Научная статья на тему 'МАКТАБГАЧА ЁШДАГИ БОЛАЛАР КОГНИТИВ ЖАРАЁНЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ АМАЛИЙ АҲАМИЯТИ'

МАКТАБГАЧА ЁШДАГИ БОЛАЛАР КОГНИТИВ ЖАРАЁНЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ АМАЛИЙ АҲАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
172
19
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
когнитив жараѐнлар / сезги / идрок / ижодий фаолият / креатив тафаккур / тасаввур / фикрлаш тезлиги / илк болалик.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Дилафрўз Миржабборовна Ёқубова, Шахло Шавкатовна Усманова

Ушбу мақолада мактабгача ѐшдаги болалар когнитив жараѐнларини ривожлантиришнинг диагностикаси психологик-педагогик муаммо сифатида ѐритиб ўтилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам о Земле и смежным экологическим наукам , автор научной работы — Дилафрўз Миржабборовна Ёқубова, Шахло Шавкатовна Усманова

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «МАКТАБГАЧА ЁШДАГИ БОЛАЛАР КОГНИТИВ ЖАРАЁНЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ АМАЛИЙ АҲАМИЯТИ»

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 11 |November, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-11-468-475

МАКТАБГАЧА ЁШДАГИ БОЛАЛАР КОГНИТИВ ЖАРАЁНЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ АМАЛИЙ АХАМИЯТИ

Дилафруз Миржабборовна Ёкубова

Узбекистон давлат жисмоний тарбия ва спорт университети Спорт психологияси ва педагогика кафедраси E-mail: dilafruzekubova4@gmail.com

Шахло Шавкатовна Усманова

Узбекистон давлат жисмоний тарбия ва спорт университети Спорт психологияси ва педагогика кафедраси E-mail: usmanovashahlo 1969@gmail. com

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада мактабгача ёшдаги болалар когнитив жараёнларини ривожлантиришнинг диагностикаси психологик-педагогик муаммо сифатида ёритиб утилган.

Калит сузлар: когнитив жараёнлар, сезги, идрок, ижодий фаолият, креатив тафаккур, тасаввур, фикрлаш тезлиги, илк болалик.

ABSTRACT

In this article, the diagnosis of the development of cognitive processes of preschool children is highlighted as a psychological and pedagogical problem.

Keywords: cognitive processes, intuition, perception, creative activity, creative thinking, imagination, thinking speed, early childhood.

КИРИШ

Сунгги йилларда мактабгача таълим тизимида жиддий карама-каршиликлар пайдо булди. Таълим жараёнининг сезиларли даражада интенсивлашиши, укитишнинг турли хил инноватцион усулларидан фойдаланиш баробарида, мактабгача таълим ташкилотлари ва бошлангич мактабларнинг анъанавий дастури ва тарбияланувчилари уртасида номутаносибликлар пайдо була бошлади.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Ушбу ходисанинг сабаби купинча мия тузилмалари шаклланишининг ёшига ва индивидуал хусусиятларига боглик булган болаларда когнитив

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 11 |November, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-11-468-475

функтсияларни ривожланишининг хетерокронизми сабаб булади (Симернитская э.Г., Тсветкова Л.С., Семенович А.В., Ахутина Т.В., Лебединскй В.В.), Манелис Н.Г.). Россия таълим Академиясининг Ривожланиш физиологияси институтининг куплаб тадкикотларига кура, бошлангич мактаб укувчиларининг 15-40 фоизида укишдаги кийинчиликлар кайд этилган [1]. Бундан ташкари, кийинчиликлар сабабларини этарли даражада аник бахоламаслик, шунингдек, мактабгача таълим даражасида ташхис куйиш ишлари янада купрок муаммоларни келтириб чикармокда. И. Ю.Левченкога кура [2], мактабгача ёшдаги болаларнинг 25 фоизи индивидуал ёндошишни, укитиш ва таълим олиш учун алохида шароитларни талаб килади. Шу муносабат билан ДОО мутахассислари болалар психикасининг шаклланиш конуниятларини урганишлари, боланинг аклий ривожланишидаги огиш сабабларини аниклашлари, хар бир боланинг индивидуал хусусиятларини хисобга олган холда индивидуал куллаб-кувватлаш йуналишларини ишлаб чикишлари керак булди. Бунда эса уз вактида ташхис куйиш - ноодатий когнитив жараёнларнинг ривожланиши ва болаларнинг укув материалларини кабул килишдаги кийинчиликларни енгиллаштиради. Мактабгача ёшдаги болаларни психологик ташхислашнинг мухим жихатларидан бири бу боланинг фазовий тафаккурини ташхислашдир. Болаларнинг фазовий ифодалари аклий ривожланишнинг асосини ташкил этади, бунинг устига эса колган юкори когнитив функтциялар курилади. Тшки мухит тасвирларнинг ривожланиши хаётнинг биринчи ойларида бошланади ва боланинг аклий ривожланишининг энг мухим курсаткичи саналади. Болалар узлари ва таналари (соматогноз) хакида турли хил сезгилари оркали билишади: огрик ёки нокулайлик, зурикиш ёки енгиллик, очлик ёки туйиш, иссик ёки совуклик хисси, шунингдек бошка одамлар билан танавий алока оркали сезиш ва хк. Болалар эгаллаган фазовий тасаввурларнинг ривожланишининг навбатдаги даражаси бу ташки макон билан узаро богликликдир. Ривожланишнинг ушбу боскичи визуал, эшитиш, сезги, таъм, хид билиш анализаторлари туфайли амалга оширилади. Бу ерда фазовий вакиллик атрофдаги жойлашган икки ёки ундан ортик объектлар уртасидаги муносабатларга, шунингдек ташки жисмларнинг уз таналарига нисбатан жойлашишига богликдир. Болалар "узок", "якин", "юкорига", "пастки", "олд", "оркага", "унг", "чап" ва хоказо тушунчалар билан ишлайди ва нихоят, учинчи даражали вербализатсия, яъни нуткида акс эттира бошлайди. Унда тилимизнинг барча предпозитцион тузилмалари, инструментал (ким томонидан? Нима?) ва генитив (кимга? имага?) холатлар, киёсий категориялар ва бошкалар ишлатилиши натижасида юзага келадиган узгаришлар пайдо булади.

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 11 |November, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-11-468-475

Жисмларнинг танага нисбатан хам, бир-бирига нисбатан хам (нисбатан, юкорида, остида, оркасида, олдида ва хоказо) нарсаларнинг нисбий холати хакидаги фикрларни билдирувчи олд кушимчалар болалар нуткида "юкорига" каби сузлардан кейинрок пайдо булади. "," Пастки "," якин "," узок "ва бошкалар. Когнитив жараёнлар ривожланишининг хар бир даражаси аввалги шаклланган даражанинг мантикий давоми булиши керак. Шу муносабат билан, ривожланишнинг хар бир ёш боскичида боланинг бушлик функтсияларини уз вактида психологик диагностика килишнинг ахамияти ортиб бормокда. Хрзирги вактда психологлар куллайдиган турли хил диагностика материаллари мавжуд.

НАТИЖАЛАР

Мактабгача ёшдаги болаларда когнитив жараёнларни психологик ташхис килишда нейропсихологик методлар асосий уринлардан бирини эгаллайди. Бу болалар аклий ривожланишининг индивидуал хусусиятларини, улар онгини узига хос хусусиятларини очиб берадиган нейропсихологик ёндашувдир. Нейропсихологик тадкикот усули нафакат унинг ривожланишида, балки боланинг ортда колаётган аклий функтцияларини аниклашга, ушбу ривожланишни тухтатувчи сабабларни аниклашга имкон беради. Бизнинг тадкикотимизда 5-6 ёшдаги богчаларга тайёргарлик гурухларида катнашган ва мактабгача таълим муассасасининг укув дастурини узлаштиришда кийналган 23 та бола катнашди. Биз ушбу тоифадаги болаларнинг фазовий тасаввур ва тафаккурларини Тейлор методикаси, Рей-Остериц методикаси ва Коос кубларидан фойдаланган холда ташхис килдик. Болаларга Тейлор расмини унг кули билан, чап томони билан Рей-Остериц расмини кучиришни сурадик.

Шакл 1. Ракамларнинг намyнадари. Тейлорнинг фи^раси, Рейнинг

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 11 |November, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-11-468-475

фигураси - маълумотлар тахлили шуни курсатдики, намуналарнинг нусхасини олишда болаларнинг 65 фоизи ушбу расмнинг гештальт йуналишга эга, бу эса унг ярим шарнинг функтциялари етишмаслигидан далолат беради.

МУХ,ОКАМА

Бундай вазифанинг намунаси 2-расмда келтирилган.

2-Шакл Соня.6л.4 м Бундан ташкари, ушбу тоифадаги болаларга хос булган хатолар координата хатоларига (расмнинг 90 даража бурилиши), купинча бу хатолар доминант кул билан нусха олишда кайд этилади (3-расм).

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 11 |November, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-11-468-475

3-Шакл. Ариана, 6л. 2м Нусхалаш натижасида олинган ракамларни тахлил килишда асосий мезонлардан бири хам вазифаларни унг ва чап кул билан бажариш стратегиясини таккослашдир. Агар унг ва чап кул томонидан чизилган расмларда сезиларли фарклар мавжуд булса, шаклнинг етишмаслиги хакида гапириш мумкин (4-расм).

4-Шакл. Владимир, 6л.5м. Диагностика ишларида Коос кубларидан фойдаланиш боланинг конструктив праксисини урганишга имкон беради. Ушбу услуб нафакат болаларни тасаввурлари ва тафаккурларини шакллантириш, балки болага чизилган "панжара" вазифани таклиф килиш оркали мактабгача ёшдаги болаларнинг билим даражасини аниклашга ёрдам беради.

5-Шакл. Вазифаларга мисоллар.

mm

Коос кубларидан куришда болалар учун энг куп учрайдиган хатолар бу гешталть шаклларига риоя килмаслик, намунани турт кисмга визуал равишда ажратиш имконияти (куб сонига кура). Натижаларни икки усул буйича тахлил килиш нафакат мактабгача ёшдаги болаларнинг тасаввур ва тафаккуларини шакллантиришдаги хусусиятлар ва камчиликларни аниклашга, балки ушбу функсияни ривожланишига хисса кушадиган машкларни танлашга имкон беради. Куйидаги вазифалар энг самарали хисоблан: график диктантлар, лабиринтларнинг утиши, "Накшни букланг" материаллар билан ишлаш, диаграмма ва хариталар билан машклар ва хоказо.

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 11 |November, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-11-468-475

ХУЛОСА

Шундай килиб, фазовий функсиялар болалар томонидан ёзишни, укишни ва санашни муваффакиятли урганишда асосий омиллардан биридир.

Мактабгача ёшдаги болаларга уз вактида ташхис куйиш ва мекансал тасвирларнинг ривожланиши боланинг мактабдаги мумкин булган кийинчиликларининг олдини олишга ёрдам беради. Ушбу сохада энг самарали булган йуллар: нейропсихология, нейробиология, нейрофизиологиядан фойдаланишда куринади. Бизнинг фикримизча, бу нафакат болалар билан профилактика ишларини олиб бориш, балки мактабгача ёшдаги ва бошлангич мактаб ёшидаги болаларни тарбиялаш ва укитиш усулларини янада самарали килиш имконини беради.

REFERENCES

1. Безруких М. М. Психофизиология ребенка: Учеб. пособие/М. М. Безруких, Н. В. Дубровинская, Д. А. Фарбер. М.: Издательство Московского психолого-социального института, 2005. 496с.

2. Левченко И. Ю., Киселева Н. А. Психологическое изучение детей с нарушениями развития.- М.: Изд-во «Книголюб», 2008.-160с.

3. Семенович А. В. Нейропсихологическая диагностика и коррекция в детском возрасте. — М.: Академия, 2002. — 232 с.

4. Степанов В. Г. Мозг и эффективное развитие детей и взрослых. Возраст, обучение, творчество, профориентация.-М.: Академический проект, 2013.-315 с.

5. Частоедова, А. Ю., et al. "ПОВЫШЕНИЕ ЭФФЕКТИВНОСТИ ПРОЦЕССА СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ КОНДИЦИОННЫХ КАЧЕСТВ ЮНЫХ ВОЛЕЙБОЛИСТОВ." Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS) 2.2 (2022): 464-472.

6. Кадиров, М. А. "ЭФФЕКТИВНОСТЬ ФОРМИРОВАНИЯ СПЕЦИАЛЬНОЙ БЫСТРОТЫ И ТОЧНОСТИ УДАРОВ У ЮНЫХ ФУТБОЛИСТОВ С ИСПОЛЬЗОВАНИЕМ РЕЗКО МЕНЯЮЩИХСЯ СИТУАЦИОННЫХ УПРАЖНЕНИЙ." Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS) 2.2 (2022): 473-480.

7. Ishtayev, Javlon Mavlonboyevich, et al. "EFFECTIVENESS OF THE NEW DEVELOPED SPORTS AND HEALTH PROGRAM IN SPORTS GYMNASTICS IN THE PREPARATION OF 3-7 YEAR OLD BOYS." Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS) 2.3 (2022): 94-99.

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 11 |November, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-11-468-475

8. Ёкубова, Д. М., & Усманова, Ш. Ш. (2021). ТАЛАБАЛАРДА СТЕСС ДОЛАТИ ВА УНИ БАРТАРАФ ЭТИШ ЙУЛЛАРИ. Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS), 1(3), 207-211.

9. Ёкубова, Д. М., & Усманова, Ш. Ш. (2022). БОЕЧА ЁШИДАГИ БОЛАЛАРДА БИЛИШ ЖАРАЁНЛАРИНИНГ РИВОЖЛАНИШИ. Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS), 2(3), 155-161.

10. Усманова, Ш. Ш., & Ёкубова, Д. М. (2022). ДЕВИАНТ ХУЛИЛИ УКУВЧИЛАР БИЛАН ИШЛАШДА ПСИХОКОРРЕКЦИОН ИШЛАРНИНГ НАТИЖАЛАРИ. Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS), 2(3), 170-175.

11. Muhabbat, G. "ISLOMDA AXLOQIY QADRIYATLAR." Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS) 2.2 (2022): 385-393.

12. Xushvaqtov, Zoxid. "ESTETIKASI SHAXS KAMOLATI VA RIVOJLANISH VOSITALARI." Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS) 2.2 (2022): 394-401.

13. Бекназаров, Ш. К. "ФУТБОЛЧИЛАР АНТРОПАРАМЕТРИК УЛЧАМЛАРИ ВА ТЕЗЛИК СИФАТИ ОРАСИДАГИ КОРРЕКЦИЯСИНИ УРГАНИШДА АКТДАН ФОЙДАЛАНИШ." Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS) 2.2 (2022): 402-409.

14. Бозоров, Сирожиддин Рустам Угли. "СПОРТЧИЛАРНИ ШУЕУЛЛАНГАНЛИК ДАРАЖАСИНИ АНЩЛАШНИНГ ЗАМОНАВИЙ УСУЛЛАРИНИ ТАДЛИЛИ (ФУТБОЛ СПОРТ ТУРИ МИСОЛИДА)." Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS) 2.2 (2022): 410-419.

15. Курязов, Р. "ЁШ ФУТБОЛЧИЛАРНИ МУСОБОКА ШАРОИТИДА ТУПНИ УЗАТИБ БЕРИШ ДАРАКАТЛАРИНИ УРГАНИШ." Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS) 2.2 (2022): 420-427.

16. Пирматов, Ойбек Зенетович. "ЁШ ФУТБОЛЧИЛАРНИ УЙИН ЖАРАЁНИДАГИ ТЕХНИК ВА ТАКТИК ДАРАКАТЛАР ТАХЛИЛИ." Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS) 2.2 (2022): 428-433.

17. Рахмонбердиев, Эркин Бахтиёрович. "ФУТБОЛЧИ АЁЛЛАРНИ МУСОБАКА ФАОЛИЯТИНИ ТАДЛИЛ КИЛИШ." Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS) 2.2 (2022): 434-440.

18. Турдибоев, Исомиддин Хуснидинович. "УЗГАРУВЧАН ВАЗИЯТЛИ МАШКЛАР ЁРДАМИДА ЗАРБА БЕРИШ ДАРАКАТЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ САМАРАДОРЛИГИ." Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS) 2.2 (2022): 441-447.

19. Хакимжонов, Зохиджон Ахматкул Угли. "БОШЛАНЕИЧ ТАЙЁРЛОВ ГУРУДИ ФУТБОЛЧИЛАРИНИ ТЕХНИКТАКТИК ТАЙЁРГАРЛИГИНИ УРГАНИШ." Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS) 2.2 (2022): 448-456.

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 11 |November, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-11-468-475

20. Шаяхмитов, Равиль Саетгереевич. "ЁШ ФУТБОЛЧИЛАРНИНГ МАШГУЛОТЛАРДА КУЧ ВА ЧИДАМЛИЛИКНИ РИВОЖЛАНТИРШ ХУСУСИЯТЛАРИ." Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS) 2.2 (2022): 457-463.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.