CC BY
39INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "CURRENT ISSUES OF SPECIAL PEDAGOGY AND PRE-SCHOOL EDUCATION: PROBLEMS, SOLUTIONS AND DEVELOPMENT PROSPECTS" _April 25, 2024
MAKTABGACHA YOSHDAGI ALALIYALI BOLALARDA KORREKSION LOGOPEDIK ISHNI TASHKIL ETISH 1Aminjonova Umida Kosimaliyevna, 2Oripova Ominaxon Ilhomjon qizi
l4'Maktabgacha ta'lim" Maxsus pedagogika yo'nalishi kafedrasi o'qituvchisi 2Farg'ona Davlat Universiteti Pedagogika va Psixologiya fakulteti talabasi https://doi.org/10.5281/zenodo.1104673 7
Annotatsiya. Ushbu maqolada bolalarda uchraydigan og'ir nutq nuqsonlaridan biri alaliya va uning kelib chiqish sabablari, bolalarda uchrashi,tasnifi, shakllari hamda ular ustida olib boriladigan korreksion ish tizimi, prognozlari,oldini olishga qaratilgan profilaktika ishlari haqida so'z boradi.
Kalit so'zlar: alaliya, miyaning minimal disfunksiyasi (MMD), motor alaliya, sensor alaliya, sensomotor, motosensor, kinetik va kinestetik apraksiyalar, nutq-eshituv analizatori, qo'l motorikasi.
Alaliya - og'ir kasallik bo'lib, unda nutqning barcha tarkibiy qismlari kam rivojlangan. Shu bilan birga, aql va eshitish qobiliyati saqlanib qoladi, garchi miya shikastlanishi fonida chaqaloq xatti-harakatlarning buzilishini boshdan kechirishi mumkin: giperaktivlik yoki aksincha, letargiya. Statistik ma'lumotlarga ko'ra, alaliya maktabgacha yoshdagi taxminan har yuzinchi bolada aniqlanadi.
Miya yarim korteksining nutq markazlarining shikastlanishi, alaliya rivojlanishiga sabab bo'ladi, homiladorlik paytida yoki erta yoshda, ya'ni,nutq shakllanishi boshlanishidan oldin ham. Patologiya xavfini sezilarli darajada oshiradigan omillarga quyidagilar kiradi:
— homiladorlik davridagi muammolar: gipoksiya, toksikoz, infektsiyalar (ayniqsa, TORCH kompleksi), shikastlanishlar, surunkali kasalliklar va onadagi yomon odatlar;
— tug'ilishdagi shikastlanishlar, asfiksiya, tug'ilishning patologik kursi (uzoq, tez);
— erta tug'ilish;
— hayotning birinchi yillarida og'ir kasalliklar: o'tkir respirator virusli infektsiyalar, pnevmoniya, behushlikdan foydalanishni talab qiladigan sharoitlar;
— travmatik miya shikastlanishi;
— oiladagi noqulay ijtimoiy vaziyat.
Ko'pincha, bir emas, balki bir nechta patologik omillar alaliya shakllanishida ishtirok etadi, bu esa miyaning minimal disfunktsiyasini (MCD) rivojlanishiga olib keladi. Bu aqliy zaiflik, shu jumladan nutq funktsiyalarining buzilishi bilan namoyon bo'ladigan murakkab buzilishdir. Bolada alaliya rivojlanishi miya yarim korteksining turli qismlariga zarar etkazishi mumkin. Patologik o'choqning joylashishiga qarab, kasallikning belgilari farq qilishi mumkin, bu bizga uchta asosiy shaklni ajratish imkonini beradi: motor,sensor,aralash(sensomotor).
Motor alaliya: nutq ishlab chiqarish uchun mas'ul bo'lgan hudud azoblanadi; shu bilan birga, bola unga aytilgan so'zlarni tushunadi, buyruqlarni bajara oladi, lekin artikulyar tovushlarni talaffuz qila olmaydi; bu shakl doirasida alaliyaning afferent va efferent navlari ham ajralib turadi; birinchi holda, bola nutq apparatining ishlashini nazorat qila olmaydi va tovushlarni noto'g'ri talaffuz qiladi, ikkinchidan, artikulyar harakatlarni almashtirishda qiyinchilik bor, ya'ni. Bolaga nutq harakatlarining ketma-ketligiga rioya qilish qiyin.
Motor alaliya — bu markaziy xarakterdagi organik buzilishlar natijasi hisoblanib, nosog'lom nevrologik ko'rinish nutqning rivojlanish borasida jiddiy orqada qolishga olib keladi.
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "CURRENT ISSUES OF SPECIAL PEDAGOGY AND PRE-SCHOOL EDUCATION: PROBLEMS, SOLUTIONS AND DEVELOPMENT PROSPECTS" _April 25, 2024
Motor alaliyali bolalarda nutq apparatining nozik harakat koordinatsiyalari shakllanmaydi. Nutq harakat analizatorining anomitik-sintetik buzilishlari turli ko'rinishlarga ega: oral apraksiya, ketma-ketlikning buzilishi va hokazo. Bunda kerakli artikulatsiya holatini izlash, ma'lum bir artikulatsiya harakatini bajara olmaslik, ketma-ketlikni egallashda qiyinchiliklar kuzatiladi. Bu hollarda nutqiy artikulatsiya buzilishlarini belgilovchi harakat buzilishlari yetakchi o'rin egallaydi. Shuningdek, kinetik va kinestetik apraksiyalar oqibatida nutqning fonetik va fonematik tomonlarida kamchiliklar kuzatiladi. Nutq apparatidan bosh miya po'stlog'iga boruvchi kinestetik impulslar bilan bog'liq artikulatsiya harakatlari normal sharoitda tovush tahlili va tavsifi jarayonida muhim o'rin egallab, so'zning tovush tarkibini aniqlash, kerakli tovush ketma-ketligini saqlashga yordam beradi. Motor alaliyada esa bola so'zning kerakli tovush ketma-ketligini aniqlashga qiynaladi, bir so'zni ikkinchi bir so'z bilan almashtira olmaydi. Bu esa parafaziyaning ko'payishiga, asosiy sabab jarayonlarining harakatchanligining buzilishlaridan dalolat beruvchi kamchiliklar, ya'ni perseveratsiya va h.k. qo'zg'alish va tormozlanish o'chog'laridagi kamchiliklarga olib keladi. Buning natijasida esa, bolada eshitish va nutqni tushunish yetarligi saqlangan holda, nutqni mustaqil rivojlanishiga to'sqinlik qiluvchi artikulatsiya muskulaturasining parez va lab paralichlari kuzatilmaganda, nutq mustaqil ravishda rivojlanmaydi, uzoq vaqtgacha u ayrim tovushlar talaffuzi bilan cheklanadi.
Sensor alaliyada bolalarni eshitish qobiliyatini tekshirish juda murakkabdir.
Sensor alaliyaning asosiy belgisi bosh miyaning chap yarim yuqori doirasining jarohatlanishi bilan bog'liq, nutq-eshituv analizatori ishining natijasi bo'lgan nutqni tushunishidagi kamchiliklar hisoblanadi. Bu esa nutq qo'zg'atuvchilarni tahlil va tarkibiy buzilishga, predmet va tovushli obraz o'rtasidagi bogliqligining shakllanmasligiga olib keladi. Bola o'ziga qaratilgan nutqni eshitadi, ammo tushunmaydi.Jarangli so'z ta'siri ostida yuzaga keluvchi qo'zg'alish,miya to'qimalarining rivojlanmaganligi sababli boshqa analizatorlarga tarqalmaydi va barcha so'z bilan bog'liq murakkab dinamik strukturaga qo'zg'almaydi.Sensor alaliyada birlamchi nutqiy tovush tahlilini amalga oshiruvchi nutq eshituv analizatorining ildizi (Geshel halqasi) faoliyatini og'ir analitik-sintetik buzilishlari kuzatiladi. Bunday bolalarda fonematik idrok shakllanmaydi, fonemalar differensiallashmaydi va so'z yaxlit idrok eshitilmaydi, akustik, gnostik jarayonlar rivojlanmaydi va nutqiy tovushlarni idrok etish qobiliyati pasaygan bo'ladi. Sensor alaliya motor alaliyaga nisbatan kam o 'rganilgan. Bu holat ma'lum ma'noda sensor alaliyani amaliyotda juda kam o 'rganish bilan bog'liq. Sensor alaliyani mustaqil nutq buzilishi sifatida ko'rinishi haqida hozirgi kunda ham ayrim mualliflar aniq bir fikr ayta olmaydilar.
Nutqiy tushunishning yetishmasligi yoki yo'qligida, eng avvalo, odamning eshitish holati haqida savol tug'iladi. Bir necha marotaba o'tkazilgan maxsus tadqiqotlarning ko'rsatishicha, ko'pgina hollarda sensor alaliyali bolalarda tonal (jismoniy) eshituvning sezilarsiz pasayishi mavjud, biroq u nutqiy tushunishning rivojlanishini tormozlashi uchun unchalik jiddiy emas.
Bola tomonidan eshitiluvchi so'z nutqiy ta'sirlovchilar sifatida nutq-eshituv va nutq-kinestetik analizatorlarda biron-bir birinchi signal tizimining ta'sirlovchisi bilan sistemali mos tushadi, u holda keyingilari ular bilan tutashib shartli reflektor aloqalarini hosil qiladi. Birinchi signal tizimi ta'sirlovchilar nutqiy belgilar ahamiyatiga ega bo'ladi, ular bilan almashtiriladi. Bu N. I. Krasnogorskiy ishlarida ko'rsatib o'tilgan. Tadqiqotchilarning kuzatishicha, normal rivojlanuvchi bolada mazmun aloqasi 3—5 marotaba duch kelishdan so'ng o'rnatiladi. Sensor kamchilikka ega bolalarda bu aloqa juda sekinlik bilan o'rnatiladi:ma'noli shartli reflektor reaksiyasi o'rtacha 20—25 to'qnashuvdan so'ng paydo bo'ladi.
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "CURRENT ISSUES OF SPECIAL PEDAGOGY AND PRE-SCHOOL EDUCATION: PROBLEMS, SOLUTIONS AND DEVELOPMENT PROSPECTS" _April 25, 2024
Sensor alaliyali bolalarni rivojlanishini barcha bosqichlarida eshituv diqqati va idrokini turg'un emasligi kuzatiladi: diqqatni jalb qilish va jamlash, taqsimlash va turg'unligida qiyinchiliklar, diqqatning bo'linishi, tez chalg'ishi kuzatiladi.Gohida bola faqat bir insonni tushunadi — ona, o'qituvchi va aynan shu narsani kimdir begona gapirsa tushunmaydi. Bunda tovushlari bo'lgan reaksiya jaranglanish balandligiga bog'liq bo'lmaydi.
Aralash alaliya: ikkala shaklning belgilari kuzatiladi: muayyan alomatlarning ustunligiga qarab, bolalarda alaliyaning sensomotor va motosensor navlari ajralib turadi.
Motorli Alaliyada korreksion ish tizimi.
Alaliyada nutq shakllanishi har tomonlama yondashuv, nutqni rivojlanishiga yordam beruvchi va bilish faoliyatining yaxshilanishiga imkon beruvchi nutqning barcha funksiyalari rivojlanishiga e'tiborni qaratadi.
Tizimli logopedik ish nutqiy rivojlanishdagi uzilishlarni to'ldirishga va maxsus dastur bo'yicha maktab ta'limiga tayyorlashga yo'naltiri!adi yoki u maktab ta 'limiga qo'shimcha ravishda parallel olib boriladi. Nutqiy rivojlanmaganlikni bartaraf etishni shunday tashkil qilish kerakki, ish jarayonida maktab vazifalarini o 'zlashtirishga tayyorgarlik yuzaga kelsin. Samarali logopedik ish, agar u psixonevrolog (nevropatolog, psixiatr) tomonidan o'tkaziladigan faol dori-darmon va fizioterapevtik muolajalar fonida har tomonlama o'tkazilsagina amalga oshadi. Ish jarayonida turli metod, usullardan mujassamlashgan holda foydalaniladi. Bolaning nutqiy imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda ishning vazifa va mazmuni aniqlanadi.
Mayda qo'l motorikasi rivojlanishiga e'tibor qaratiladi: chiziq tortishga,bo'yashga, shtrixlashga o'rgatiladi, tugunchalar bog'lashga, mozaikalar va geometrik materiallardan naqshlar chizish o 'rgatiladi va h.k. Agar bolalar qo'l barmoqlari harakati rivojlanishidan orqada qolsa, u holda nutq rivojlanishidan ham orqada qolishligi isbotlangan.
Qo'l harakatlarini mashq qildirish jarayonida nutq holati mukammallashadi.Ishning boshlang'ich bosqichlarida nutqning psixofiziologik asoslari shakllantiriladi, bolada m uloqotga ehtiyoj hissi uyg'otiladi.
Bolada motivatsion bayon qilishning asosini shakllantirish, nutqiy va psixik faollikni rivojlantirish, taqlid faoliyati va aks ettiruvchi nutq funksiyalarini shakllantirish muhimdir.
Mashg'ulotlarning samaradorligi ko'rgazmali qurollarning mavjudligi va ulardan to'g'ri foydalanishga bog'liq.
Olib borilayotgan ishning bosqichlaridan qat'i nazar, ta 'sir butun nutq tizimiga qaratiladi: lug'atini aniqlash va boyitish, frazali va bog'langan nutqni shakllantirish, tovush talaffuzini korreksiyalash. Shuningdek, har bir bosqichning maxsus vazifalari va o'ziga xos ish m azm uni aniqlanadi. Birinchi bosqichda olib borilayotgan ishlar quyidagilar sanaladi: nutqiy faollikni tarbiyalash, passiv va faol lug'atni shakllantirish. Dialog, sodda,katta bo'Imagan hikoya ustida ish olib boriladi. Nutqiy faoliyatning psixofiziologik asoslari va vaziyatli muloqotning birlamchi ko'nikmalari shakllantiriladi.
Ikkinchi bosqichda lug'at va jumla tuzilishini murakkablashtirish asosida frazali nutqi shakllantiriladi.Gaplardan foydalanish ularni grammatik jihozlash, dialog va hikoya ustida ish olib boriladi.
Uchinchi bosqichda mustaqil nutqni shakllantirish ishlari olib boriladi. Barcha bosqichlarda nutqiy faoliyatning hamma tomonlari shakllantiriladi.
Bolalar amaliy mashqlar yordamida so'zlarni gapda bog'liqligini tushunishga va ularni nutqida to'g'ri qo'llashga o'rganadilar. Nutqiy uquvlarni shakllantirishda — morfologik, grammatik , fonematik umumlashmalar va qarama-qarshiliklar — mexanik mashqlarni yaqinlashtirmasdan,
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "CURRENT ISSUES OF SPECIAL PEDAGOGY AND PRE-SCHOOL EDUCATION: PROBLEMS, SOLUTIONS AND DEVELOPMENT PROSPECTS" _April 25, 2024
aloqalar, mazmunni anglash uchun analizga katta e'tibor qaratish, kuzatishga o'rgatish, tahlil qilish va turli darajadagi nutq materialini umumlashtirish muhim. Asta-sekin nutqda harakat, sifat, predmet va uning elementlarining xossalari, munosabat va aloqalarni belgilash yo'li orqali nutqiy bayon qilishlarning intellektuallashuvi darajasi oshad Sensor Alaliyada korreksion ish tizimi
Sensor alaliyada logopedik ta 'sir nutq tarkibining ongli tahlilini tarbiyalash, fonematik idrokni rivojlantirishga, nutq tarkibini tushunishga qaratilgan bo'ladi.
Sensor alaliyali bolalarni o'qitishda, faoliyatni rivojlantirishga yo'naltirilgan, tovush va morfologik tahlilni va nutqning mazmun tomonini shakllantirishga yo'naltirilgan maxsus usullar qo'llaniladi. Bunda tushunishning, o'z nutqining, bilish faoliyatining rivojlanmaganligi darajasi, bola shaxsiyatining umumiy xususiyatlari hisobga olinadi.
Ishning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: tevarak-atrofidagi tovushlarga, nutqiy tovushlarga nisbatan qiziqish uyg'otish, ularga taqlid qilishga ehtiyoj, xohish va imkoniyatini rivojlantirish, nutqiy va nutqiy bo'lmagan tovushlarni farqlash.
Bolalarning diqqati va ish qobiliyatini rivojlantirish uchun turli qo'llanmalardan foydalaniladi: kesma rasmlar, tayoqchalar (hisob tayoqchalaridan geometrik shakllarni yasash), predm etlarni rangi, shakli hajmiga ko'ra tasniflash. Bolaning yetarlicha uyushganligida, diqqatini to'play olishida, faoliyatning elementar ko'rinishlari shakllanganida tovushlarni idrok qilish bo'yicha olib boriladigan ish mumkin hisoblanadi.
Ishda chapak chalishdan, oyoqni polga urib tapillatishdan, stolni taqillatishdan foydalanmaslik kerak, chunki bunday hollarda jaranglash idrok qilinmay, tebranish, suyak o'tkazuvchanligidan vibratsiya idrok qilinadi.
Predmetli amaliy faoliyat davomida bolalar nutqiy instruksiya asosida predmet bilan ko'pgina topshiriqlarni bajarish ko'nikma, malakasini egallaydilar: sutni ich, sutni piyolaga quy, sutni puflab sovit va h.k. Harakat bilan ifodalangan yuqoridagiga o'xshash so'zlar ona tilining grammatik andozalarini egallashga yordam beradi.
Sensor alaliyali bolalar alohida muassasalarida kam , u lar bilan kontaktga kirishish qiyin, xulqi o'ziga xos, intellekti qoida bo'yicha pasaygan. Shunga bog'liq ish tempi sekinlashgan, pauzalar uzoq davomli, mashg'ulotlar muddati bola holatiga bog'liq ravishda turli xildir 3—5 daqiqadan 20 — 30 daqiqagacha, kuniga 2—3 m arta, maxsuslashgan statsionar va maxsus bolalar bog'chasida, keyinchalik ambulator ishda 20—30 daqiqa shug'ullanadi qo'shimcha har kungi mustahkamlovchi uy ishi bilan birga.
Bolalardagi alaliyaning sensorli, motorli va aralash shakllarini davolash usullari simptomlarning og'irligiga, kasallikning og'irligiga va boshqa buzilish belgilarining mavjudligiga yoki yo'qligiga bog'liq. Muayyan vaziyatga qarab, shifokorlar miya faoliyatini etarli darajada rag'batlantirish uchun dori terapiyasi va fizika terapiyasini buyurishi mumkin.
Bunga parallel ravishda psixolog va nutq terapevti bilan doimiy ish olib boriladi, mashg'ulotlarga muntazam qatnashish va uyda natijalarni mustahkamlash. Trening nozik vosita ko'nikmalarini rivojlantirishga va aniq tovushlar va alohida so'zlarning talaffuzini yaxshilashga qaratilgan.
Agar kerak bo'lsa, tanlangan davolanish rejimi massaj, fizioterapiya va psixoterapiya bilan to'g'rilanadi va to'ldiriladi.
REFERENCES
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "CURRENT ISSUES OF SPECIAL PEDAGOGY AND PRE-SCHOOL EDUCATION: PROBLEMS, SOLUTIONS AND DEVELOPMENT PROSPECTS" _April 25, 2024
1. Ayupova M.Y. Logopediya: darslik/ M.Y. Ayupova; O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi. — T.: 0 'zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti, 2007. — 560 b
2. www.smdoctor.ru
