Научная статья на тему 'МАЛАКАЛИ ФУТБОЛЧИЛАРНИ ТЎҒРИ ОВҚАТЛАНИШЛАРИ ОРҚАЛИ ИШ ҚОБИЛИЯТИНИ САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШ'

МАЛАКАЛИ ФУТБОЛЧИЛАРНИ ТЎҒРИ ОВҚАТЛАНИШЛАРИ ОРҚАЛИ ИШ ҚОБИЛИЯТИНИ САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШ Текст научной статьи по специальности «Медицинские науки и общественное здравоохранение»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Малакали футболчилар / тўғри овқатланиш / иш қобилияти самарадорлигини ошириш / сўровнома.

Аннотация научной статьи по медицинским наукам и общественному здравоохранению, автор научной работы — Шаджалилов Шерзод Иногамович

Мақолада малакали футболчиларни ҳозирги замонавий футболга тайёрлашда машғулот юкламаларни меёрлаш, тўғри овқатланишлари орқали мусобақа даврида спортчиларнинг иш қобилиятлар имкониятини юқори даражада бўлишини таъминлаб, шу орқали уларни техник-тактик ҳаракатларини ва ўйин давомидаги бажариладиган ҳаракат фаолиятларининг самарадорлигини ошириш, ҳамда бўлажак мусбақаларда яхши ўйин кўрастиб юқори натижаларга эришиш.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «МАЛАКАЛИ ФУТБОЛЧИЛАРНИ ТЎҒРИ ОВҚАТЛАНИШЛАРИ ОРҚАЛИ ИШ ҚОБИЛИЯТИНИ САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШ»

I insovativs ISSN 2I81-4SI

деламn Impakl faklor 5.1

МАЛАКАЛИ ФУТБОЛЧИЛАРНИ ТУГРИ ОВ^АТЛАНИШЛАРИ ОР^АЛИ ИШ КрБИЛИЯТИНИ САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШ

Шаджалилов Шерзод Иногамович

УФА биринчи тоифали хакам

ABSTRACT

Ма цолада малакали футболчиларни уозирги замонавий футболга тайёрлашда машгулот юкламаларни меёрлаш, тугри овцатланишлари орцали мусобаца даврида спортчиларнинг иш цобилиятлар имкониятини юцори даражада булишини таъминлаб, шу орцали уларни техник-тактик уаракатларини ва уйин давомидаги бажариладиган уаракат фаолиятларининг самарадорлигини ошириш, уамда булажак мусбацаларда яхши уйин курастиб юцори натижаларга эришиш.

Замонавий футболда катта тезликда ижро этилувчи гипердинамик х,аракатлар билан фар;ланиш Осиё, овропа ва Жах,он чампинатлари (шу жумладан чемпионлар лигаси)да я;;ол кузга ташланмо;да. Мутахассисларнинг маълумотларига к;ура, х,ар бир футболчи 90 да;и;а 9-12 км. масофани босиб утар, шу масофа таркибида 70-80

дан орти; ТТХ,лар, аксарият уртача ва максимал тезликда бажариладиган югуриш, сакраш, хатлаш, бурилиш, эгилиш, йи;илиш х,амда айланишлар каби элементларни ижро этишар экан. Агар 7-8 соатли кундалик машгулотлар эътиборга олинса, унда "бугунги" футболчи йиллик мавсум давомида ута юксак х,ажмли х,амда катта шиддатли жорий ва ялпи юкламаларни узлаштириши исбот талаб ;илмайди. Уз-узидан маълумки бундай юкламалар футболчилар организимида (биринчи навбатда оё; мушакларида) локал ва глобал толи;иш аломатларини юзага келтиради. Демак, "катта" футболчининг бугунги долзарб муоммоларидан бири реал жисмоний ва функционал зах,ирага асосланган иш ;обилиятини мунтазам тиклаб бориш чораларини излаб топишдан иборатдир.1

ARTICLE INFO

Qabul qilindi: 02-May 2024 yil Ma'qullandi: 06- May 2024 yil Nashr qilindi: 08- May 2024 yil

KEY WORDS

Малакали футболчилар, тугри овцатланиш, иш цобилияти самарадорлигини ошириш,

суровнома.

1 Граевская Н.Д. Заключение по результатам врачебного обследовния физкультурника и спортсмена // Спортивная медицина. М., Медицина, 1984 .-с146-151.; Орджоникидзе З.Г., Павлов В.И. Коллапс после физической нагрузки // Медицина и спорт.-М.:-2005.-с23-24.;

2-JILD, 5-SON (YO'PA)

5

Ишнинг максади Юцори малакали футболчиларни тугри овцатланишлари хамда ортицча вазндан холи булишларини таминлаш.

Тадкикотнинг вазифалари:

1) Футболчиларни мусобаца даврида машгулот жараёнини кузатиш ва педагогик кузатувлар ёрдамида энергия сарфини аницлаш.

2) Футболчиларни спорт нормасини юцори даражада булиши учун турли воситаларни аницлаш.

Тадкикод услуби. Малакали фуболчиларда тугри овцатланиш тартибини шакллантириш, тиклаш ва кучайтириш тажрибасини урганиш мацсадида Узбекистон миллий чемпионатининг олий лигасида иштирок этаётган жамоаларга мансуб 60 нафар уйинчилар махсус саволлар асосида ишлаб чицилган суровномага респондент сифатида жалб цилинди.

Суровнома варацаларини тарцатишдан аввал кичик гурух,ларга булинган респондентлар билан х,ар бир савол ва уларга берилиши мумкин булган жавоблар, уларни х,ацицатга мос булиш, варацани шахсан мустацил тулдирилиши ва респондентни исми-шарифи шарт эмаслиги тугрисида тушунтириш сух,батлари утказилди.

Олинган натижалар жадвада акс эттирилган (1-жадвал). Жадвалда цайд этилган саволларга берилган жавобларнинг аксарият фоизларидан шу нарса кузга ташланадики, тайёргарлик жараёнини ташкил цилиш, жумладан тугри овцатланини шакллантириш (тиклаш ва кучайтириш) борасида жиддий камчиликларга йул цуйишар экан. Чунончи, "сую овцатларни ёцтирасизми" деб номланган 1 саволга 60 нафар респондентлардан фацат 18 таси (30%) "Х,а", 31 нафари (59.2%) "Йуц" ва 11 таси (10.8%) "цисман" деган фикр билдиришди.

Афсусланарли жойи шундаки, суровномада иштирок этган респондент футболчиларнинг аксарият цисми (59.2%) нафацат жах,оннинг етакчи жамоалари учун белгиланган энергияга бой озуцани билмаслиги ёки цисман тасаввурга эга эканликларини намойиш этдилар, (2 саволнинг "йуц" ва "цисман" жавоблари) балки, уз жамоаси энергияга бой моддалар х,ацида х,ам аниц маълумот бера олмадилар (3 саволнинг "Йуц" ва "цисман" жавоблари). Вах,оланки, спортчилар тайёрлаш амалиётида, шу жумладан малакали футболчилар жараёнида х,ар бир спортчи энергияга бой моддалар х,атто тах,миний х,ацида аниц тасаввурга эга булиши ва шу юкламаларга узини

1- жадвада

№ Мазмуни Жавоблар Жавоблар Жавоблар

вариантлари вариантлари вариантлари

Ха Йуц Кисман

п % п % п %

1. Сую овцатларни ёцтирасизми? 18 30 31 59.2 11 10.8

2. Кую овцатларни ёцтирасизми? 22 36.7 25 41.7 13 21.6

3. Салатларни озуца деб хисоблайсмизми? 26 43.3 19 31.7 15 25

5-SON (YO'PA)

к Ч

6

4. Пишлоц махсулотларини энергияга бой озуца деб хисоблайсизми? 43 71.7 12 20 5 8.3

5. Сут махсулотларини энергияга бой озуца деб хисоблайсизми? 14 23.3 30 50 16 26.7

6. Турли меваларнинг шарбатини энергияга бой озуца деб хисоблайсизми? 36 60 13 21.7 11 18.3

7. Оцсил моддасига овцатларни ёцтирасизми? бой 15 33 37 56.7 8 10.3

8. Бир кун давомида уч овцатланиш тугрими? марта 14 23.3 30 50 16 26.7

9. Бир кун давомида турт маротаба овцатланиш тугрими? 9 15 36 60 15 25

10. Бир кун давомида беш маротаба овцатланиш тугрими? 22 36.7 2( д 48.3 9 15

11. Мевалар билан озицланиш оцибатида вазн орташи мумкинми? 1 9 31 7 2 7 45 14 23.3

12. Ширинликлар билан озицланишда вазн ортиши мумкинми? 9 15 3 В 55 18 30

13. Гуштли махсулотларни энергияга бой озуца деб хисоблайсизми? 45 75 Т 83 10 16.7

нафацат расмий машгулотларда, балки машгулотлардан ташцари вацтларида (эрталаб, дам олиш кунлари) х,ам тайёрлаш фойдали спорт натижаларига эришиш шартларидан биридир.

Албатта, машгулот ёки мусобаца уйинларидан сунг х,ар бир футболчи узининг жисмоний ва функционал имкониятларига цараб озми купми толиццанлик аломатларини х,ис цилиши табиий х,ол. Лекин айрим х,олларда футболчи бундай толициш асоратларини сезмаслиги мумкин. Амалда аксарият шундай холатлар руй берадики, цисца муддатли (микроцикл) машгулот ва расмий уйинлар цикллари давомида локал органларида юз берадиган чарчаш-толициш асоратлари концентрацияси орта боради. Агар мазкур асоратлар уз вацтида махсус релаксацион машцлар (ёки тиббий-биологик ва психологик воситалар) ёрдамида батараф этилмаса ва иш цобилияти мунтазам тикланиб борилмаса, жисмоний ва функционал имкониятлар цанчалик юцори булмасин организмда глобал зурициш симптомлари вужудга келиши муцаррар. Ушбу муаммо маъносида берилган 4 саволга 60 та респондентдаги 71.7% машгулот ёки расмий уйинлар циклидан сунг узоц вацтгача чарчоц таъсирини х,ис цилишларини билдирганлар.

Демак, йиллик тайёргарлик циклида олиб бориладиган уцув-машгулотлар жараёнида усулубий камчиликлар мавжуд деган фикр келиши мумкин. Катор

5-SON (YO'PA)

мутахассис-олимлар тадкикотларига мувофик шу нарса аникланганки, толикиш аломатларининг тезкор суръатда юзага келиши ва уларни функционал органларда узок; вактгача сакланиб колишига иш кобилиятининг заиф ёки юксак шаклланганлиги асосий сабаб булмас экан. Аксинча, тундаги уйку давомида кечадиган физологик жараёнларнинг сусайиши (кон айланиш, нафас олиш, ов;ат х,аз ;илиш, модда алмашиниш ва х,) натижасида "ишлаб булинган" ози;а (шлак)ларнинг йигилиши ва катламланиб колиши, юкламалар якунида метоболик жараёнларнинг тормизланиши ва энергетик зах,иралар тан;ислигининг ортиши чарчаш жараёнинг жадаллашиши ва кучайишига устивор сабаб булиб, "хизмат" ;илар экан организимда йигилган "шлакларни чи;ариб ташлаш", 2 модда алмашинув суръатини жадаллаштириш, толикиш ёки зури;иш асоратларини бартараф этиш ва шу оркали иш кобилиятини тиклаш х,амда кучайтириш учун ;айиш;оклик-релаксацион маш;лардан иборат эрталабки жисмоний машгулотлардан мунтазам фойдаланиш лозимлигига эътибор каратишади.

Лекин, афсуски, "Сут махсулотларини энергияга бой озу;а деб хисоблайсизми?" деб мурожат килинган саволга фа;ат 14 нафар респондент "Х,а" жавобини беришди. 16 та респондент "Кисман" деб овоз йулашди. Эрталабки жисмоний маш;лар билан шугулланмайдиган респондентлар 50% ни (30 киши) ташкил этди. Суровнома вара;алари тах,лил ;илиб чи;илгандан сунг утказилган х,исобот сух,батида сут махсулотларини рад этувчи респондентлардан куйидаги фикларни билиб олишга муяссар булдик:

-"Шунда; х,ам х,ар куни икки марта истемоли етиб ортади";

-"Кечкурун соат тах,минан 11-11.30 лар уйкуга ётилади. Тренерларнинг курсатмаси буйича 7-8 соат ухлаш керак. Агар 6-7 соат ухлаган такдирда х,ам эрталабки зарядкага умуман вакт етмайди";

-"Фикримизча, эрталаб энди уйкудан турилгандано; орти;ча юкламани кабул ;илиш кундузги машгулотлар сифатига салбий таъсир курсатади";

-"Эрталабки, гимнастика машгулотлари а;лий мах,нат билан шугуланувчилар ёки х,арбий х,изматчилар ёки "бекорчилар" учун маъкул деб уйлаймиз".

Хулоса. Килиб шуни айтишимиз мумкунки футболчиларни орти;ча вазндан са;ланишларида ю;орида такидлаб утилганидек улар доимо белгиланган ва;тда ов;атланишлари ва ов;атланиш ва;тида энергияга бой озукали ов;атлар билан танаввул килишлари о;ибатида улар уз ё;отган энергия захираларини тули; тиклашлари мумкин.3

2

Годик М.А. Физическая подготовка футболистов.- М.: Терра-Спорт, Олимпия Пресс, 2006.- 272 с.; Орджоникидзе З.Г., Павлов В.И. Физиология футбола.-М.:-2008.-240с.; Шамардин А.А. Целевая функциональная подготовка юных футболистов.: Автореф.дис....д-ра пед.наук.-СПб.,2009.-42с.; Casajus JA. Seasonal variation in fitness variables in pro professional soccer players // Sports Med Phys Fitness.- 2001 Dec.-№41(4).-P.463- 469.; Little T, Williams AG. Specificity of acceleration maximum speed and agility in professional soccer players // Strength Cond Res.-2005.Fed.- №19(1).-P.76-80.

3

Байрбеков М.Г. Педагогический контроль специализированных нагрузок прыжковой направленности волейболистов высшей квалификации в соревновательной и прыжковой деятельности. Автореф. канд.пед.наук. - Т. 2002.- 23с.; Верхошанский Ю.В., Виру А.А. Некоторые закономерности долговременной адаптации организма спортсмена к физическим нагрузкам // Физиология человека. 1987й. №5, (811-818).; Волков Н.И., Игуменова Л.А., "Гипоксен" препарати оркали узок, урта масофага югурувчи спортчиларда иш бажариш

1. Суюц овцатлар билан биргаликда суили махсулотларни хам меёрида истемол цилишларида уларнинг организмида йегилиб цолган ёг цатламларини камайтириш, овцатларни яхши хазм булишини таминлааши аницланди.

2. Овцатланишдан аввал турли сабзавотлардан тайёрланган салатларни истемол цилишларида уларнинг ошцозон учун керакли витаминга бой моддалар билан озилланиши уларни доимий юцори спорт формасида булишини таминлайди.

3. Овцатланишда турли озуцалар билан танаввул цилиш ва узини керагидан ташцари диета цилмаслиги сабаби базида узини бирор овцатлардан тейиш орцали улар узи билмаган холда керагидан ортиц энергияга бой моддали озуцаларни истемол цилишлари кузатилган.

4. Ширинликларни истемол цилишда унинг ажратадиган энергия манбаига этибор бериш керашлиги хамда керагидан ортиц куп мицдорда истемол цилмаслиги керак.

5. Доимий овцатланишда уз вазнини ушлаб туриш ёки камайтириш учун хар доимгидан кура кичикроц булган идишда овцатларни истемол килишда яни агарда акси бшлис унинг вазни ортиши керагидан ортицроц озуцани истемол цилиши кузатилган.

Амалий тавсиялар. Мазкур мацола иш юзасидан утказилган кузатувлар, суровнома, жорий тадцицот ва педогогик тажриба натижаларига кура, малкали футболчилар йиллик тайёргарлик жараёнига цуйидаги амалий тавсияларни жорий этиш таклиф цилинади:

1. Жисмоний юкламалар мох,ияти, уларни функционал органларга, айницса оёц мушаклари тизмига таъсир этишда юз берадиган физиологик жараёнлар, толициш, зурициш, иш цобилиятини сусайиши, уни тиклаш ва кучайтириш чоралари х,ацида назарий машгулотлар ташкил цилиш;

2. Мавсум бошида, чемпионатдан аввал, уртасида ва мавсум якунида (зарурият булганда режадан ташцари вацтларда) нейтрал экспертлар рах,барлигида конфеденциол суровнома утказиш ва натижаларни мураббийларга тацдим этиш;

3. Йиллик тайёргарлик цикли давомида машгулотлар, назорат ва расмий уйинларда ТТХ,лар х,амда х,аракатланишлар х,ажми ва самарадорлиги динамикаси ёзиб бориш ва натижаларни мураббийларга тацдим этиш;

Тавсияларнинг 3 бандини жорий этиш машгулот ва расмий уйинлар таъсирида юзага келадиган толициш аломатларини бартараф этиб бориш эвазига иш цобилиятини узоц муддат давомида сацлаш ва уни шакллантиришига имкон яратади.

кобилияти ва юкори спорт натижаларга эришиш. "Теория и практика физической культуры". №7. 2003.-41-446.; Годик М.А. "Тайёрланиш ва беллашиш. Ю.К. тушишни назорат килиш". М., 1980.-с20-24.

к Ч

9

5-SON (YO'PA)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.