CC BY
2INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "CURRENT ISSUES OF SPECIAL PEDAGOGY AND PRE-SCHOOL EDUCATION: PROBLEMS, SOLUTIONS AND DEVELOPMENT PROSPECTS" _April 25, 2024
MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNING AQLIY QOBILIYATLARINI RIVOJLANTIRISHDA DIDAKTIK O'YINLAR AHAMIYATI *Zohidova Madina Turg'unboyevna, 2G'ofurova Madina Maxsudali qizi
1FarDU tadqiqotchisi 2FarDU, talaba https://doi.org/10.5281/zenodo.11047099
Annotatsiya. Mazkur maqolada o'yin mazmunining o'ziga xosligi, uning eng muhim xususiyatlari, pedagog va psixologlarning tadqiqotlarida, kattalarning ijtimoiy hayotida aks etishi, o'zining rang-barang ko'rinishlari bilan sujetli-rolli o'yinlarning mazmuni bo'lib xizmat qilishi xususida fikr yuritilgan. Maqolada bolalarda kattalarning ijtimoiy hayotining namunasini oladiganfaoliyat turi o'yin ekanligini asoslab berilgan. Ijodiy o'yinlar sujetlari va mazmunining rang-barangligi, ularni tavsiflash zaruratini keltirib chiqarishi, syujet o'yin faoliyati tizimida asosiy komponent sifatida o'z ichiga personajni, hayotiy vaziyatni, harakat va personajlar munosabati tahlilga tortilgan.
Kalit so'zlar: didaktik o 'yin, ijtimoiy hayoti, ijodiy o'yin
Аннотация. В данной статье рассматривается своеобразие содержания игры, ее важнейшие особенности, ее отражение в исследованиях педагогов и психологов, в социальной жизни взрослых, а также то, что она служит содержанием ролевых игр с рассматриваются различные его формы. В статье обосновано, что вид деятельности, который дети берут за образец общественной жизни взрослых, - это игра. Анализируется многообразие сюжетов и содержания творческих игр, что вызывает необходимость их описания, главного компонента в системе сюжетной игровой деятельности, включающего характер, жизненную ситуацию, действие и взаимоотношения персонажей.
Ключевые слова: дидактическая игра, общественная жизнь, творческая игра.
Abstract. In this article, the uniqueness of the content of the game, its most important features, its reflection in the studies of uchitel and psychological preparation, in the social life of adults, and the content of role-playing games with their colorful manifestations are discussed. held. In the article, it is justified that the type of activity that children take as an example of the social life of adults is play. The diversity of subjects and content of creative games, which leads to the need to describe them, the main component in the system of plot game activity, includes the character, life situation, action and personal attitude to the analysis.
Keywords: didactic game, social life, creative game
O'yin uzoq davrlardan beri mashhur olimlar, pedagog-psixologlar, faylasuflar, sotsiologlar, etnograflar va madaniyat arboblari diqqatini o'ziga qaratib kelgan. O'rta Osiyo madaniyati tarixiga nazar solsak, oilada farzand tarbiyasiga juda katta e'tibor qaratilgan. Mashhur allomalardan. Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Yusuf Xos Hojib, Ahmad Yugnakiylar o'z asarlarida xalqimizga xos bo'lgan farzand tarbiyasi ustida fikr yuritganlar.
O'yin mazmunining o'ziga xosligi uning eng muhim xususiyatlaridan biridir. Pedagog va psixologlarning tadqiqotlari shuni ko'rsatadiki, kattalarning ijtimoiy hayoti o'zining rang-barang ko'rinishlari bilan sujetli-rolli o'yinlarning mazmuni bo'lib xizmat qilar ekan. Ular bolalarda kattalarning ijtimoiy hayotining namunasini oladigan faoliyat turi o'yin ekanligini asoslab berdilar. Ijodiy o'yinlar sujetlari va mazmunining rang-barangligi, ulami tavsiflash zaruratini keltirib chiqaradi. Syujet o'yin faoliyati tizimida asosiy komponent sifatida o'z ichiga personajni, hayotiy vaziyatni, harakat va personajlar munosabatini oladi.
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "CURRENT ISSUES OF SPECIAL PEDAGOGY AND PRE-SCHOOL EDUCATION: PROBLEMS, SOLUTIONS AND DEVELOPMENT PROSPECTS" _April 25, 2024
O'yin inson o'zligining namoyon bo'lishi, uning takomillashuv usulidir. O'yin kattalar hayotida muayyan o'rin tutar ekan, u bolalar uchun alohida ahamiyatga egadir. Uni «bolalikning hamrohi» deb atash qabul qilingan. U maktabgacha yoshdagi bolalar hayotining asosiy mazmunini tashkil etadi. Mehnat va talim bilan uzviy aloqada bo'lgan holda etakchi faoliyat sifatida namoyon bo'ladi. Bola shug'ulanadigan ko'pchilik jiddiy ishlar o'yin shaklida bo'ladi. O'yinda shaxsdagi barcha mavjud jihatlar ishga tushadi: bola harakat qiladi, gapiradi, idrok etadi, o'ylaydi. O'yin tarbiyaning muhim vositasi sifatida namoyon bo'ladi.
Martin Lyuter o'yin haqida qimmatli fikrlarga ega. Germaniyadagi Islohot faoli ta'kidlashicha, o'yin-kulgi va zavq bolaga ovqat va ichimlik kabi zarurdir.
O'yinning kelib chiqishini birinchi bor rus olimiG.V.Plexanov "Adressiz xatlar" nomli asarida shunday talqin qilgan edi: U san'atni kelib chiqishini talqin qilayotganda bolalar o'yinlariga e'tibor qiladi. O'yinda insonlarni mehnat faoliyati o'z aksini topadi. O'yin mehnat farzandi. O'yin turli avlodlarni bog'laydigan va madaniy qadriyatlarni avloddan avlodga o'tkazuvchi zanjir bo'lib xizmat qiluvchi vosita' deb hisoblaydi. Rus olimlari san'atning kelib chiqishini tadqiq qilayotganlarida bolalar o'yinlariga e'tibor qiladilar. Ularning fikricha, kishilik tarixida o'yinlar san'at kabi, mehnat paydo bo'lgandan so'ng va uning asosida vujudga kelgan. Buyuk psixolog D.V.Elkonin o'yinning kelib chiqishiga oid yangi g'oyani ilgari suradi. Jamiyatning dastlabki taraqqiyotidayoq bolalarning kattalar hayoti va mehnatida ishtirok etishlari, bolalaming mehnat qilishlari uchun qulay o'yinchoq — mehnat qurollari ishlab chiqilgan. O'yinchoq-qurollar paydo bo'lishi natijasida rolli o'yinlar paydo bo'ladi. D.V. Elkonin kattalar mehnatida ishtirok etish orqali bolada mehnat qilishga intilish hissini uyg'otish zarurligi g'oyasini ilgari surgan.
YA.A.Komenskiy, K.D.Ushinskiy, A.S.Makarenko, P.F.Lestgaflarning g'oyalari hozirgi zamon bolalar o'yinlari nazariyasi uchun ham ahamiyatlidir.
O'yinning mehnat jarayoni asosida paydo bo'lganligi va uning yosh avlodni mehnat faoliyatiga tayyorlashdagi roli, o'yin mazmunining bola shaxsini shakllantirishdagi ahamiyatini K.D. Ushinskiy asoslab berdi.
Xalq pedagogikasini o'rganish davomida olimlarning farzand ta'lim-tarbiyasi va odob-axloqqa oid asarlarida, bolalarni tarbiyalashda tarbiyaviy ishning eng ta'sirchan uslubi — o'yin shaklidan juda keng foydalanilganligini ko'ramiz. O'tmish pedagog olimlaridan P.F. Lesgaft, K.D. Ushinskiy tomonidan o'yin nazariyasi ishlab chiqilgan. Yan Amos Komenskiy o'yinni bola faoliyatining, uning tabiati va mayllariga to'g'ri keladigan zarur shakli deb hisoblaydi. Uning fikricha o'yin - bolaning barcha qobiliyat ko'rinishlari rivojlanadigan jiddiy aqliy faoliyatdir, o'yinda borliq, dunyo haqidagi tasavvurlar doirasi kengayadi va boyidi, nutq rivojlanadi. Bola o'yin davomida tengqurlari bilan do'stlashadi. Y.A.Komenskiy o'yinga quvnoq bolalik va bolani uyg'un rivojlanish sharti sifatida qarar ekan, kattalarga bolalar o'yinlariga etiborli munosabatda bo'lishni, ularga oqilona rahbarlik qilishni masalahat bergan edi.
P.F.Lestgaft bolalar o'z o'yinlarida tevarak-atrofdan olgan tasurotlarini aks ettiradilar, deydi. Bunday faoliyat bolaning rivojlanishida katta ahamiyatga egadir.
Atoqli rus pedagogi P.F.Lesgaft "o'yinni bolani hayotga tayyorlashga yordam beruvchi mashq deb hisoblaydi". Bu mashq mustaqil faoliyat bo'lib, unda bolaning shaxsiy tashabbusi rivojlanadi va ahloqiy sifatlari tarbiyalanadilar. U har bir o'yin maqsadga ega bo'lishi kerak deydi.Buning uchun o'yindagi harakatlar bolaning o'zini boshqara olish malakasiga mos bo'lishiga, bu harakatlar tizimli mashqlardan oldindan o'zlashtirilgan bo'lishi lozim. O'yinni
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "CURRENT ISSUES OF SPECIAL PEDAGOGY AND PRE-SCHOOL EDUCATION: PROBLEMS, SOLUTIONS AND DEVELOPMENT PROSPECTS" _April 25, 2024
o'rganishda yetakchi o'rin, xususan, N.A.Xrenovning fikriga ko'ra, madaniy yondashuv hisoblanadi.
O'yin tadqiqotchilari - Platondan Kant va Shillergacha, Komeniusdan Hazing va Berngacha - estetik va axloqiy tarbiya, kollektivistik shaxsiyat xususiyatlarini shakllantirish, kognitiv qiziqishlar, iroda va xarakterni rivojlantirish, intellektual, hissiy va jismoniy, ijodiy fikrlash va xayolotni rivojlanishida uning universal imkoniyatlarini ta'kidlashadi. V.Plexanov jamiyatning tarixiy rivojlanish jarayonida mehnat o'yindan yuqori tursa ham, lekin bola hayotida o'yin faoliyati mehnatdan oldin ekanligini birinchi bo'lib,isbotlab bergan.
Qadimgi va zamonaviy faylasuflar shu tariqa kosmos, olam va atrofdagi haqiqat bilan o'xshashlik asosida o'yin faoliyatining universal mohiyatini, uning polisemiyasini ta'kidlashadi.
Qadimgi Yunoniston adabiyotida pedagogika bo'yicha maxsus insholar yo'q, lekin Aflotun va Aristotelning asarlarida ta'limning turli sohalariga oid ko'plab fikrlar va amaliy tavsiyalar mavjud bo'lib, ularda bolalar o'yinlari haqida munozaralar ham mavjud.
Shunday qilib, Platon o'yinni yuqori baholadi va uni ob'ektiv-idealistik tarzda talqin qildi - odamlar bilan xudolar o'yini sifatida: "Bizlar, tirik mavjudotlar - bu xudolarning ajoyib qo'g'irchoqlari, ularni o'yin-kulgi uchun ham, biron bir jiddiy maqsad uchun ham yaratdik"
Aflotunning ta'kidlashicha, odamlar faqatgina xudolar qo'g'irchoqlari degan afsonaviy qarashga ega. Faylasufning fikriga ko'ra, insonni "Xudoning o'yinchoqi" deb biladi.
Shu bilan birga, Afloton nafaqat xudolar odamlar bilan o'ynashlarini, balki odamlarning o'zlari ham: "biz o'ynab yashashimiz kerak" deb ta'kidlaydi va ushbu universal o'yin, albatta, qo'shiqlar va raqslarni o'z ichiga olishi kerak, bu oxir-oqibat xudolarning rahm-shafqatini qozonishga hatto janglarda ham g'alaba qilishga yordam beradi deb aytadi.
Kollektiv o'yinlarda Aflotun barchani odamlarni birlashtiradigan "eng chiroyli o'yinlarda" yashashga chaqirdi. U "Respublika", "Qonunlar" va "Siyosat" asarlarida bolalar o'yinining ahamiyati haqida yozadi. Qadimgi mutafakkir boshlang'ich ma'lumotga ehtiyoj sezadi va nozik bolalikdagi o'yinlar ayniqsa muhim ekanligiga ishonch hosil qiladi.
Aflotun orzu qilgan o'yin printsipini tarjima qilishga urinish italiyalik gumanistlar tomonidan amalga oshirildi. Unda o'zgarishlar va jamiyatni rivojlantirishning yangi usullarini izlash zaruriyati aks etgan. Masalan, Leon Battista Alberti ushbu davrga xos bo'lgan "o'yin uslubi" ni tanqid qildi, chunki u asl qadriyatlarning yo'q bo'lib ketishini ko'rdi. Biroq, undan farqli o'laroq, P.Vergerio, B.Kastigliona va E.Pikkolomini o'yinda insonning axloqiy fazilatlarini shakllantirish imkoniyatini va jismoniy qobiliyatlarni rivojlantirish vositasini ko'rishdi.
Mashhur kitoblarining yigirma ikkinchi qismida yosh qahramon ongi va tanasini egallashi kerak bo'lgan 200 dan ortiq turli xil o'yinlar keltirilgan. Rabelaisning so'zlariga ko'ra, har qanday o'yin ixtiyoriy ravishda o'tkazilishi va bolaning o'zi iltimosiga binoan to'xtatilishi kerak
Pedagogika XVI - XVIII asrlarda uyg'onish davri ta'lim jarayonida o'yin uslubining samaradorligi haqidagi g'oyalarni meros qilib oldi. Shunday qilib, XVI asrning o'rtalarida Fransuz faylasufi va gumanisti Mishel Montaign "Tajribalar"ida mutaffakkir oldindan belgilangan mavzularga yoki biron bir qat'iy rejaga fikrlar harakati bilan cheklanmagan erkin falsafiy fikrlash turini qonunlashtirdi. Boshqa narsalar qatorida, bu erda bolalarning o'qishi uchun o'yinning alohida ahamiyati tan olingan.
Shunday qilib, har qanday mashq usulining maqsadga muvofiqligi haqida gapirishdan oldin, Montaigne o'yinlar va jismoniy mashqlar buning muhim qismi bo'lishi kerakligini ta'kidlaydi. O'yinlarda u nafaqat jismoniy, balki axloqiy tarbiya vositalarini ham ko'radi: "Bolaligimda menga o'yinlarda nopok hiyla va ayyorlikni qo'llashdan nafratlanishim kerak edi
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "CURRENT ISSUES OF SPECIAL PEDAGOGY AND PRE-SCHOOL EDUCATION: PROBLEMS, SOLUTIONS AND DEVELOPMENT PROSPECTS" _April 25, 2024
(va haqiqatan ham shuni ta'kidlash kerakki, bolalar o'yinlari ular uchun o'yin emas, lekin eng jiddiy masala. ) " deb aytib o'tadi.
N.M.Aksarinaning ta'kidlashicha, o'yin o'z navbatida vujudga kelmaydi, buuning uchun kamida uchta shart-sharoit talab etiladi:
- taassurotlar tarkib topishi ;
- har xil ko'rinioshdagi o'yinchoqlar va tarbiyaviy ta'sir vositalarining muhayyoligi;
- bolalarning kattalar bilan tez-tez muomala va muloqotga kirishuvi.
Maktabgacha yoshdagi bolalar o'yinlari o'zining rang-barangligi bilan ajralib turadi. O'yinlar o'z mazmuni va tashkil etilishi, bolalarga ta'sir ko'rsatish darajasi, vositalarning turlari hamda kelib chiqishiga ko'ra xilma-xildir.
Montessori metodikasining asosiy mohiyati bolada mustaqil faoliyat orqali shaxsiy imkoniyatlarini namoyon qilishga sharoit yaratish va yordam berishdan iborat. Shuningdek, Montessori materiallari kichkintoylarda mantiqiy tafakkurni rivojlantiradi. Bolada ichki kuchni rivojlantirish va uning shaxsiy sifatlarini shakllanishiga turtki beradi. Bundan tashqari bolada atrof-muhit to'g'risidagi tasavvurlar ham tizimga solinadi. Ta'lim jarayonida tarbiyachining diqqat markazida kichkintoyning individual va ijtimoiy-hissiy ehtiyojlarini qondirish nazarda tutilishi lozim. Mashg'ulot va o'yinlar uchun tanlangan didaktik materiallar bolada motorika (harakat) va sensorika (sezgi)ni rivojlantirishga yo'naltiriladi.
REFERENCES
1. Yuldasheva Dilafruz Maxamadaliyevna, Bekmagambetova Roza Karpikovna, Matkarimova Shaxnoza Maxamadjonova. Bolalar poetik matnlarini pedagogik dizayn vositasida o'rgatish. FarDU. Ilmiy xabarlar- Научный вестник. ФерГУ. DOI: 10.56292/SJFSU/vol29_iss1/a4
2. Yuldasheva , D., Ermatova , M., & Abdumalikova , N. (2024). Jahon tilshunosligida matn tadqiqi haqida. Farg'ona Davlat Universiteti, 30(1), 75. Retrieved from https://iournal.fdu.uz/index.php/sjfsu/article/view/3560
3. D.M.Yuldasheva.Professor A.Mamajonov-uslubshunos olim Educational Research in Universal Sciences ISSN: 2181-3515 VOLUME 2 | SPECIAL ISSUE 8| 2023
4. D.M.Yuldasheva. Muallif nutqi agnonimlari(Siddiq Mo'min ijodida misolida). Educational Research in Universal Sciences ISSN: 2181-3515 volume 2 | special issue 8| 2023
5. Yuldasheva, D., & Abdug'aniyeva, D. . (2023). BOLALAR NUTQIDAGI LINGVISTIK XUSUSIYATLAR NAZARIYASI. Бюллетень педагогов нового Узбекистана, 1(4), 5254. извлечено от https://www.in-academy.uz/index.php/yopa/article/view/12199
6. Yuldasheva D.M. Pedagogisal Features Of Mental Development Of Presshool Shildren. Solid State Teshnalogy.Volume: 63 Issue:6 Publisation Year:2020. 14221-14225
7. Yuldasheva D.M.Anthropotsentris Approash To Shildren'S Speesh Study. Sestion 2: Linguistiss Theory,Applied Linguistiss. Sollestion Of Materials Of The International Online Sonferense.Www.Researsh-Support-Senter.Som 2020.92-95
8. Yuldasheva D.M. The Methods Of Speesh Development Of Presshool Shildren. Epra Internashinal Jurnal Of Multidissiplinary Researsh(Ijmr). Impast Fastor: 7.6.11.November.
9. Юлдашева Д.М. Использование зоонимов в колыбельной песне-«алла», как аспект этнолингвистики. cyberleninka.ru
10. ДМ Юлдашева, Д Аскарова, М Зох,идова. Узбек болалар нуткига доир матнларда лакуна. Academic research in educational sciences 2
11. D Yuldasheva. Anthropotcentric approach to children's speech study. Конференции.
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "CURRENT ISSUES OF SPECIAL PEDAGOGY AND PRE-SCHOOL EDUCATION: PROBLEMS, SOLUTIONS AND DEVELOPMENT PROSPECTS"
_April 25, 2024
12. Ю.Д Махамадалиевна. Использование зоонимов в колыбельной песне-«алла», как аспект этнолингвистики. Актуальные проблемы гуманитарных и естественных наук. 12 (Ulricas ...
13. YD Maxamadalievna, M Matmusaeva. On Lingvofolcloristic Units. International Journal of Culture and Modernity 11, 169-171
14. YD Maxamadalievna, MX Madaminovna. Gnoseological Substantiation of Cognitive Development Children. International Journal of Innovative Analyses and Emerging Technology 2 (4), 7-11
15. YD Maxamadalievna. USE OF PRESIDENTIAL NAMES IN UZBEK CHILDREN'S TEXTS. Gospodarka i Innowacje. 22, 68-70
16. D Yuldasheva, S Umarova . MAKTABGACHA TA'LIM TIZIMIDA O 'YINLAR TEXNOLOGIYASI. Scientific progress 3 (2), 746-751
17. ДМ Юлдашева. Синтактик такрорларнинг бадиий-эстетик имкониятлари. Международный журнал/ Искусство слова
