Научная статья на тему 'МАКТАБГАЧА ЁШИДАГИ БОЛАЛАРДА АХЛОҚИЙ ТУШУНЧАЛАР ШАКЛЛАНИШИНИНГ ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ'

МАКТАБГАЧА ЁШИДАГИ БОЛАЛАРДА АХЛОҚИЙ ТУШУНЧАЛАР ШАКЛЛАНИШИНИНГ ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Психологические науки»

CC BY
362
26
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ахлоқий эҳтиёжлар ва мотивлар / ахлоқан ўзини англаш ва қадрлаш / ҳис-туйғулар ва тажрибалар / ахлоқ одоб / инсоф / диёнат / иймон / эътиқод / виждон / меҳнатсеварлик / илмсеварлик ҳамда инсонийлик хусусиятлари / нравственные потребности и мотивы / нравственное самосознание и оценка / чувства и переживания / нравственность / честность / религия / вера / убеждения / совесть / трудолюбие / наука и человеческие качества

Аннотация научной статьи по психологическим наукам, автор научной работы — Пармонов Бобир Эркинович

Ушбу мақолада мактабгача тарбия ёшидаги болаларда ахлоқий хусусиятлар шаклланишининг психологик хусусиятларини шаклланишида болада ахлоқий эҳтиёжлар ва мотивлар, ахлоқан ўзини англаш ва қадрлаш, ҳис-туйғулар ва тажрибалар ҳамда ижтимоий ҳиссиётларни психодиагностик методлар орқали ўрганиш ва методик тавсиялар ишлаб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ФОРМИРОВАНИЯ НРАВСТВЕННЫХ ПРЕДСТАВЛЕНИЙ У ДЕТЕЙ ШКОЛЬНОГО ВОЗРАСТА

В данной статье при формировании психологических особенностей формирования нравственных отношений у детей дошкольного возраста исследуются нравственные потребности и мотивы, нравственное самосознание и оценка, чувства и переживания, социальные эмоции с помощью психодиагностических методов и методических разрабатываются рекомендации

Текст научной работы на тему «МАКТАБГАЧА ЁШИДАГИ БОЛАЛАРДА АХЛОҚИЙ ТУШУНЧАЛАР ШАКЛЛАНИШИНИНГ ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ»

Пармонов Бобир Эркинович,

Андижон давлат университети "Умумий психология" кафедраси укитувчиси

МАКТАБГАЧА ЁШИДАГИ БОЛАЛАРДА АХЛО^ИЙ ТУШУНЧАЛАР ШАКЛЛАНИШИНИНГ ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ

УУК: 159.922.73:17.022.1(043.3)

ПАРМОНОВ Б.Э. МАКТАБГАЧА ЁШИДАГИ БОЛАЛАРДА АХЛОКИЙ ТУШУНЧАЛАР ШАКЛЛАНИШИНИНГ ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ

Ушбу маколада мактабгача тарбия ёшидаги болаларда ахлокий хусусиятлар шакллани-шининг психологик хусусиятларини шаклланишида болада ахлокий эх,тиёжлар ва мотивлар, ахлокан узини англаш ва кадрлаш, x1ис-туЙFулар ва тажрибалар х,амда ижтимоий х,иссиётларни психодиагностик методлар оркали урганиш ва методик тавсиялар ишлаб чикилган.

Таянч суз ва тушунчалар: ахлокий эх,тиёжлар ва мотивлар, ахлокан узини англаш ва кадрлаш, x1ис-туЙFулар ва тажрибалар, ахлок- одоб, инсоф, диёнат, иймон, эътикод, виждон, мех,натсеварлик, илмсеварлик х,амда инсонийлик хусусиятлари.

ПАРМОНОВ Б.Э. ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ФОРМИРОВАНИЯ НРАВСТВЕННЫХ ПРЕДСТАВЛЕНИЙ У ДЕТЕЙ ШКОЛЬНОГО ВОЗРАСТА

В данной статье при формировании психологических особенностей формирования нравственных отношений у детей дошкольного возраста исследуются нравственные потребности и мотивы, нравственное самосознание и оценка, чувства и переживания, социальные эмоции с помощью психодиагностических методов и методических разрабатываются рекомендации.

Ключевые слова и понятия: нравственные потребности и мотивы, нравственное самосознание и оценка, чувства и переживания, нравственность, честность, религия, вера, убеждения, совесть, трудолюбие, наука и человеческие качества.

PARMONOV B.E. PSYCHOLOGICAL FEATURES OF THE FORMATION OF MORAL REPRESENTATIONS IN SCHOOL CHILDREN

In this article, in the formation of psychological characteristics of the formation of moral relations in children of preschool age, moral needs and motives, moral self-awareness and appreciation, emotions and experiences, and social emotions are studied through psychodiagnostic methods and methodical recommendations are developed.

Key words and concepts: moral needs and motives, moral self-awareness and appreciation, feelings and experiences, morals, honesty, religion, faith, belief, conscience, hard work, science and human characteristics.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 11 (120)

Кириш.

Таълим-тарбия ишларини такомиллаш-тириш, уни жах,он андозалари даражасига кутариш, фан сох,асидаги янгиликларни ама-лий х,аётга татбик этиш мух,им масалалардан бири булиб колмокда. Айникса ёш авлодга таълим-тарбия бериш, уларда фан асосларига нисбатан билим, куникма, малакаларни шак-ллантириш давлат сиёсатининг устувор вази-фаларидан х,исобланади.

Мактабгача таълим тизимини янада тако-миллаштириш, болаларнинг сифатли мактабгача таълимдан тенг фойдаланишини таъ-минлаш, мактабгача таълим хизматлари-нинг нодавлат секторини ривожлантириш максадида, Узбекистон Республикаси Пре-зидентининг 2018 йил 30 сентябрдаги "Мактабгача таълим тизимини бошкаришни тако-миллаштириш чора-тадбирлари туFрисида"1ги ПК.-3955-сон карорига мувофик:

- Узбекистон Республикаси мактабгача таълим тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепциясига мувофик хрлда мактабгача таълим сох,асидаги норматив-х,укукий базани янада такомиллаштириш;

- мактабгача ёшидаги болаларнинг х,ар томонлама интеллектуал, ахлокий, эстетик ва жисмоний ривожланиши учун шарт-шароитлар яратиш;

- болаларнинг сифатли мактабгача таълим билан камровини ошириш, ундан тенг фойдаланиш имкониятларини таъминлаш, мазкур сох,ада давлат-хусусий шериклигини ривожлантириш;

- мактабгача таълим тизимига инно-вацияларни, илFор педагогик ва ахборот-коммуникация технологияларини жорий этиш;

- мактабгача таълимни бошкариш тизимини такомиллаштириш, мактабгача таълим муассасалари фаолиятини молиялаштириш шаффофлиги ва самарадорлигини таъминлаш;

- мактабгача таълим тизимига мактабгача таълим тизими ходимларини тайёрлаш, кайта тайёрлаш, малакасини ошириш, тан-лаб олиш ва ривожлантиришга мутлако янги ёндашувларни жорий этиш;

- мактабгача таълим муассасаларида болаларнинг соFлом ва баланслаштирилган

1 https://lex.uz/docs/3923110

овкатланишини, сифатли тиббий парвари-шини таъминлаш, максадида бугунги кунда таълим тизимининг энг юкори буFини булган мактабгача таълим тизимида ёш авлодни тар-биялаш масаласи кундаланг туради. Улар-нинг тарбиясидаги айнан ахлокий хатти-х,аракатларини психологик жих,атдан шак-ллантириш бугуннинг долзарб масаласига айланиб бормокда.

Хозирги шиддан билан ривожланиб бораётган жамиятдаги ташки таъсир-лар ёш авлоднинг айнан ахлокий хусусият-ларига узининг салбий таъсирини курсатиб бормокда. Натижада боланинг ахлокий сифат-ларида узгариш юзага келиб, бу х,олат нафакат ота-оналарнинг балки жамиятнинг х,ам муам-мосига айланиб улгурди.

Мавзунинг долзарблиги: Жах,онда мактабгача ёшдаги болалар шахсининг уз-узига ва бошкаларга булган ахлокий тушунчаларнинг психологик хусусиятлари мех,ри, ^урур, виждон, масъулият х,исси шаклланишининг ички стимулларини аниклаш ва болада шахлараро муносабатларда ижобий хулк-атвор куникмаларини ривожланиши масалалари долзарб ах,амият касб этмокда. «Бола х,укуклари туFpиcидaги Конвенция»да болани аклий, ахлокий ва маънавий сифатларини ривожлантириш учун зарур булган эркин, coFлoм ва хавфсиз мух,итини, coFликни саклашдан фойдаланиш хукуки ва овкатланиш, кийиниш х,амда яшашининг энг минимал нормалари белгиланган2. Бу борада боланинг ахлокий эхтиёжлари, мотивлари, ахлокан узини англаши ва кадрлаши, ижтимоий хиссиётларини бошкариш масалалари буйича тадкикотларни олиб бориш долзарб муаммолардан булиб колмокда.

Жахон таълим ва илмий марказларида болалар ривожланишидаги юксак ахлокий тушунчаларни шакллантириш оркали уларнинг тафаккур, мулокот, укиш, мехнатга булган лаёкатларини таркиб топтириш оркали кобилиятларини юзага чикариш борасида илмий тадкикотлар олиб борилмокда. Бу борада мактабгача ёшдаги болаларнинг ахлокий тушунчаларини психологик

2 "Бола хукуклари туFрисида"ги Конвенция. Женева.1989. - Б-27.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 11 (120)

xycycumTnapuHU TaKoMMnnawTMpMw opKanu Tap6ummu, ncuxonor, negaror x,aMga oTa-oHanapHUHr x,aMKopnunuHM TabMUHnaw, 6ona waxcu KaMonoTU y^yH xui3MaT ^u^aguraH MexaHU3M.napHM waKnnaHTMpuwra KapaTurnraH Tag^u^oT^apHu onu6 6opuw 3apypaTU ro3ara Ke^MOKfla.

Pecny6^MKaMU3fla MaKTa6ra^a

ëw^anu 6o^a^apga axnoKuM TywyH^anap waKnnaHMwUHMHr ncuxonoruiK xycycumTnapuHU TagKiK этмw opKanu, ynapHU 6apKaMon waxc cu^aTiga waKnnaHTMpuw 6opacuga 3apyp x,yKyKuM-MebëpuM acocnap apaTu^Ai. «BonanapHU MaKTa6ra^a TabnuM-Tap6ufl xapaëHnapMHM u-mum acocnaHraH ëHflawyBnap acocuga TaKoMumnawTMpuw, 2022/2023 Mu^^apfla o-tu ëwnu 6onanapHU MaKTa6ra^a TaMëpnoB TM3UMU 6urnaH KaMpa6 onuw flapaxacuHui TyKCoH $oui3ra, 2024/2025 yKyB Murnu flKyHura Kagap $oui3ra eTKa3uw

umnapu ah™ cu^aT 6ocKUNura KyTapu^flu...1 x,aM,ga MaKTa6ra^a ëw^anu 6onanapga axnoKuM TywyH^anap waKnnaHMwUHMHr ncuxonoruiK xycycumTnapuHU aHUK-naw acocuga ynapga KomuTuiB, x,uccuM Ba xy-K-aTBop KoMnoHeHTnapMHM puBoxnaHTMpuw y^yH eTapnu wapoMTnapMHM apaTum Macananapura 3apyp acoc 6yna onagu.

^36eKucToH Pecny6nuKacu npe3ufleHTuHuHr 2022 Murn 28 flHBapflanu «2022-2026 Munnapra MynxannnaHraH AH™ Y36eKMcToHHMHr TapaKKuëT cTpaTenumcu TyFpucufla»ru n0-60-COH, 2020 Murn 6 Hoa6pAaru «Y36eKMcToHHMHr AH™ TapaKKuëT AaBpuga TabnuM-Tap6ufl Ba unM-^aH cox,anapuHU puBoxnaHTMpuw 4opa-Tafl6upnapu TyFpucufla»ru n0-6108-COH OapMOHnapu2, 2017 Murn 9 ceHTfl6pflanu «MaKTa6ra^a TabnuiM TUBUMUHU Ty6gaH TaKoMunnawTupuw 4opa-Tafl6upnapu

TyFpucufla»ru nK-3261-coH Kapopu, x,aMga BMÏHUHr Bonanap xaMfapMacu fOHMCEOHurnr Y36eKucTOHAaru BaKOnaTXOHacu TexHUK KyManu ëpAaMuga 2018 Mun 7 ura-flanu 4 COH-U XaMaT

1 y36eKMCTOH Pecny6nuKacu npe3MgeHTMHMHr 2022 Mun 28 aHBapgaru «2022-2026 Munnapra Myn^annnaHraH AH™ Y36eKMCTOHHMHr TapaKKuëT CTpaTeruacu TyFpMcuga"m nO-60-coH OapMOHM. - https:// lex.uz/docs/5841063

2 Y36eKucTOH Pecny6nuKacu npe3MgeHTMHMHr 2020 Mun 6 HOfl6pgam «Y36eKMcTOHHMHr AHru TapaKKuëT gaBpuga Ta"bnuM-Tap6ufl Ba u-M-^aH cOX,anapuHU puBOxnaHTMpuw

4Opa-Tag6upnapM TyFpMcuga»m n0-6108-coH OapMOHU. -lex.uz/docs/5085887

MuFunuwu KapOpu 6unaH TacguKnaHraH "M-K KagaM" MaKTa6ra^a TabnuM MyaccacacuHuiHr ^aBnaT yKyB gacTypu3, Ba 6owKa MebëpuM x,yxxaTnap Aoupacuga 6enrunaHraH KeHr KynaMnu cTpaTeruK 4opa-Tafl6upnapHu aManra owupuwfla Ma3Kyp Auccepтaцufl uwu MyaMaH gapaxaga xu3MaT Kunagu.

ïaAKU^oTHMHr Ma^cagw: MaKTa6ra^a ëwflaru 6onanap axnoKuM TywyH^anap waKnnaHuwuHuHr ncuxonoruK xycycuflTnapuHu aHuK-aw opKanu 3apyp TaKnu^ Ba TaBcuanap uwna6 ^uKuwflaH u6opaT.

MaB3y 6yMMMa 6om^a o^MM^ap m^MMM acap^apw ^Mc^a^a Ta^^M^M: Pecny6nuKaMu3fla MaKTa6ra^a ëwuAaгu 6onanapga axnoKuM TywyH^anap

waKnnaHMWMHMHr ncuxonoruK xycycuaTnapu, 6onanap ncuxonoruflcuHMHr Typnu xu^aTnapura oug u-mum u3naHuwnapHu ncuxonor onuMnapgaH ^.y.A6gynnaeBa, O.A.AKpaMoBa, M.B.BoxugoB, PTaMHyTflUHoB, M.r.^aBneTwuH, U.^ycMyx,aMefloBa, A.M.Xa66opoB,

H.F.KaMunoBa, M.MaBnoHoB, 3.T.HuwoHoBa, P.M.CyHHaToBa, K.TyM^ueBa, M.X.XonHa3apoBa, r.M.WaKupoBa, F.B.UoyMapoB, Э.F.Foзueв, B.P.KogupoB Ba 6owKanapHUHr Ta^K^KoTnapuga aManra owupunraH.

MycTaKun ^aB-aT-ap XaMflycTnuru MaM-aKaT-apu onuMnapugaH r.M.AHgpeeBa, B.r.AHaHbeB, ^.M.BOXOBM^, ^.C.BwroTcKuM, ^.By^aKoB, ^.r.^uKaa, P.P.KanMHMHa, O.KoHonKuH, P.^a3apyc, A.H.^eoHTbeB, ^.B.^wcmh, B.MopocaHoBa, O.C.HuKonbcKaa, A.O.npoxopoB, A.n.neTpoBcKaa, Э.A.Cepгeeнкo, r.A.ypyHTaeBa, C.r.^Ko6coH Ba 6owKanap a^noKuM TywyH^anap, xy-K-aTBopHu 6owKapuw x,aMga KorHuTuB Ko6umuiflT Mogennapu MacananapuHu u-mum xu^aTgaH Tag^K этuwгaн.

Xopux Ta^K^KoT^unapugaH R.E.Boadzis, R.Bar-On, E.Erikson, Z.Freyd, D.Goleman, K.Levin, P.Moss, J.Piaje, K.V.Petrides, P.Pitrie, E.Torindayk, V.Shtern Ba 6owKanap axnoKuM xy-K-aTBopra Tabcup KypcaTyB^u oMunnapHu u-mum TagK^K этuwгaн.

3 "M-k KagaM" gaBnaT gacTypu. BMÏHMHr BOnanap ^aMfapMacu ^HMCEOHMHr y36eKucTOHgam BaKOnaT-XOHacu TexHMK KyMaru ëpgaMuga 2018 Mun 7 urangaru 4 coh-U XaMaT MMiM-Mmu KapOpu 6unaH TacguKnaHraH. -https://www.unicef.org/.

3AM0HABMM TAMMM / COBPEMEHHOE 0BPA30BAHME 2022, 11 (120)

Мацоланинг илмий мо^ияти: мактабгача ёшдаги болалар хулк-атворидаги сензитивлик таъсирида «мехрибонлик», «эмпатиявий йуналганлик»ка, психологик тайёрликнинг конатив сохага интеграциясига кура, ахлокий харакатлардаги хиссий компонентнинг устувор ривожланиши далилланган;

боланинг хулкий тузилмасини

шаклланишига оммавий ахборот

воситаларининг таъсири натижасида, ижтимоий перцепциянинг «идентификация», «эмпатия», «проекциялаш» хусусиятларини адаптив намоён булишигага кура, ахлокий тушунчаларнинг хиссий-когнитив сохага интегратив ривожланиши далилланган;

боланинг ахлокий тушунчаларини шаклланишида оиладаги, «кабул килиш», «симбиоз» усуллари эмоционал фонда ифодаланишига кура, ота-она бола мулокотидаги хамкорлик услубининг доминант эканлиги асосланган;

мактабгача ёшдаги болаларнинг ахлокий тушунчаларини, «етакчи фаолият» негизида шаклланиши учун, «сюжетли уйинлар», «анимацион фильмлар»да ахлокий когницияларнинг хиссий проекциялаш жихатини эмпатиявий кучайиши туфайли, ролли ахлокий дилеммаларни куллаш мухимлиги асосланган.

Тадцицотнинг объекти сифатида мактабгача ёшдаги болаларда ахлокий тушунчалар шаклланишининг хусусиятлари тасдикланган булиб, Андижон вилоятидаги Андижон шахар 16-МТТ, Андижон шахар 45-МТТ, Андижон шахар «Билимдон болажон» НМТТ, Андижон шахар «Чемпион болажон» НМТТ, Андижон тумани 27-МТТ, УлуFнop тумани 1-МТТ, Хонаобод шахар 2-МТТ мактабгача таълим ташкилотларида тарбияланаётган катта мактабгача ёшдаги болалар 160 нафар, уларнинг ота-оналаридан 80 нафар, шунингдек, тарбиячилардан 60 нафар ва эксперт гурухидаги амалиётчи педагог психологларидан 20 нафари тадкикотга жалб этилди, респодентлар жами сони 320 нафар кишидан иборат.

Тадцицотнинг усуллари. Тадкикотда кузатиш, сухбат методлари, Р.Р.Калининанинг «Хикояни тугатинг», «Сюжетли расмларни тасвирлаш», «Уйинчокларни бахам куринг», «Педагог-психологлар ахлокий муносабати

сурови» методикаси, М.Р.Гинзбургнинг «Мотивацион тайёрликни тадкик килиш», А.Я.Варга, В.В.Столинларнинг «Ота-она муносабати сурови», «Педагог -тарбиячиларнинг ахлок хакидаги Foялapи хусусиятларини аниклаш суровнома» методикаларидан фойдаланилди. Олинган натижаларнинг ишончлилиги математик статистика методларидан Стьюдентнинг 1-мезони, К.Пирсоннинг г-корреляция коэффициенти оркали тасдикланди.

Натижалар ва амалий мисоллар куйидагилардан иборат:

мактабгача ёшдаги болаларда ахлокий тушунчалар шаклланишининг психологик хусусиятларини аниклашга имкон берувчи психодиагностик методика ва суровномалар амалиётга олиб чикилган;

тадкикот жараёнида «мактабгача ёшдаги болаларда ахлокий тушунчалар шаклланишининг психологик хусусиятлари»ни аниклаш буйича методикалар ишлаб чикилган;

болаларда ахлокий тушунчалар шаклланиши буйича кулланилган методика ва суров натижалари Стьюдентнинг 1-мезони, К.Пирсоннинг г-корреляция коэффициенти ва факторли анализ мезонлари асосида илмий исботланган;

мактабгача ёшдаги болаларда ахлокий тушунчалар шаклланишининг психологик хусусиятларини аниклаш, диагностика килиш буйича тадкикот натижалари ишлаб чикилган ва амалий фаолиятда куллаш учун тавсия этилган.

Тадцицот натижаларининг ишончлилиги

аввало, тадкикот объектларининг

максадга мос танланганлиги, илмий текширишларда катнашган респодентларнинг етарлича репрезентативлиги, танланган методикаларнинг валидлиги ва ишончлилиги, олинган эмпирик микдорларнинг математик-статистиканинг ишончли усуллари ёрдамида тахлил килинганлиги, бунда замонавий электрон дастурий воситалар кулланганлиги, изланишлар аник ва режа боскичларда бир-бирини тулдирувчи усуллар ёрдамида амалга оширилганлиги, тадкикот давомида шакллантирилган хулоса, таклиф ва тавсияларнинг бир вактда турли йуналишларда амалиётга жорий этилгани,

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 11 (120)

олинган натижаларнинг ваколатли тузилмалар томонидан тасдиклангани билан изохланади.

Тадцицот натижаларининг илмий ва амалий ахамияти. Тадкикот натижаларининг илмий ахамияти мактабгача ёшдаги болаларда ахлокий тушунчалар шаклланишининг психологик хусусиятларини очиб беришга илмий жихатдан ёндашилгани, ахлокий тушунча шаклланишида ижтимоий-психологик хусусиятларини инобатга олувчи психоконсультация ва психокоррекция техник ишларни ишлаб чикиш имкониятини бериши билан белгиланади хамда ахлокий тушунча шаклланишининг мохияти ва тушунчаси очиб берилгани, унинг шаклланиши ва ривожланишининг хозирги кундаги холати туFpиcидaги назарий тасаввурлар, шунинг-дек, келтирилган хулосалар ушбу ходисани урганишнинг кейинги изланишлари доирасида кулланилиши билан изохланади.

Тадкикот натижаларининг амалий ахамияти тадкикотдан олинган натижаларнинг ижтимоий-амалий фаолиятининг турли сохаларида, олий таълим муассасалари психологлари, болалар билан ишлайдиган мутахассислар томонидан кулланиш имконияти билан белгиланиб, тадкикот натижаларидан психолог кадрларни тайёрлаш, уларни кайта тайёрлаш ва малакасини ошириш курсларида назарий-амалий материал сифатида фойдаланишга хизмат килади.

Барча илмий ва адабий манбаларда «Ахлок», «хулк» ва «атвор» сузлари арабча сузлардан келиб чиккан булиб, улар узбек тилида хам уз маъносида кулланилади. Айрим одатларда «ахлок-кишиларнинг хар бир жамиятга хос хулк меъёрлари мажмуи» деса, бошкалар эса «ахлок-ижтимоий онг шаклларидан бири булиб, хамма сохаларда кишиларнинг хатти-харакатларини тартибга солиш функциясини бажаради». Ахлокий тушунчалар шаклланиши муаммосини жамиятнинг ахлокий ва ахлоксиз хатти-харакатларининг манбаларини аниклаш, бола ахлокининг когнитив, хиссий ва хулк-атвор компонентлари асосида урганиш ва аниклаш даркор. «Ахлок» таърифи «инсонлар уртасида пайдо буладиган, умумий кабул килинган меъёрларга кура, ижобий ва салбий хислатлар нуктаи назаридан бахоланадиган

хакикий муносабатлар мажмуи сифатида» мухокама килинади. Ахлок - кишиларнинг узаро бир-бирларига, оила ва жамиятга булган муносабатларида намоён буладигон хулк-атворлари, хатти-харакатлари, одоблари мажмуидир. Ахлок - инсон ва табиат билан бoFлик холда намоён буладиган эзгулик, адолат, бурч, шараф идеалларига асосланган инсоннинг ички (маънавий ва аклий) фазилатлари1.

Ахлокий тушунчалар хакида фикр юритганда, унинг албатта муайян компонентлари, уларга асос булувчи омиллар, ахлок тузулмасини, одатда, уч омилдан иборат деб хисобланади. Булар - ахлокий англаш (ахлокий онг), - ахлокий хис этиш (ахлокий хиссиёт) - ахлокий муосабатлар (ахлокий хатти-харакатлар). Барча мутахассислар ахлокнинг асосий тушунчаларини, ахлокий меъёрлар ва тамойилларни ахлок - одобнинг бир бутун тарзида тушунтириб утганлар. Шу боис, ахлок компонентлари уч асосий омилни: ахлокий англаш, ахлокий хис этиш ва ахлокий муносабатларни уз ичига олади. Мазкур уч омилларни бир - бирисиз ахлок тушунчасини тасаввур килиб булмайди. Инсон куз унгида намоён булувчи ахлокий тушунчаларни хис этиш ва ахлокий англаш юзага чикиши, яъни мавжуд булиши мумкин эмас. Ахлок-одоб коидаларини англасак, нима мумкинку, нима мумкин эмас ва кандай яшамок керак деган саволларга жавоб топишимиз мумкин.

Ахлок одамларнинг хулк-атворини, жамиятга муносабатини тартибга солувчи нормалар мажмуини назарда тутади. Жамиятдаги ижтимоий нормаларга амал килиш ва бошкаришга каратилган ижтимоий нормалар куринишида ахлокий хусусиятга эга.

Ахлокий маданият - «бу авлодлар томонидан ишлаб чикилган, анъаналар асосида онгли равишда шаклланган ва шахс томонидан доимий равишда такомиллашиб борадиган жамиятнинг индивидуал тажрибаси, хаётга, инсонга, атрофдаги оламга

1 Мухина, В.С. Возрастная психология. Феноменология развития [Текст] / В.С. Мухина. - М.: «Академия», 2006. - 608 с.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 11 (120)

ва узига ахлокий кимматли тушунчаларнинг индивидуал тажрибасидир»1.

Хар кандай ахлокий норма инсоннинг жамиятга муносабатини ифодалайди, мослаштиради ва тартибга солади. Купинча, шахснинг манфаатлари жамият, сиёсат, давлат манфаатларига тулик мос келмайди ва натижада купинча асоратлар пайдо булади. Жамиятга кушилган х,ар кандай одам ушбу меъёрларни атрофидаги одамлардан урганади ва уларни узининг ижтимоий хулк-атворининг регуляторига айлантиради.

Ахлокий тамойил боланинг барча куп киррали амалий фаолиятига, унинг миссий ва интеллектуал сох,аларига алокадордир. Болалар укийдими, шах,ар паркидами ёки бoFчa х,овлисида уйнайдими бундан катъий назар, ахлокий фазилатлар ижобий ёки салбий булиши уларнинг фаолиятида х,амма жойда намоён булади. Бирок боланинг ахлокий меъёрларини билиш х,али унинг тарбияси х,акида хусусиятларни тулик англатмайди.

Мактабгача ёш даври боланинг бевосита етакчи фаолияти билан бoFлик психологик хусусият булиб, уйин факат билиш жараёнларини такомиллаштириб колмай, балки, боланинг хулк-атворига х,ам ижобий таъсир курсатади. БoFчa ёшдаги болаларда уз хулкини бошкариш куникмаларини таркиб топтиришга бoFлик психологик муаммони урганган олимлар фикрича, бирор максадга йуналтирилган мaшFулoтгa нисбатан уйинда хулк куникмаларини олдинрок ва осонрок эгаллаш мумкин. Айникса, бу омил бoFчa ёши даврининг хусусияти сифатида узининг ёркин ифодасини топади. Катта мактабгача ёшдаги болаларда уз хулкини узи бошкариш куникмаси уйин фаолиятида х,ам, бошка шароитларда х,ам бараварлашади. Баъзида улар айрим вазиятларда, масалан, мусобака пайтида уйиндагига караганда юкорирок курсаткичга х,ам эришишлари мумкин. Юкоридаги мулох,азалар асосида умуман айтганда, уйин ва уйин фаолияти болада уз хулкини бошкариш куникмаларини

1 Калинина P.P. Становление нравственности в дошкольном возрасте и социальное окружение [Текст]: дис. ... канд. психол. наук / P.P. Калинина. - СПб., 1998. -193 с.

шакллантириш учун мух,им ах,амият касб этади.

Боланинг аклий усиши х,ак,ида фикр юритилганда, шуни х,ам айтиб утиш керакки нарсаларни янги ном билан аташда ёки янгича номлаш х,олатидан келиб чикиб, субъект уйин пайтида фаол х,аракат килишга уринади. Чунки у оддий нарсаларга асосланган х,аракат режасидан тасаввур килинаётган фикр юритилаётган жисмлар мох,иятини акс этттирувчи х,аракат режасига утади. Бола жисмларнинг моддий шаклидан бирданига хаёлий куринишга утишида унга таянч нуктаси булиши керак, вах,оланки, шундай таянч нуктаси вазифасини утовчи нарсаларнинг аксариятидан уйинда бевосита, объект сифатида фойдаланилади. Уйин фаолиятида мазкур жисмлар кандайдир аломатларни акс эттирувчи сифатида эмас, балки, ана шу таянч нарсалар туFpиcидa фикрлаш учун хизмат килади, шунингдек, таянч нуктаси х,аракатнинг яккол нарса билан бoFлик жих,атини акс эттиради. Юкорида айтилганидек, нарса билан уйин х,аракатларининг такомиллашуви х,аракат шакли хусусияти, боскичи кабиларни кискартириш ва умумлаштириш х,исобида амалга оширилади. Уйин х,аракатларининг кискариши ва умумлашуви уларнинг аклий куринишидаги мантикан изчил йиFик шаклга утишнинг асосини ташкил килади.

Жамиятда ахлок тушунчасини пайдо булишида кадимги асрлардан «Калила ва Димна», Конфуций угитлари, "Кобуснома"2 халк макол ва маталларисиз ахлокий таълим-тарбия тараккиётини тасаввур килиш кийин. Муайян ахлокий тизимни англаш, бах,олаш х,ам худди тарFибот сингари, маълум маънода адабиёт воситасида амалга оширилишини унутмаслик лозим.

Арастунинг ахлокий карашлари, асо-сан уFилга баFишланган «Никомахнинг ахлок китоби» ва «Эвдемнинг ахлок китоби» х,амда «Катта ахлок китоби» рисолаларида3 уз аксини топган. Арасту кадимги Юнон мута-факкирлари ичида биринчи булиб ихтиёр

2 Шер Абдулла. Олий ва урта махсус таълим вазирлиги. Абдулла Шер. Ахлокшунослик. Дарслик. -2007. - 26 б.

3 Шер Абдулла. Олий ва урта махсус таълим вазирлиги. Абдулла Шер. Ахлокшунослик. Дарслик. -2007. - 26-27 б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 11 (120)

эркинлигини ахлокнинг асоси сифатида олиб карайди ва ахлокий фазилатни рухнинг туFма хусусияти эмас, балки касб этиладиган (хосил килинадиган) сифат эканини айтади. У барча фазилатларни иккига булади: бирин-чиси, рухнинг донишмандлик, тажрибакор-лик, топкирлик сингари маънавий соха билан боFлик аклий кисмига оид фазилатлар ва, иккинчиси, рухнинг интилувчан (ихтиёрий) кисми - соф ахлок билан боFлик фазилатлар деб таъкидлайди.

1Х-Х11 асрларга келиб яшаб ижод этган алломаларимизнинг ахлокий тарбия мазмуни акс этган асарлари сирасига куйидагиларни киритиш мумкин. Жалолиддин Давоний "Ахлоки Жалолий", Абу Наср Форобийнинг "Фозил одамлар шахри", "Буюк акл хакида суз" ("Калом фил акл ал-кабир"), "Куйи акл дара-жаси хакида суз" ("Калом фил акл ас-саFир"), "Илмларнинг келиб чикиши ва таърифи" ("Китоб фи ихсо алулум ва ат-таъриф", кискача номи "Ихсо ал-улум"), "Мусика хакида катта китоб" ("Китоб ул-мусико ал-кабир"), "Бахт-саодатга эришув йуллари хакида рисола" ("Рисола фи-т танбих ала асбоб ас-саодат") асарлари; Абу Али ибн Синонинг "Китоб аш-шифо", "Тиб конунлари", "Дониш-нома", Ан-Нажот, Хай ибн Якзон, Сало-мон ва Ибсол, "Рисолаи фил-ишк" асарлари; Имом Бухорийнинг «Ал-Жомеъ ас-Сахих», «Адаб ул-муфрад», «Тарих ул-кабир», «Мус-над ул-кабир», «Китобу асмои сахоба», «Таф-сир ул-кабир», «Сулосиятул Бухорий», «Хадис ун-Набавий», «Тарих ус-саFир», «Зуафо ус-саFир» асарлари; Имом Fаззолийнинг "Эй фарзанд", "Кимёи саодат", "Ихё-ул-улум ид-дин", "Охиратнома" каби асарлари шулар жумласидандир. Уларнинг ёш авлод таълим-тарбиясига оид карашлари, айникса, ахлок - одоб, инсоф, диёнат, иймон, эътикод, виж-дон, мехнатсеварлик, илмсеварлик, инсоний-лик хусусидаги Fоялари баркамол шахсни хар томонлама ва уЙFун ривожлантиришда асо-сий восита булиб хизмат килади.

Шунингдек, уларнинг таълим-тарбия бериш жараёнидаги ахлокий карашларида асосий урин тутган илмсеварлик, ватанпарварлик, эркинлик, инсонпарварлик, мехнатсеварлик, иймон, эътикодлилик, халоллик, ахлокан поклик, одиллик, биродарлик, хурфикрлилик каби баркамол инсон тарбиясига хос Fояларни

айнан мактабга тарбия ёши даврида катталар томонида оилада ва жамиятимизнинг хар бир б^инида уларнинг онгига сингдириш мухим психологик ахамиятга эга.

Психологик тадкикотлар тахлили шуни курсатадики ахлок тузилмаси ахлокий англаш, ахлокий хис этиш ва ахлокий хусусиятларни уз ичига олиши шу уч омилларнинг тузил-мадаги урни ва мавкеини хам белгилаб, бу масала буйича турли хил карашлар мавжуд-лиги курсатиб беради.

Шунинг учун хам ахлокий хусусиятлар шах-снинг ахлокий сохасининг таркибий бир-лиги сифатида ахлокий фазилатлар, ахлокий Xис-туЙFулар, ахлокий хулк-атвор билан бир каторда, мактабгача тарбия ёшидаги бола-ликда хам худди шундай конуниятлар ва бутун ахлокий соха билан бир хил механизм-лар оркали ривожланишини курсатиб беради. Куйида психология илмий мактабларида олиб борилган тадкикотлар тахлилига мурожаат килсак.

Бихевиоризм нуктаи - назаридан каралганда асосий хулк-атворни шах-сда ахлокий меъёрларнинг шаклланишини мустахкамлаш билан боFлаб, илдиз сабабла-рини ана шундай талкин килишган. Б.Скиннер раFбатлантириш ёки жазолаш оркали хулк-атворнинг маълум бир стереотипини, хусу-сан, ахлокийлик ва ахлокий хусусиятларни шакллантириш мумкинлигига ишонч хосил килади1. Ахлокий хулк-атворни шаклланти-ришнинг иккинчи механизмини - ижтимоий моделлардан урганишни хам курсатадилар. А.Бандуранинг фикрича, катталарнинг хатти-харакати таклид ва таклид килиш учун намуна булиб хизмат килади. Айнан мак-табгача тарбия ёшидаги боланинг катта-лар хатти-харакатини такрорлаши эса бево-сита мустахкамлаш булмаганда содир булиши мумкин ва боланинг моделга муносабатига боFликдир2 деб хисоблайди. С. Дж. Дю Туа ва Н. Крюгер ота-оналарнинг ижобий таъсири билан 5 ёшга тулган болада ахлокий меъёр-

1 Du Toit S.J., Kruger N. The Child: An Educational Perspective [Text] / S.J. Du Toit, N. Kruger. - Durban: Butterworths, 2014. - 175 p.

2 Шильцова, Ю.В. Ассертивность как один из психологических механизмов развития социальной адаптации у детей старшего дошкольного возраста [Текст]: дис. ... канд. псих. наук / Ю.В.Шильцова. - М., 2012. - 160 с.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 11 (120)

ларнинг ижтимоий ах,амияти х,ак,ида тушун-чалар пайдо булишини таъкидлайдилар1. Бу келтирилган нуктаи назар хулоса килиш мум-кинки: "Хулк-атвор моделлари, маълум ташки таъсирларга булган муносабат, узгалар билан муносабатда булиш усуллари, асосан болалик даврида содир булган моделларни уз ичига олади"2. Умуман олганда, ижтимоий таъ-лим назарияси тарафдорлари учун ахлокий ривожланиш жамиятнинг ахлокий талабла-рига хулк-атвор ва х,иссий мувофикликнинг усишидир деб караш х,акикатга мос келади. Индивидуал ривожланишнинг х,ар бир дакикасида ахлокий танловнинг асосий моти-вацияси биологик эх,тиёжларда ёки мукофотга булган интилишда (жазодан кочиш) таркиб топади.

Когнитивистик йуналишда эса Ж.Пиаже томонидан утказилган тадкикотнинг марказий объектида боланинг интеллектини ривожлан-тириш ва ахлокий онг мазмунини узлаштириш даражасини акс эттирувчи ахлокий норма-лар негизини куриб чиккан. Унинг фикрича -ахлокий онгнинг шаклланиши бола интеллектуал ривожланиш билан бевосита боFлик. У ишлаб чикилган клиник сух,бат усулида бола-лар ахлокий муаммоларни х,ал килиш ва шу билан бирга болаларнинг ахлокий нормала-рининг тузилиши х,акидаги умумий Fоялари асосида интеллект малакасига эга булади. Унинг фикрича ахлокий онгнинг тараккиёти боскичма-боскич шаклланишини таъкид-лайди. Яъни ахлокий реализм ёки х,етероном (ташки кириб келган) ахлок нормалари (мажбурлаш одобига риоя килиш) ва авто-ном ахлок боскичи (х,амкорлик, х,амкорлик этикаси)3. Ижтимоий ахлок нормаларининг берилиши биринчи навбатда мактабгача тар-бия ёшининг иккинчи боскичида катталар томонидан ахлок -одоб нормаларини маж-бурий ихтиёрий тарзда боланинг ахлокий онгига сингдириб борилади. «Ахлокий реализм» «бола мотивларини бах,олашда ички истакни англаб этмайди ва бу х,аракатни факат ташки таъсир, моддий раFбат буйича

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

1 Пиаже Ж. Моральное суждение у ребенка [Текст] / Ж. Пиаже. - М: Академический проект, 2015. - 480 с.

2 Обухова, Л.Ф. Возрастная психология [Текст] / Л.Ф. Обухова. - М.: Юрайт; МГППУ, 2011. - 460 с.

3 Выготский, Л.С. Психология [Текст] / Л.С. Выготский. -

М.: ЭКСМО-Пресс, 2000. - 1008 с.

бах,олайди» деб таъкидлаган4. Пиаженинг фикридан хулоса килсак ахлокий хусусият ривожланиши билан оператив (тезкор) фик-рлашнинг урни ошади, бу эса болани мотивларини англашга ва ахлокий хусусиятларни мух,им деб х,исоблашига туртки булади.

Л.Колберг узининг тадкикот ишларида Ж.Пиаженинг5 когнитив-генетик назариясини давом эттириб инсоннинг ахлокий ривожла-нишига оид умумий тадкикот натижаларини урганиб, бу даврда инсон ахлокий хусусият-лар ривожланишнинг учта даражасидан олти боскичини ажратиб уларни куйидаги:

I-даражали. Анъанавийликдан олдинги.

1. Жазо ва итоаткорлик йуналиши (кандай килиб жазодан кочишим мумкин?)

2. Содда Гедоник Ориентация (Бу мен учун нима фойдали?)

II-даражали. Анъанавий.

3. Ички доирага кичик гурух,га (ижтимоий меъёрлар, «яхши бола» модели) риоя килишга йуналтириш.

4. Ижтимоий адолатнинг белгиланган тар-тибини ва катъий коидаларни саклашни урнатиш (ахлок коидалари ва конунларга мос келади)

Ш-даражали. Анъанавийликдан кейинги

5. Утилитаризм ва ахлок *ояси ижтимоий шартнома (ижтимоий шартнома) мах,сули сифатида.

6. Умумжах,он ахлокий тамойиллар (уз ахлокий тамойиллари ва виждон тартибга солувчи сифатида).

Ахлокий хусусиятлар шахснинг ахлокий сох,асининг таркибий бирлиги булиб, ахлокий фазилатлар, ахлокий x1ис-туЙFулар, ахлокий хулк-атвор билан бир каторда, мактаб-гача ёшидаги болаликда х,ам худди шундай конуниятлар ва бутун ахлокий сох,а билан бир хил механизмлар оркали ривожланади. Ахлокий сох,ани ривожлантиришнинг марказий механизмини Л.С.Виготский томонидан кашф этилган интереризациянинг универсал жараёнидир. Психология учун унинг аксиоматик позицияси эди: «Боланинг мада-ний ривожланишидаги х,ар бир функция икки

4 Рубинштейн, С.Л. Основы общей психологии [Текст] / С.Л. Рубинштейн. - СПб: Питер, 2003. - 712 с. 202-бет].)

5 Пиаже, Ж. Моральное суждение у ребенка [Текст] / Ж. Пиаже. - М: Академический проект, 2015. - 480 с.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 11 (120)

марта икки текисликда - биринчи навбатда ижтимоий кейин психологик».

Л.С.Виготский томонидан кашф этил-ган интереризациянинг универсал жараёни ахлокий сохани ривожлантиришнинг марка-зий механизмини ташкил килади. Бу психология учун унинг аксиоматик позицияси булиб хизмат килади. Яъни «Боланинг маданий ривожланишидаги хар бир функцияси икки текисликда - биринчи ижтимоий иккинчиси эса психологик»1 жихатдан намоён булади.

Тадкикотимизнинг методологик асослар, ташкил этиш ва тадкикот усуллари, максади, гипотезаси ва вазифаларига асосан биз мак-табгача ёшидаги болаларда ахлокий тушун-чалар шаклланишининг психологик ва педа-гогик омилларини эмпирик хусусиятларини урганиш максадида утказдик. Тадкикот узбек миллий менталитетига мос равишда жами-ятимизнинг этник келиб чикиши ва хозирги давр психологиясининг асосий методологик тамойилларининг умумийлиги ва узаро боFликлигига (П.ф.д., проф. Н.С.Сафоев билан биргаликда биз томонимиздан мослашти-рилган) асосланган: инсон психикасининг ижтимоий-тарихий шартланиши; детерминизм; психиканинг ривожланиши; онг ва фао-лиятнинг бирлиги; мувофиклик принципи.

Юкорида курсатилган тамойилларнинг хар бири куйидаги тадкикот контексти асосида ишлаб чикилган:

1. Психика ривожланишини ижтимоий-тарихий шартлаш тамойили Л.С.Виготский аклий ривожланишнинг маданий ва тари-хий концепцияси доирасида биринчи марта асослантирилган. Тадкикотимизда мактабгача тарбия ёшидаги боланинг ахлокий хусусият-лари бу боланинг ахлокий сохаси генезиси-нинг хусусиятларининг узига хос ижтимоий-маданий омиллар таъсири билан боFлик холда урганиш ва тушунтиришга ёрдам беради ва экстериоризация механизмини ривожлантиришда устуворлигини тан олади.

2. Детерминизм тамойили психик ходисаларни нафакат ташки вокелик омил-лари томонидан яратилган, балки субъектнинг ички шароитлари оркали синган деб талкин килишни буюради, унинг психикаси фаолияти

1 Выготский, Л.С. Психология [Текст] / Л.С. Выготский. -М.: ЭКСМО-Пресс, 2000. - 1008 с.

оркали, муносабатлари, эхтиёжлари, муно-сабатлари тизими оркали ва хоказо. Бизнинг тадкикотимиз нуктаи назаридан, бу мактабгача тарбия ёшидаги болаларнинг ахлокий хусусиятларини шакллантиришдаги барча ташки омиллар, болага таъсир килиш, у ёки бу психологик таъсирни келтириб чикаради, факат унинг хакикий ички шароитлари билан кайта ишланади.

3. Психиканинг ривожланиши рус психо-логлари Л.С.Виготский, С.Л.Рубинштейн ва А.Н.Леонтьевлар асарларида ташки ва ички детерминантлар тизими таъсирида психик ходисаларни доимий узгариш, харакат ва ривожланишда, карама-каршиликларни хал килишда куриб чикиш талабини англат-ган. Шу билан бирга, психиканинг ривожланиши нафакат усиш, балки узгариш сифатида хам, микдорий асоратлар ва узгаришлар сифатли, асосий, мухим булганларга айланиб, кескин намоён буладиган неоплазмаларга олиб келадиган жараён сифатида хам куриб чикилади2. Бу тадкикотимизда ушбу тамойил мактабгача тарбия ёшидаги болаликнинг турли боскичларида ахлокий соха мазмуни-нинг ривожланиши ва мураккаблигини тушунтиришга имкон беради.

4. Онг ва фаолиятнинг бирлиги принципи хам биринчи марта 1930-йилларда илгари сурилган. С.Л.Рубинштейн кейинчалик А.Н.Леонтьевнинг фаолият ёндашуви доирасида узининг кушимча услубий асосини олди. С.Л.Рубинштейннинг фикрича онг ва фаолиятнинг бирлиги принципи «Фаолиятда, пси-хикада, онг фаолиятида ва хулк-атворда шак-лланиш оркали узини намоён килади. Онг ва фаолият икки тескари жихат булмасдан улар узига хосликни эмас балки бирлик органик бир бутунликни ташкил килади»3 А.Н.Леонтьев фаолиятнинг устуворлигини -«Онг факат фаолиятда алохида вокелик сифатида намоён булиб шаклланмайди - у фаоли-ятга курилган ва у билан узвий боFланган»деб

2 Леонтьев, А.Н. Лекции по общей психологии [Текст] / А.Н. Леонтьев. -М.: Смысл, 2001. - 511 с., 58-бет]

3 Ломов, Б.Ф. Методологические и теоретические проблемы психологии [Текст] / Б.Ф. Ломов. - М.: Наука, 1984. - 127-с.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 11 (120)

таъкидлаган эди1. Бизнинг тадкикотимиз учун иккита нуфузли олим ушбу тамойилни умумий тарзда куллаб-кувватлагани мух,им: шахс ва унинг психикасини аввало, уларнинг фаолият-даги намоён булиши оркали урганиш мумкин. Ушбу тамойил бизнинг тадкикотимиз учун долзарбдир, чунки мактабгача тарбия ёши-даги боланинг ахлокий хусусиятини когнитив, х,иссий ва хулк-атвор таркибий кисмларининг бирлиги сифатида тизимли равишда ифода-лаб, биз уларнинг бирлиги, узаро киришиши ва узаро катъиятлилигини таъкидлаймиз.

5. Мувофиклик принципи психиканинг х,ар бир элементини унинг яхлит фаолияти билан чамбарчас боFлик х,олда урганишни ва психиканинг тизим сифатида ривожланиши ва фао-лиятининг яхлит тах,лилини унинг элемент-ларидаги узгаришлар йиFиндиси тах,лилига туширмасликни талаб килиш ахлокий хусусият таркибий кисмларининг курсатилган бир-лигига х,ам бевосита тааллуклидир. Ахлокий хусусиятнинг мох,иятини яхширок тушуниш учун унинг алох,ида таркибий кисмларини ажратиб курсатиш зарурати унинг мох,иятини улардан бирининг х,олатига туширишни англатмайди. Б.Ф.Ломовнинг сузларига кура - «Хакикий объект бир-бирига узаро таъ-сир курсатадиган куплаб хусусиятларга эга булганлиги сабабли, унинг тасвиридан мурак-каб уч улчовли жисмни тиклаш мумкин булмаганидек, унинг индивидуал улчови асо-сида бутун текисликка ягона проексия х,акида хулоса чикариш мумкин эмас».

Утказилган эксперимент ва кузатишлари-миз натижасида шундай хулосага келиш мумкин:

1) мактабгача ёшидаги болаларнинг ахлокини диагностик урганиш х,ар томонлама ва тизимли булиши керак;

2) болаларнинг ёш хусусиятлари билан боFлик булган мактабгача тарбия ёшидаги болалар шахсининг ахлокий жих,атларини диагностика килиш усулларининг етишмас-лиги ва чекланган доираси мавжуд.

Мактабгача тарбия ёшидаги болаларнинг узига хос ёш хусусиятлари диагностика жара-ёнига х,ам таъсир килишини инобатга олган х,олда уларга куйиладиган талаблар асосида, вазифалар бола учун киска булган методика-

1 Леонтьев, А.Н. Лекции по общей психологии [Текст] / А.Н. Леонтьев. -М.: Смысл, 2001. - 511 с., 58-бет]

лар танланди, диагностика курсаткичлари бир хил турда булишлиги, диагностик вазиятлар-нинг бола учун шахсий ах,амияти учун мотив яратиш кераклиги асосий мезон килиб белги-лаб олинди.

Хулосалар.

1. Ахлокий хусусиятларни шаклланти-ришнинг накадар катта ах,амиятга эга эканли-гини, мактабгача тарбия ёшида куриш мумкин. Чунки айнан шу даврда тарбия асоси шаклла-нади. Демак, боланинг ахлокий хусусиятла-рини мактабгача тарбия ёшида бола шахси шаклланишининг алох,ида булими сифатида куриб чикиш зарурати пайдо булади.

2. «Ахлокий хусусият» тушунчасининг мох,ияти мактабгача тарбия ёшида ижти-моий мух,ит таъсирида катталар томони-дан олиб бориладиган тарбия жараёнини уз ичига олган х,олда, болалар ^аётини ташкил килишнинг тизимлаштирувчи омили сифатида урганилиши керак.

3. Шарк мутафаккирлари асарларидаги фикрларни умумлаштирган х,олда фарзанд таълим-тарбияси барча давр ва жамият учун мух,им психологик муаммо эканлиги. Бугунги кунда мактабгача тарбия ёши даври боласини ахлокий тушунчалари шаклланишида уларда х,осил булувчи установка ва кадриятлар тизи-мига самарали таъсир курсатиш манбаси сифатида ах,амияти долзарблиги куринди.

4. Психолог олимларнинг тадкикотларида мактабгача тарбия ёшидаги болаларда ахлокий хусусиятлар шаклланишининг психологик хусусиятларини хулк-атворидаги хусусият сифатида шаклланишини психологик омиллар сифатида куриб чикилмаган. Бу тадкикотлар борада х,ам хорижда ва юрти-мизда бир канча илмий ишлар амалга оши-рилган, аммо уларнинг барчасида ёшлик даврида ахлок тузилмаси муаммосининг ижтимоий-психологик омилларидан айримла-ригина кисман тах,лил килинган.

5. Психологик тадкикотлар тах,лили шуни курсатадики ахлок тузилмаси ахлокий англаш, ахлокий х,ис этиш ва ахлокий хусусиятларни уз ичига олиши шу уч омилларнинг тузил-мадаги урни ва мавкеини х,ам белгилаб, бу масала буйича турли хил карашлар мавжуд-лиги курсатиб беради.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 11 (120)

с 66 МАКТАБГАЧА ТАЪЛИМ / ДОШКОЛЬНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ у

Фойдаланилган адабиётлар руй^ати:

1. . https://lex.uz/docs/3923110

2. "Бола х,укуклари тyFрисида"ги Конвенция. Женева.1989 Б-27.

3. Узбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 28 январдаги «2022-2026 йилларга мулжаллланган Янги Узбекистоннинг тараккиёт стратегияси тyFрисида"ги ПФ-60-сон Фармони. - https:// lex.uz/docs/5841063

4. Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 6 ноябрдаги «Узбекистоннинг янги тараккиёт даврида таълим-тарбия ва илм-фан сох,аларини ривожлантириш чора-тадбирлари тyFрисида»ги ПФ-6108-сон Фармони. - lex.uz/docs/5085887

5. Илк кадам давлат дастури БМТнинг Болалар жамFармаси ЮНИСЕФнинг Узбекистондаги ваколатхонаси техник кумаги ёрдамида 2018 йил 7 июлдаги 4 сонли хайат йиFилиши Карори билан тасдикланган. https://www.unicef.org/.

6. Мухина B.C. Возрастная психология. Феноменология развития [Текст] / B.C. Мухина. - М.: «Академия», 2006. - 608 с.

7. Калинина P.P. Становление нравственности в дошкольном возрасте и социальное окружение [Текст]: дис. ... канд. психол. наук / P.P. Калинина. - СПб., 1998. - 193 с.

8. Шер Абдулла — Олий ва урта махсус таълим вазирлиги. Абдулла Шер. Ахлокшунослик. Дарслик-2007.-26 б.

9. Шер Абдулла — Олий ва урта махсус таълим вазирлиги. Абдулла Шер. Ахлокшунослик. Дарслик-2007. -26-27 б.

10. Du Ток S.J., Kruger N. The Child: Ап Educational Pe^e^e [ТехЧ / S.J. Du Ток, N. Kruger. - Du^n: Butterworths, 2014. - 175 р.

11. Шильцова, Ю.В. Ассертивность как один из психологических механизмов развития социальной адаптации у детей старшего дошкольного возраста [Текст]: дис. ... канд. псих. наук / Ю.В.Шильцова. - М., 2012. - 160 с.

12. Пиаже Ж. Моральное суждение у ребенка [Текст] / Ж. Пиаже. - М: Академический проект, 2015. - 480 с.

13. Обухова, Л.Ф. Возрастная психология [Текст] / Л.Ф. Обухова. - М.: Юрайт; МГППУ, 2011. - 460 с.

14. Выготский, Л.С. Психология [Текст] / Л.С. Выготский. - М.: ЭКСМО-Пресс, 2000. -1008 с.

15. Рубинштейн, С.Л. Основы общей психологии [Текст] / С.Л. Рубинштейн. - СПб: Питер, 2003. - 712 с. 202-бет].)

16. Пиаже, Ж. Моральное суждение у ребенка [Текст] / Ж. Пиаже. - М: Академический проект, 2015. - 480 с.

17. Выготский, Л.С. Психология [Текст] / Л.С. Выготский. - М.: ЭКСМО-Пресс, 2000. -1008 с.

18. Леонтьев, А.Н. Лекции по общей психологии [Текст] / А.Н. Леонтьев. -М.: Смысл, 2001. - 511 с., 58-с]

19. Ломов, Б.Ф. Методологические и теоретические проблемы психологии [Текст] / Б.Ф. Ломов. - М.: Наука, 1984. - 127-с]

20. Леонтьев, А.Н. Лекции по общей психологии [Текст] / А.Н. Леонтьев. -М.: Смысл, 2001. - 511 с., 58-бет]

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 11 (120)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.