Научная статья на тему 'Малака ошириш тизимида ижтимоий- психологик тренинг машғулотларининг аҳамияти'

Малака ошириш тизимида ижтимоий- психологик тренинг машғулотларининг аҳамияти Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
2291
188
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
психология / ўқитувчи / психологик омиллар / тренинг / машғулот / назорат / бошқариш. / psychology / teacher / psychological factors / training / studies / сontrol / management

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Расулова Ф. Ф.

Ушбу мақолада малака ошириш тизимида ўқув машғулотларини ташкил қилишнинг ўзига хос бўлган психологик-методик жиҳатларига урғу берилган. Бунда ижтимоий-психологик тренинглар асосида дарсларни олиб бориш орқали тингловчиларда таълим-тарбия жараёнида ўз ўқувчилари билан бўладиган руҳий-эмоционал яқинлик, эмпатия ҳисси ва ўзига бўлган ишончни қарор топтириш кўзда тутилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SIGNIFICANCE OF SOCIO-PSICHOLOGICAL TRAININGS IN THE SYSTEM GOING ON EDUCATION

In this article particular emphasis is made on the distinctive psychological-methodical aspects in the organization of training courses in the teacher training system. Through courses taught on the basis of social-pshychological trainings, teachers gain feelings of emotional closeness, empathy and self belief in the educational-pedagogical process of pupils.

Текст научной работы на тему «Малака ошириш тизимида ижтимоий- психологик тренинг машғулотларининг аҳамияти»

V_/

Расулова Ф.Ф.,

Тошкент вилояти педагог кадрларни кайта тайёрлаш ва малакасини ошириш институти "Педагогика, психология ва менежмент " кафедраси катта укитувчиси

МАЛАКА ОШИРИШ ТИЗИМИДА ИЖТИМОИЙ-ПСИХОЛОГИК ТРЕНИНГ МАШГУЛОТЛАРИНИНГ А^АМИЯТИ

РАСУЛОВА Ф.Ф. МАЛАКА ОШИРИШ ТИЗИМИДА ИЖТИМОИЙ-ПСИХОЛОГИК ТРЕНИНГ МАШ¥УЛОТЛАРИНИНГ АЦАМИЯТИ

Ушбу маколада малака ошириш тизимида укув машFулотларини ташкил килишнинг узига хос булган психологик-методик жих,атларига урFу берилган. Бунда ижтимоий-психологик тре-нинглар асосида дарсларни олиб бориш оркали тингловчиларда таълим-тарбия жараёнида уз укувчилари билан буладиган рух,ий-эмоционал якинлик, эмпатия х,исси ва узига булган ишонч-ни карор топтириш кузда тутилади.

Таянч тушунчалар: психология, укитувчи, психологик омиллар, тренинг, машFулот, назорат, бошкариш.

РАСУЛОВА Ф.Ф. ЗНАЧЕНИЕ СОЦИАЛЬНО-ПСИХОЛОГИЧЕСКИХ ТРЕНИНГОВ В СИСТЕМЕ ПОВЫШЕНИЯ КВАЛИФИКАЦИИ

В этой статье сделан акцент на своеобразные психолого-методические стороны организации учебных занятий в системе повышения квалификации. Здесь посредством преподавания занятий на основе социально-психологических тренингов в образовательно-воспитательном процессе слушатели приобретают душевно-эмоциональную близость, чувство эмпатии и веру в себя.

Ключевые слова: психология, учитель, психологический факторы, тренинг, занятия, контроль, управление.

RASULOVA F.F. SIGNIFICANCE OF SOCIO-PSICHOLOGICAL TRAININGS IN THE SYSTEM GOING ON EDUCATION.

In this article particular emphasis is made on the distinctive psychological-methodical aspects in the organization of training courses in the teacher training system. Through courses taught on the basis of social-pshychological trainings, teachers gain feelings of emotional closeness, empathy and self belief in the educational-pedagogical process of pupils.

Key words: psychology, teacher, psychological factors, training, studies, rontrol, management.

Узбекистон мустацилликка эришгандан сунг бошца соцалар каби таълим соцасига цам катта эътибор бери-ла бошланди. Педагог кадрлар тайёрлаш масаласида эъти-борли ишлар амалга оширилмоцда. Чунки бу соца жамиятга уцитувчи-мураббийлар етказиб бериш билан бомиц.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 4

Юртбошимиз И.А.Каримов узларининг "Юксак маънавият - енгилмас куч" асарларида педагог-устозлар х,ак,ида куйидаги фикрларни билдирадилар:

«Барчамизга аёнки, инсон калбига йул ав-вало таълим-тарбиядан бошланади. Шунинг учун качонки бу х,акда гап кетса, аждодла-римиз колдирган бебах,о меросни эслаш би-лан бирга, ота-оналаримиз катори биз учун энг якин булган яна бир буюк зот - укитувчи ва мураббийларнинг олижаноб мех,натини х,урмат билан тилга оламиз...

... Мухтасар айтганда, мактаб деган улуг даргох,нинг инсон ва жамият тараккиётидаги х,иссаси ва таъсирини, нафакат ёшлари-миз, балки бутун халкимиз келажагини х,ал киладиган укитувчи ва мураббийлар мех,натини х,еч нарса билан улчаб, киёслаб булмайди.

Шу нуктаи назардан караганда, маъри-фатпарвар боболаримизнинг фикрини давом эттириб, агарки дунё иморатлари ичида энг улуги мактаб булса, касбларнинг ичида энг шарафлиси укитувчилик ва мураббийликдир, десак, уйлайманки, айни х,акикатни айтган буламиз»1.

Малака ошириш тизимининг асосий вази-фаси доимий равишда укитувчи кадрларнинг малакасини ошириш, укитувчиларнинг уз касбига хос билим, савия, куникма, малака-ларини, маънавият ва маърифатини ошириш-га каратилган ижтимоий-психологик сох,а-ларини ривожлантириб боришдан иборат. Малака ошириш институтлари профессор-укитувчилари андрагогика таълимининг узига хос х,усусиятларини х,исобга олган х,олда, укув машFулотларини ташкил килиш жараёни-да тингловчиларнинг ижтимоий-психологик эх,тиёжларини билиш ва х,исобга олишлари мух,им ах,амиятга эга.

Мазкур психологик омилларни х,исобга олган х,олда, малака ошириш тизимида таъ-лимнинг илFор шакл ва усулларини куллаш натижасида тингловчиларда катор сифатлар ривожлантириб борилади. Жумладан:

- янгиликларни урганиш, амалда куллашга кизикишлари ортади;

1 Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. - Т.: "Маънавият", 2008. -130-131-б.

- касбий тайёргарлик даражаси ва мах,орати ортади;

- узгаришларга булган муносабатлари шакл-ланади;

- х,амкорликда ишлаш куникмалари ортади;

- мулокотга киришувчанлик, мослашувчан-лик кобилиятлари усади;

- психологик тусикларни енгиш малакаси ривожланади;

- укувчи урнига узларини куя билиб, бу-нинг узига хос хусусиятларини тушунишлари мумкин булади.

Шу билан бирга, малака ошириш жараёни-да андрагогика таълимига хос булган муайян салбий х,олат ва хусусиятлар намоён булиши мумкинлигини х,ам х,исобга олиш зарур. Жум-ладан:

- тингловчи ролига тайёр эмаслиги;

- укув жараёнига психологик тайёргарлик-нинг етишмаслиги;

- уларда тингловчилик куникмаларининг йуклиги;

- янги ахборот ва билимларга кизикиш, аммо уларни каерда ва качон куллашни бил-маслик;

- узи гапириш ва ургатишга одатланганлиги сабаб эшитиш ва тинглашга халакит бериши;

- маърузачининг илмий карашларини кабул килмаслик, бунга хох,ишнинг йуклиги;

- машFулот жараёнида шахсий ва касбий амбициялардан чика олмаслик (бу айникса рах,барларга хос);

- укитувчи ва курсдошларининг танкид килишидан х,адиксираш;

- тез чарчаш, бундан диккатнинг булиниши ва уни жамлай олмаслик.

Келтирилган салбий психологик омилларни бартараф этиш тингловчиларнинг укув мотивациясини ошириш, уларда маълумот олишга кизикишни кучайтириш усулларини ишлаб чикиш заруратини келтириб чикаради. Бу йуналишдаги муаммоларни урганиш шуни курсатдики, малака ошириш курсларида х,ар бир машFулотнинг мазмунига мувофик булган замонавий илFор педагогик технологиялар ва психологик тренинглардан фойдаланиш таъ-лим самарадорлигини оширади.

Рух,ий жих,атдан саломатлик х,ар бир инсон учун мух,им ах,амиятга эга. Айникса, ёш авлод-га таълим-тарбия беришдек масъулиятли ва мураккаб булган фаолиятни амалга оширув-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 4

чи укитувчи-педагогларнинг соFлом рух,ий-х,иссий х,олатлари укув фаолиятининг самара-сига, укувчилар кайфиятига таъсир этмасдан колмайди. Шунинг учун х,ам малака ошириш-га келган тингловчиларни нафакат илмий-назарий билимлар билан куроллантириш, балки психологик тренинглар оркали уз ички дунёсида кечаётган узгаришларни тушуниш, уларни кийнаётган шахслараро муносабат-лар, укувчилар ёки оила билан боFлик булган муаммоларини х,ал килишда куникма ва мала-каларини х,осил килдириш максадга мувофик булар эди.

Психологик тренинг узи нима? Психологик тренинглар шахсда мавжуд булган ёки вужуд-га келиши мумкин булган муаммоларни х,ал килиш учун зарур булган куникма ва малака-ларни х,осил килиш максадида турли хил уйин ва машклар оркали утказиладиган машFулот х,исобланади. Тренинг инглиз тилидан олин-ган булиб, "машк килиш", "такрорлаш" маъ-ноларини билдиради. Психологик тренинг х,акида гап кетганда, бу атама купчилик томо-нидан "муаммоларнинг ечими топиладиган машFулот" сифатида кабул килинади. Аслини олганда тренинг машFулотлари кишиларнинг муаммоларини х,ал килмайди, балки шу муаммоларнинг асосини тах,лил кила олиш учун лозим булган куникма ва малакаларни х,осил килади. Тренингга таъриф бериш ёки уни ту-шунтиришда турли муаллифлар томонидан турлича ёндашувлар келтирилган булса-да, уларнинг аксарияти тренинг машFулотлари уйин ва машклар оркали амалга оширилиши-га ва тренинг жараёнида куникма ва малака-лар х,осил этилишига эътибор каратганлар.

1960 йилларда К.Роджерснинг гуманистик психология анъанасига мос х,олда ижтимо-ий ва х,аётий куникмаларни шакллантирувчи тренинглар утказила бошланди. Бу тренинглар укитувчилар ва менежерларнинг кас-бий малакаларини ва тайёргарлигини оши-риш максадида амалга оширилган. Хаётий куникмаларни шакллантириш юзасидан олиб борилган тренингларда иштирокчиларга йуналтирилган учта асосий моделдан фойда-ланилган.

Биринчи модел х,аётий куникмаларнинг етти хил турини уз ичига олган булиб, булар: муаммоларни еча олиш, мулокот, узига ишончни саклаб туриш, танкидий тафак-

кур, катъиятлилик, Мен-концепциясини ри-вожлантириш ва узини бошкара олиш ку-никмаларидир.

Иккинчи модел тренингнинг асосий мак-сади сифатида х,аётий куникмаларнинг турт-та категориясини уз ичига олади. Булар: шахслараро мулокот, саломатлигини асраш, карор кабул килиш ва муаммоларни ечиш куникмаларидир.

Учинчи модел уз х,иссиётларини назорат килиш, шахслараро муносабат, узини тушуниш, узини иктисодий х,имоя килиш, узини куллаб-кувватлаш куникмаларини х,осил ки-лишга каратилгандир.

Шундан келиб чиккан х,олда тренингнинг максади ва вазифаларига х,ам аниклик кири-тиб олиш мумкин. Утказиладиган психологик тренингларнинг максади куйидагича булиши кузатилади:

- шахсда мулокотчанлик куникмаларини х,осил килиш;

- х,аётдаги карама-каршиликларни туFри тушуна олиш ва тах,лил килишга ургатиш;

- шахснинг ички х,олати (рух,ияти)ни узгартиришга эришиш;

- шахснинг камолоти учун зарур булган куникмаларни х,осил килиш;

- фавкулодда вазиятларда туFри карор кабул кила олиш куникмасини х,осил килиш.

Хар кандай тренинг машFулотларини олиб боришда самарадорликка эришиш учун, энг аввало, иштирокчилар орасида самимий-лик, очиклик, узаро ишонч мух,итини яратиш лозим булади. Булар амалга ошмасдан ту-риб, тренингдан кузланган максадга эришиб булмайди. Бундай мух,итни яратиш эса тре-нердан катта майорат талаб этиш билан бир-галикда тренинг жараёнида кулланиладиган усулларга х,ам боFлик булади. Бундай усуллар сирасига "таълимнинг ноанъанавий усуллари" деб ном олаётган ва бизнинг таълим тизими-га х,ам кенг кириб келаётган усуллар киради. Улар куйидагилардир:

- аклий х,ужум;

- бах,с-мунозара;

- психологик машк ва уйинлар;

- ролли уйинлар;

- психогимнастик машклар;

- карточкалар усули;

- муаммоли вазиятларни тах,лил этиш;

- гурух,ларга булиш;

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 4

- сах,на куриниши;

- ролли уйинлар.

Куйида тренинг машFулотига мисол келти-рамиз.

«Назорат ва бошцариш» машци.

Укитувчилар айрим кичик синф бола-ларида уз-узини бошкара олмасликлари, укув фаолиятига нисбатан масъулиятни х,ис килмасликлари туFрисида куп гапиришади. Баъзи бир укувчи бесаранжом, бутун дарс да-вомида харакатчан, бошкаси эса унинг акси -пассив ва тормозланувчан, учинчиси узига ишонмайди, хамма нарсани тушунса хам, бил-са хам жавоб беришга куркади.

Машцнинг мацсади: укувчиларни синфий бошкариш ва назорат килишнинг самарали йулини ташкил килиш.

Катнашчилардан хохишга кура укитувчи ролини уйновчи гурух йиFилади. Колган гурух катнашчилари кичик мактаб ёшидаги укувчилар ролини уйнашади. Хар бир укувчи психологдан карточка олади, унда унинг нима килиши кераклиги, кандай жавоб бериши ва шу кабилар ёзилган булади. Катнашчилар карточкани узи учун укиб жим утиришади. Карточкада шундай сузлар ёзилган булиши мумкин:

"Укувчи аълочи, укув материалини яхши билади ва ташкилотчи. У харакатчан ва тушу-нувчан, лекин диккати булинувчан".

"Укувчи туполончи, хар дарсда кушнисига тинчлик бермайди".

"Гиперактив укувчи бир дакика ^ам утира олмайди. Дарс материалини кийинчилик би-лан узлаштиради".

"Пассив, тормозланувчан укувчи ^ар доим ойнага караб ниманидир уйлаб утиради".

"Узининг кучига ишонмайди. Жавоб беришга тайёр булса ^ам х,еч качон кулини кутармайди".

Гуру^ синфни ташкил килади. Хар бир катнашчи уз жойини эгаллаб олади. Дарс сах,наси яратилади. Хар бир укувчи узининг ролини уйнайди. Укитувчи ролини уйнаётган катнашчи 5-10 дакика илик психологик ик-лимни ташкил килишга ^аракат килиши керак.

Уйиндан сунг ушбу вазият му^окама килинади ва "синфдаги вазиятни меъёрда ушлаб туриш ва кутилмаган вазиятларда х,ам яхши натижаларга эришиш учун укитувчи нима килиши керак?" каби саволларга жавоб топишга х,аракат киладилар. Ушбу машкда укитувчи укувчиларини бир вактнинг узида ^ам назорат килиши, ^ам бошкариши хусуси-да фикр алмашинади.

Гурух, му^окамасидан сунг синфни 5 даки-када кандай тинчлантириш мумкинлиги, ва-зиятга яна кандай самарали ва фойдали усул-ларни куллаш мумкинлиги хакида психолог томонидан тавсиялар берилади.

Юкорида келтирилган фикрлардан келиб чиккан холда шуни айтиш жоизки, малака ошириш курсларида таълимнинг замонавий илFор шакл ва усулларини тадбик килиш на-тижасида укув машFулотлари мазмуни ва ме-тодлари такомиллаштириб борилади.

Таълим жараёнида ижтимоий-психологик тренинг мухим ахамиятга эга булиб, тинглов-чи пассив холатдан актив холатга утади. Бун-дай машFулот оркали тингловчи нафакат дарс мазмунини узлаштиради, балки педагогик махорати ва кобилиятларини намоён этишга муяссар булади.

Адабиётлар:

1. Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. - Т.: "Маънавият", 2008.

2. Нишонова З.Т. Психологик хизмат. - Т.: ТДПУ нашриёти, 2005.

3. Захаров В.П., Хрящева Н.Ю. Социально-психологический тренинг. - Л.: Изд-во ЛГУ, 1989.

4. Вачков И.В., Дерябо С.Д. Окна в мир тренинга. Методологические основы субъектного подхода к групповой работе. -Санкт-Петербург, "Речь", 2004.

5. "Олий таълим тизимида психология фанларини укитишнинг илмий-услубий му-аммолари" Республика илмий-амалий анжумани материаллари. - Т., 2011.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 4

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.