CC BY
2MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALAR OYIN FAOLIYATINI TASHKIL ETISH TEXNOLOGIYALARI
1D.Q.Asqarova, 2H.M.Qurbonova
1Nam DU, 2NamPI talabasi https://doi.org/10.5281/zenodo.11202374
Annotatsiya. O'yin bolaning kelajakdagi o'quv, mehnat faoliyati, kishilarga munosabatining qay darajada shakllanib borishini belgilaydi. Maqolada bolalar bilan olib boriladigan o'yinlar va ularni tashkil etish texnologiyalari ko'rsatib berilgan.
Kalit so'zlar: teatr, ko'rish, eshitish, so'z boyligi,nutq faoliyati,ijodiy faoliyat, motorika, koordinatsiya, tembr, xissiy-irodaviy faoliyat.
Аннотация. Игра определяет, в какой степени будет сформировано будущее обучение, работа и отношение ребенка к людям. В статье показаны игры с детьми и технологии их организации.
Ключевые слова: театр, зрение, слух, словарный запас, речевая деятельность, творческая деятельность, моторика, координация, тембр, эмоционально-волевая деятельность.
Abstract. he game determines to what extent the child's future learning, work and attitude towards people will be shaped. The article shows games with children and technologies for organizing them.
Keywords: theater, vision, hearing, vocabulary, speech activity, creative activity, motor skills, coordination, timbre, emotional-volitional activity.
O'yin maktabgacha yoshdagi bolalarning asosiy faoliyati bo'lib, u orqali bola shaxs sifatida shakllanadi. O'yin bolaning kelajakdagi o'quv, mehnat faoliyati, kishilarga munosabatining qay darajada shakllanib borishini belgilaydi. O'yin qadim zamonlardan beri pedagog, psixolog, faylasuf, etnograf, san'atshunos olimlar diqqatini o'ziga tortib kelgan. O'yin ibtidoiy jamoa tuzumi davridayoq yuzaga kelgan bo'lib, jamiyat hayotida mehnatdan keyin turadi va uning mazmunini belgilaydi. Ibtidoiy jamoa vakillari o'z o'yinlarida ovchilik, urush, dehqonchilik ishlarini aks ettirganlar. Ba'zi hollarda o'yin mehnat qilish istagi orqali yuzaga keladi. Bola o'z o'yinida oldin kattalar mehnatiga taqlid qiladi, keyinchalik ularning mehnatida qatnashadi.
Bolalarning maktabgacha ta'lim tashkiloti davrlari teatrlashtirilgan o'yin faoliyatining integratsiyalashgan o'yinlar, san'atning turlari hisobiga boyitiladi.
Yuqorida aytib o'tilgan holatda tashkil etilgan ta'lim albatta o'z samarasini ko'rsatadi. Teatrlashtirilgan o'yin bolalarda o'zini boshqalar oldida ifoda eta olish, o'zining «Men»ini boshqalarga taqdim eta olish, o'rtoqlari oldida o'z harakatlaridan faxrlanish ko'nikmalarini shakllantiradi.
O'yinning kelib chiqish tarixini birinchi bor G. V. Plexanov "Adressiz xatlar" asarida "O'yin mehnat farzandi- u mehnatdan oldin yoki mehnat bilan paydo bo'lgan xodisadir" deb yozadi. U o'yinni " turli avlodlarni bog'laydigan, madaniy qadriyatlarni uzatuvchi zanjir bo'lib xizmat qiladigan aloqa vositasi " deydi. Chunki bolalar o'yinda kattalar faoliyatiga taqlid qilar ekan, yani o'g'il otaga, qiz onaga taqlidan harakat qiladi. Shunda bolalar amalda ota-onalar mehnat faoliyatining jamiyat hayotidagi shu faoliyat bilan bog'liq bo'lgan uncha murakkab bo'lmagan malakalarini egallab oladilar, keyinchalik haqiqiy mehnatning zaminiga tayyor bo'lib boradilar.
O'yin yosh avlodni mehnatga tayyorlaydi. Bolalar o'yinini bunday tushunish birinchi marta K. D. Ushinskiy tomonidan ta'riflab berilgan edi. U o'z asarlarida bolalar o'yinining mazmuni ularning hayotdan olgan taassurotlari bilan belgilanib, ular shaxsi shakllanishiga ta'sir etadi, deb yozadi. Bu fikrni P. F. Leegaft ham tasdiqlab, bolalar o'z o'yinlarida tevarak-atrofdan olgan taassurotlarini aks ettiradilar, deydi. Bunday faoliyat bolaning ijodiy rivojlanishida katta ahamiyatga egadir. O'yin kattalar hayotida muayyan o'rin tutar ekan, u bolalar uchun alohida ahamiyatga ega ekanini olim va pedagoglar o'zlarining kuzatish va ilmiy tadqiqotlari orqali isbotlab berdilar. Bolalar o'z o'yinlarida o'zlari xoxlagan obrazda namoyon bo'ladilar, hayotiy voqea- xodisalar, turmush tarzi va oila munosabatlarini o'z o'yinlarida aks ettiradilar. Tarbiyachilar bolalar o'yiniga rahbarlik qilishda quyidagilarga rioya qilishlari lozim:
1. O'yin bilan mehnat o'rtasida to'g'ri munosabat o'rnatish.
2. O'yinda bolalarning bo'lajak mehnat ahliga xos bo'lgan jismoniy va ruhiy sifatlarini tarbiyalash.
Bolalar o'yinlari o'zining rang-barangligi bilan ajralib turadi. Ular o'z mazmuni va tashkil etilishiga ko'ra, qo'llaniladigan buyumlarning turlari kelib chiqishiga ko'ra turlichadir. Bularning barchasi bolalar o'yinlarini turkumlashtirishni favqulodda noziklashtiradi, biroq o'yinlarga rahbarlik qilish uchun ularni, albatta, guruhlash zarur. Pedagogikada o'yinlarni ikki katta guruhga bo'lish juda keng tarqalgan.
1.Ijodiy o'yinlarning mazmunini bolalarning o'zlari o'ylab topadilar va ularda o'z taassurotlarini, borliq haqidagi tushunchalarini hamda unga munosabatlarini aks ettiradilar.
2. Qoidali o'yinlar esa kattalar tomonidan yaratiladi va bola hayotiga olib kiritiladi. Mazmuni qoidalarning murakkabligiga qarab, ular turli yoshdagi bolalarga mo'ljallangan bo'ladi.
Tayyor qoidali o'yinlarning katta guruhini xalq o'yinlari tashkil etadi, ularning ko'plari avloddan-avlodga o'tib, bizga yetib kelgan O'yinlarning har ikkala guruhi ham o'zining xilma-xil ko'rinishlariga ega. Ijodiy o'yinlar guruhini syujetli rolli o'yinlar tashkil etadi. O'yinlar o'z mazmuni va qoidalari, tarbiyaviy ta'siriga ko'ra shartli ravishda didaktik o'yinlar va musiqiy o'yinlarga bo'linadi. Didaktik o'yinlarda avvalo, bolalarning aqliy faoliyati rivojlanadi, ularning bilimlari chuqurlashadi va kengayadi, harakatli o'yinlarda bolalarning turli harakatlari takomillashadi, musiqali o'yinlarda esa musiqiy qobiliyatlar rivojlanadi va hokazo. Demak, har bir o'yinning o'ziga xos sifatlari mavjud, biroq ular qator umumiy xususiyatlarga ham ega. O'yin - bu bola faoliyatining turi. Shunday ekan, bir faoliyatda bo'lgani kabi unga ham o'qotar xislatlar: maqsadning mavjudligi, rejali harakatlar, natijaning mavjudi kabilar xosdir.. Bola o'yindagi maqsadiga erishishi uchun o'ziga sheriklar tanlaydi, zarur o'yinchoqlarni topadi, o'yin davomida muayyan harakat va qiliqlar qiladi. Boshqa faoliyat turlarida bo'lgani singari o'yin jarayoniga bolaning butun shaxsiyati, uning psixik bilish darajasi, hissiyoti va ta'sirchanligi, ehtiyoj va qiziqishlari jalb etiladi, o'yinda bola faol harakat qiladi, gapiradi, o'z bilimlarini qo'llaydi. O'yin o'ziga xos xususiyatga ega. O'yin bolaning shaxsiy tashabbusiga ko'ra vujudga keladigan, o'zining faol ijodiy yo'sindagi, yuksak ta'sirchanlik ruhi bilan ajralib turadigan erkin va mustaqil faoliyatdir. O'yin ertalab nonushtagacha (15-20 daqiqa) boshlanadi va nonushtadan keyin, mashg'ulotlar o'rtasida, ochiq havoda, uyqudan keyin o'tkaziladi. Ertalab rolli o'yinlar, qurish-yasash, harakatli o'yinlarni tashkil qilish tavsiya etiladi. Mashg'ulot o'rtasida harakatli, qoidali o'yinlar ham o'tkazib turiladi. Ochiq havodagi o'yinlarga esa yugurish, otish, sirpanish bilan bog'liq bo'lgan o'yinlar, qoidali o'yinlar (oq terakmi ko'k terak, ona bo'ri kabilar) kiradi. Kunduzgi uyqudan keyingi o'yinlarga qurilish o'yinlari, ertak bo'yicha sahnalashtiriladigan, rolli
o'yinlar, didakgik o'yinlar va h. k. kiradi. Ijodiy o'yinlarga syujetli - rolli o'yinlar, sahnalashtirilgan o'yinlar, qurish yasashga doir o'yinlar kiradi.
Ijodiy o'yinlarda bolalarning tevarak-atrofdan olgan taassurotlari aks ettiriladi. Ijodiy o'yin bolalarning mustaqil o'yini bo'lib, uning mazmunini bolalar o'zlari o'ylab topadilar. Bu o'yinda bolalarning erkinligi, mustaqilligi, tashkilotchiligi va ijodkorlik qobiliyatlari to'laligicha namoyon bo'ladi. Ota-onalarning o'z farzandlariga ijodiy yondashishlari eng samarali usul hisoblanadi.
Uyda ijodkorlik uchun qulay muhit yaratib, o'g'lingiz yoki qizingiz bilan muloqot qilish uchun vaqt ajratib, ota-onalar ularni har tomonlama rivojlantirish uchun eng tajribali pedagogdan ko'ra ko'proq narsani qilishlari mumkin!
- bolalar mehnati jarayonini va natijalarini tanqid qilish istagidan voz keching;
- sizning vazifangiz shablonga ko'ra harakat qilish orqali asarlarni yaratishga o'rgatish emas, balki uning tasavvurini rivojlantirishdir;
- bola uchun barcha ishlarni qilmang, unga harakat qilish imkoniyatini bering;
- bolani yoqtirmagan narsalar bilan shug'ullanishga majbur qilmang, unga tanlov erkinligini bering, kayfiyatga ega bo'lmasa, qurish yoki chizishni talab qilmang;
- zerikishga olib kelmaydigan faoliyatni topishga harakat qiling - agar u qiziq bo'lsa, nafaqat o'yin-kulgiga, balki maksimal foydaga ham ega bo'ladi;
- bolada mustaqillik va qiziqishni rag'batlantirish, unga savollar berish, ularga javob izlashga imkon beradi.
Lekin eng muhimi - bolangizni tinglang! Uning temperamentiga, manfaatlariga va kayfiyatiga mos keladigan tasavvurni rivojlantirish usullarini tanlang.
Syujetli - rolli o'yin o'z xususiyatiga ko'ra aks ettiruvchi faoliyatdir. Tevarak-atrofdagi kattalar va tengdoshlarining hayoti va faoliyati bu o'yin mazmuni uchun manba bo'lib xizmat qiladi. O'yinning syujeti - o'z harakati, munosabatlari bilan bog'langan voqea, hodisalar va ularning harakatlari xursandchilik hissini paydo qiladi, shuning uchun bolani qiziqgirib, unda yaxshi kayfiyat uyg'otadi, bola organizmdagi faoliyatni yaxshilaydi. O'yin bolaning aqliy rivojlanishida ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bolalar o'ynashlari uchun ma'lum vositalar ham kerak.
Sahnalashtirilgan o'yinlarda tarbiyachi rahbarlik qiladi. Ertak yoki hikoyadagi mazmun bolalarga yaqin, ularning yoshi va qiziqishiga mos, tushunarli bo'lib bola unga kirishib keta olsagina, asardagi obraz va harakatlar to'g'ri aks ettiriladi. Sahnalashtirilgan o'yinga tayyorlanish uchun ma'lum vaqt ajratiladi va har bir mashg'ulotda aniq bir masalalar hal etib boriladi.
Syujetli-rolli o'yin deyarli doim boshqa bolalarni qamrab oladi va shuning uchun bolaning ijtimoiy rivojlanishiga katta hissa qo'shishi mumkin. Ko'pincha u birgalik-da rejalashtirish va hamkorlikni o'z ichiga oladi: "Men ona bo'laman, sen esa bola bo'lasan, xo'pmi?" yoki "Keling, xuddi mahsulot xarid qilishga borayotgandek bo'lamiz. Oygul bolani kolyaskada uchirishi mumkin". U nizolarni hal etish amaliyotini ham qo'llaydi: "Men patlari bor shapka kiymoqchiman. Sen uni ololmaysan!" Bolalar bir-biri bilan bahslashishi va bir-birini ranjitishi mumkin. Bunday vaziyatlar boshqalar bilan hamkorlik qilish metodlarini ishlab chiqarishga olib keladi. Bolalar boshqalar bilan o'ynash va ishlash bu foydali mehnat ekanligini anglashadi.
Shunday qilib, syujetli-rolli o'yin ko'rsatmalar va hamkorlikka yo'naltirilgan xulq-atvorni o'rganish va amalda qo'llashda bolalar uchun eng samarali usullardan biri hisoblanadi.
REFERENCES
1. Xasanboyeva O. U. va b. Maktabgacha ta'lim pedagogikasi. T. ; Ilm ziyo 2006.
2. Sodikova Sh. A. Maktabgacha pedagogika. T.; tafakkur bo'stoni 2013.
3. Nurmatova M.Sh, Xasanova Sh. T. Rasm buyum yasash va bolalarni tasviriy faoliyatga o'rgatish metodikasi . "Sho'lpon" . T:. 2010 y.
4. Nurmatova M.Sh, Xasanova Sh. T. , D. Azimova "Ustaxonda amaliy mashg'ulot" "Musiqa" T:.- 2010y.
