое равишда устун-вектор xt ва yt куринишда тасвирланади. У холда N объектнинг барча кирувчи параметрлари учун X матрицанинг улчами K*N га Y матрицанинг улчами M*N булади. Бундан метематик дастурлаш масаласининг икки ёклама симплекс усул назариясидан фойдаланиб куйидаги шаклда моделни ифодалаш мумкин.

Бу ерда -скаляр, X эса N*1 улчамли вектор. 0-микдор масала ечилгандан кейин топилади ва i —объектнинг самарадорлик улчови булади. Самарадорлик курсаткичи самарадорлик чегарасида жойлашади ва бу объектларнинг самарадорлик курсаткичининг киймати 1 га тенг булади. Натижада самарадорлик чегараси чизикли булаклаш натижасида вужудга келади. Объектларга мос келувчи нукталар самарадорлик курсаткичидан кичик, яъни 1 дан кичик булади.

Маълумотлар мухити модели самарадорлик мезонига асосланади, унга кура кишлок хужалиги корхонаси 100% самарали хисобланади, агар:

1) бир ёки бир нечта ишлаб чикариш омилларидан (кириш) фойдаланиш хажмини купайтирмасдан ёки бошка турдаги ишлаб чикариш хажмини камайтирмасдан, умумий ишлаб чикариш хажмини ёки махсулотнинг маълум бир турини (чикиш) ошириш мумкин эмас.

2) Умумий ёки алохида турдаги махсулот ишлаб чикариш хажмини камайтирмасдан ёки бошка омиллардан фойдаланиш хажмини оширмасдан туриб, жами ёки битта ишлаб чикариш омилидан фойдаланиш хажмини камайтириш мумкин эмас.

Маълумотлар мухити моделлари икки гурухга булинади:

1) ишлаб чикариш самарадорлиги чегарасига чикиш параметрларини оширишга йуналтирилган моделлар гурухи (инг. output - oriented model);

2) кириш параметрларини ишлаб чикариш самарадорлиги чегарасига туширишга йуналтирилган моделлар гурухи (инг. трШ-oriented model).

^ишлок хужалиги ишлаб чикаришининг иктисодий самарадорлигини хисоблаш учун DEA усулини куллаш (input-oriented model) куйидаги шаклдаги чизикли дастурлаш муаммоларини хал килишни талаб

mine^fy,

-yt + YÄ>0, 6xt -ХЛ> 0, Ä>0,

(1)

килади:

October 5-6

Samarkand branch of Volume 3 | SB TSAU Conference | 2022 Tashkent State Agrarian University Theoretical and Practical Principles of Innovative Google Scholar indexed_Development of the Agricultural Sector in Uzbekistan

в f ( CRS) = minw ( в | —yi + YA>0, в xi — ХЛ>0,Л > 0 ) , ( 3 )

вf (VRS) = minw (в I —y i + YA>0, в xi — ХЛ>0,NA = 1, Л > 0) , (A) кишлок хужалиги корхоналари мажмуасининг хар бир хужалиги учун. Бунда вf( CRS) - i— кишлок хужалик корхонаси узгармас омиллардан фойдалангандаги техник иктисодий самарадорлик; вf( V RS)- i— кишлок хужалик корхонаси узгарувчан омиллардан фойдалангандаги техник иктисодий самарадорлик; Y = (yт-реализация килинган (output) махсулотлар матрицаси; y г i-хужалик учун реализация килинган махсулот хажми; X = (хт1)-харажат килинган ресурс ёки харажатлар матрицаси; xr i-корхонада ъаражат килинган махсулот микдори ёки i-корхона ларажати (input); Л — i-хужаликларда кулланилган интенсив технологиялардан фойдаланишнинг оптимал вектори. N — i-улчовли сатр ёки устун вектори, унинг барча элементлари 1 га тенг; i-хужалик индекси; m-сотилган махсулот индекси (олинган ялпи хосил, (тонна) хамда фойда (млн сум) ва n - ишлаб чикариш ресурслари турларининг индекси (иш хаки ажратмалари билан (млн.сум), жами минерал угит (млн.сум.), зараракунандаларга карши кураш (млн.сум.), механизация хизмати (млн.сум.), ёкилги мойлаш материаллари (млн.сум.), СИУ харажатлари (млн.сум), электр энергия (млн.сум) ва бошка харажатлар (млн.сум).

(3) ва (4) масала i-хужаликларда доимий ва узгарувчан харажатлар даражасини хисобга олган ва агар хужаликларда энг яхши технологиялардан фойдаланилса уларнинг молиявий самарадорлигини амалдаги ресурсларнинг хакикий хажми ва тузилиши билан хисоблаш имконини беради.

(3) ва (4) масалаларни ечиш кишлок хужалик махсулотлари ишлаб чикаришнинг иктисодий самарадорлиги ишлаб чикариш масштабига асосланиб аниклайди (инг. Scale efficiency)- в ;(S Е).

в i( V R S)

°i(SE) = ЩТ)' (3)

-та ресурс танлаб олинганда мумкин булган фойдаланишда даражасини камайтиришни бахолашда колган ресурслар учун куйидаги чизикли дастурлаш масаласи ечилади [5,6].

Бошка ресурсларнинг белгиланган даражасида алохида ресурсдан мумкин булган фойдаланиш даражасининг камайтиришни бахолаш учун куйидаги чизикли дастурлаш масаласи ечилади:

October 5-6

53

вЩ(СRS) = miпхв(в\ — y i + YX>0, x[n — X~n X > 0, вxn — XnX > 0,X> 0 ) , ( A) в P (V RS) = miпхв (в \ — yi + YX>0, x[n — X ~n X > 0, вx J — Xn X >0,NX=1, X > 0) , ( 5 ) кишлок хужалиги корхоналари мажмуасининг хар бир хужалиги учун. Бу ерда X ~n - п сатри учириш оркали Х дан олинган матрица, xf n - x i дан худди шундай олинган вектор; xJ - п -сатрдан ташкари барча сатрларни учириш натижасида олинган узгармас омил киймати, - дан худди шундай олинган матрица.

Тадкикот объекти сифатида 2021 йилда Самарканд вилояти 14 та туманларининг мева ишлаб чикариш курсаткичлари олинган.

Самарканд вилоятида мева етиштириш учун 2019 йилда килинган харажатларнинг 75,4 фоизи иш хаки учун ажратилган булса бу курсаткич 2021 йилда 71,3 фоизни ташкил этган. Богдорчилик махсулотларин ишлаб чикаришда 2021 йил 2019 йилга нисбатан зараркунандаларга карши курашиш, ЁММ, минерал угит, механизация хизматлари хамда ягона ер солиги учун харажатлар ошган булса, электр энергия ва бошка харажатлар пасайиш кузатилган.

Вилоятнинг туккизта худуди, яъни Булунгур, Нурабод, Каттакургон, Кушработ, Окдарё, Пахтачи, Самарканд, Тайлок ва Ургут туманлари самарали туманлар гурухига киради ва бошка туманлар учун мос ёзувлар пункти булиб хизмат килади. Шуни таъкидлаш керакки, мос ёзувлар туманларига тааллукли булган вазн омиллари ушбу мос ёзувлар туманининг тахминий объектга "хиссаси" кийматини англатади, бу эса уз навбатида ушбу самарасиз минтака учун максадли минтака булади. Масалан, Нарпай тумани учун мос ёзувлар туплами Иштихон тумани (0,932501) ва Каттакургон (0,180650) булади. Иштихон тумани учун тортиш коэффициенти Каттакургон туманига караганда катта булганлиги сабабли, бу Иштихон тумани курсаткичлари кийматларининг тузилиши Нарпай тумани курсаткичлари тузилишига якинрок деган маънони англатади (1 -расм).

October 5-6

Samarkand branch of Volume 3 | SB TSAU Conference | 2022

Tashkent State Agrarian University Theoretical and Practical Principles of Innovative

Google Scholar indexed Development of the Agricultural Sector in Uzbekistan

Булунгуp 100,

Иштихон

1 la iiapiiK ✓

/ *

/

Hapnai

ПacтдapFом

; í í I) ,

KaTTa^yproH

^ympa6oT

Жомбой

OKaape

Пaхтaчи

CaMapKaHa TaüroK

1-расм.Самарадорлик курсаткичининг киймати буйича сараланган туманлар

Самарадорлик курсаткичининг уртача киймати 0,977612 минимал киймати 0,806166 стандарт огиш эса -0,17145 ни ташкил этади, бу нисбатан бир хил минтакалар гурухини билдиради. Энг паст курсаткич Нуробод тумани эканлигини курсатди.

Аввал айтиб утганимиздек, DEA усули самарасиз объектлар учун индикаторларнинг тавсия этилган кийматларини шакллантиради, бунда самарадорлик курсаткичи бирдан кам булган туманлар хакида суз кетади. Агар самарасиз туманлар курсаткичларнинг тавсия этилган кийматларига етган булса, улар самарадорлик чегарасига борган булар эди. Барча ишлаб чикариш курсаткичлари кийматларининг мутаносиб усишидан ташкари, баъзи курсаткичлар кийматларини меъёрдан зиёд ишлатилганлигини куриш мумкин.

Богдорчилик махсулотлари ишлаб чикариш фаолиятини тартибга солувчи ва якуний натижаларга йуналтирилган махсулотлардан окилона фойдаланишни тахлили шуни курсатадики, иш хаки ажратмалари билан оптималдан Жомбой, Пасдаргом, Нарпай, Пайарик хамда Нуробод туманларида зиёд ишлатилганлигини куриш мумкин. Худди шунингдек минерал угит, зараркунандаларга карши кураш, механизация хизматлари, ёкилги мойлаш материаллари, СИУ харажатлари, электр энергияси ва бошка харажатларни хам оптималдан ортик сарфланганлиги аникланди. Нуробод тумани буйича тахлил килганимизда минерал угит учун хамда электр энергияси учун ажратилган киймат оптималдан кам ажратилган. Хулоса килиб айтадиган булсак богдорчилик махсулотлари ишлаб чикарувчи корхоналарда ишлаб чикариш фаолиятини тартибга солувчи ва якуний натижаларга йуналтирилган махсулотлардан окилона

October 5-6

55

фойдаланишнинг иктисодий механизмини такомиллаштириш богдорчилик махсулотлари ишлаб чикариш самарадорлигини ошишига олиб келади.

REFERENCES

1. Charnes,A. Data Envelopment Analysis. Theory, methodology and applications/A.Charnes, W.Cooper, A.Lewin, L.Seiford.-Boston/ Dordrecht/London: Kluwer Academic Publishers, 1994. - 509 p.

2. Fare, R. Production Frontiers/R.Fare, S.Grosskopf, C.A.K.Lovell.- Cambridge: Cambridge University Press, 1994.-294 p.

3. Coelli,T. An introduction to efficiency and productivity analysis/ T.Coelli, P.Rao, G.Battese.-Boston/Dordrecht/London:Kluwer Academic Publishers,1998.- 273 p.

4. Cooper,W. Data envelopment analysis: A comprehensive text with models, applications, referencesand DEA-solver software/W. Cooper, L.Seiford, K.Tone.-Boston/Dordrecht/London: Kluwer Academic Publishers,1999.-509 p.

5. Lansink,A. Efficiency and productivity of conventional and organic farms in Finland 1994-1997/A.Lansink [et al]//European Review of Agricultural Economics.-2002.-Vol.29, No.1.-P.51-65.

6. Latruffe,L. Technical and scale efficiency of crop and livestock farms in Poland: does specialization matter?/L.Latruffe [et al]//Agricultural Economics.-2005.-Vol.32.-P.281-296.

7. Husan Akbarov. (2021). ISSUES OF ECONOMETRICAL ASSESSMENT OF FACTORS AFFECTING FRUIT PRODUCTIVITY IN HORTICULTURAL FARMS. JournalNX - A Multidisciplinary Peer Reviewed Journal, 1046-1051. Retrieved from https://repo.journalnx.com/index.php/nx/article/view/1750

October 5-6

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.