CC BY
14TA'LIM FIDOYILARI
ISSN:!
SJIFACTOR: Ш RE SEA RCHBTB( J, F): Щ U.I.F: R
euVQHNOMA Ni 11 70
FONETIK-FONEMATIK NUTQ BO ZILISHGA EGA BO LGAN BOLALARNI OQITISH VA TARBIYALASH
JDPU maxsus pedagogika kafedrasi o'qituvchisi Aralova Iroda meliqo'zi qizi
JDPU Pedagogika -psixologiya fakulteti Maxsus pedagogika (logopediy)yo'nalishi 2-bosqich magestri Bozorboyev Javlon
ANNOTAYSIYA: Nutqning fonetik-fonem atik tom ondan rivojlanm aganligi—bu tovushlarni talaffuz etish va idrok qilish j arayonidagi kamchiliklar natij asida bolalarda ona tilidagi tovushlarni talaffuz qilish tizimi shakllanishining buzilishidir. Fonematik idrok sensor funksiya sifatida juda erta shakllanadi.
АННОТАЦИЯ: Это фонетико-фонематическое развитие речи у детей в результате дефектов процесса произношения и восприятия звуков нарушение формирования системы звукопроизношения родного языка. Фонематическое восприятие формируется очень рано как сенсорная функция.
ANNOTATION: This is the phonetic-phonemic development of speech in children as a result of defects in the process of pronunciation and perception of sounds is a violation of the formation of the system of pronunciation of sounds in the native language. Phonemic perception is formed very early as a sensory function.
Nutq kamchiligi bo'lgan bolalar - nutq sensor organlarning orttirilgan yoki tug'ma organik jarohatlanishi natijasida funksiyalarning buzilishi kiradi.
Nutq murakkab dialektik jarayondir. Nutq jonli mushohadadan abstrakt tafakkurga va undan amaliyotga-haqiqatni nutqning,obektiv reallikni nutqning dialektik yo'lidir. Inson va atrof muhit doimiy ravishda aloqada bo'lib, u ko'rish, eshitish, teri, ta'm, hid nutq, harakat analizatorlari orqali amalga oshiriladi. Eshitish analizatori insonning barcha a'zolari ichida eng ahamiyat-lilaridan sanalib, uning asosiy vazifasi nutqni idrok qilishdan iboratdir. To'laqonli eshitish nutq shakllanishining omili sanaladi. Nutq orqali esa insonning s o'z-mantiqiy tafakkuri, umumiy va ruhiy rivojlanishi sodir bo'ladi. Moddiy dunyodagi narsa va hodisalar ongimizda aks etib, bular so'z shaklida ifodalanadi, til hodisalari vositasida namoyon bo'ladi. Inson o'zi ko'rgan va ta'sirlangan buyum va hodisalarni so'z yordamida nomlab, mazmuni haqidagi taassurotlarini obrazlar, fikrlar, tushunchalar, tasavvurlar ko'rinishida anglash, ifodalash imkoniyatiga ega bo'ladi. Har qanday buyum, hodisaning
TA'LIM FIDOYILARI
ISSN:|
SJIFACTOR: CJ" RESEARCHB1B( J, F ) : ¿.2 U.I.F: G
miyada aks etishi va ongda mustahkam o'rnashib qolishida nutq yetakchi vosita hisoblanadi. Shuningdek, u tafakkur quroli, muloqot jarayonida fikrni ifodalash, biror narsani bildirish, anglatish va ta'sir ko'rsatish quroli bo'lib ham xizmat qiladi. Fikrlash qobiliyati nutqiy rivojlanish zamirida paydo bo'lishi sababli u inson tafakkurining rivojlanish darajasini belgilab beradi.
Nutq buzilishi oqibatida insonning nutqni egallay olmasligi, shu bois jamiyat a'zolaridan yakkalanib qolishi uning ijtimoiy hayotda o'z o'rnini topishida qator muammolarni yuzaga keltiradi.
Nutq kamchiligini rivojlanishni to'g'ri tarbiyalash o'yin, mehnat va kundalik faoliyatda hamda rasm mashg'ulotlarida amalga oshirib boriladi. Bolalar predmetlarni qo'llari bilan ushlab ko'radilar va korgazmali qurollarda foydalanib rasm chizadilafr. Bu ish faoliyatlariga rasm chizishning barcha turlari kiradi. Har bir oddiy predmetni chizishdan oldin, bolalarda diqqatni, ko'rish, nutq va harakat protsesslarini rivojlantirish uchun tayyorlov etapi olib boriladi. Asosiy vazifa harakatning nutq bilan birga olib borishiga qaratiladi. Korrektsion maqsadda turli xil didaktik oyinchoqlar (piramidalar, matreshka, sharlar), qurilish konstruktorlar, didaktik oyinlardan (rangiga qarab tanla, rasmga qarab nomini top, "Geometrik loto") foydalaniladi. Bunday nutq kamchiligida nutqning idrok va talaffuz qilish nuqsonlariga asoslangan fonetik-fonematik tomonining buzilishi birinchi o'rinda turadi. Shu bilan birga ba'zi bolalarda leksika-grammatik taraqqiyotida yaqqol ifodalanmagan orqada qolish hollari ham kuzatilishi mumkin. Bu toifadagi bolalarga xos xususiyat artikulatsion yoki akustik belgilariga ko'ra farq qiladigan tovushlaming shakllanish j arayonining
tugallanmagan bo'lishidir. Bu holda bola nutqida differensiatsiyalanmagan tovushlar bo'lishi tovushlarni almashtirish, nutqda ularni qo'llamaslik, ko'plab tovushlarni buzib talaffuz qilish, shuningdek tovushlarni eshitishga ko'ra yetarli farqlamaslik kuzatiladi. Nutqni idrok qilishni tekshirish jarayonida olimlar (V. Ananev, 1955,1960;V.I.Beltyukov, 1958; A.N Gvozdev, 1961) bolalarda birinchi fonematik eshituv nutq normal rivojlangan holda juda erta yuzaga kelar ekan degan xulosaga keldilar.Mualliflarning ta'kidlashicha, bolaning eshitish analizatori funksiyasi erta rivojlanishining boshidayoq akustik jihatdan
TA'LIM FIDOYILARI
ISSN:|
SJIFACTOR: CJ" RESEARCHB1B( J, F ) : ¿.2 U.I.F: G
qarama-qarshi bo'lgan tovushlarni ajrata biladi, rivojlangan fonematik eshituv bolaga faqat to'liq nutqni egallashga yordam beribgina qolmay ona-tilida bemalol muloqot qila olish m alakalarini ham shakllantiradi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning nutqida kamchilik bolishi ularda mayda matorikalarning yaxshi rivojlanmaganligi yoki nutq aparatida buzilizlar bolishi sabab bolishi mumkin. Maktabgacha tarbiya muassasalarida nutq kamchiliklariga ega bo'lgan bolalarni tarbiyalash bolalar bog'chasi tarbiya dasturiga muvofiq tashkil qilinadi Fonetik-fonematik nutq kamchiligiga ega bo'lgan bolalar ommaviy turdagi maktabgacha tarbiya muassasalarning maktabga tayyorlov guruhlariga mojllangan bilim , ko'nikma va alakalar hajmini o'zlashtirishlari kerak. Fonetik-fonematik jihatdan nutq rivojlanmagan bolalar guruhlariga olib kelingan bolalar 10 oy ichida umumta'lim maktabida muvaffaqiyatli bilim olish uchun zarur bo'lgan asosiy topshiriqlar, ko'nikma va malakalar hajmini o'zlashtirib olishlari lozim. Nutq faoliyatining ayrim tomonlarini rivojlantirishga qo'yiladigan talablami aniqlash m.aqsadida quyidagi maxsus ishlar amalga oshiriladi:
— talaffuz malakalarini shakllantirish;
— fonematik idrokni rivojlantirish;
— tovush analiz va sintezi ko'nikmalarini rivojlantirish.
Tuzatuvchi ta 'lim ning m aqsadi: bolalarda umumiy va nutq kam chiliklarini tuzatish hamda bolalaming nutqiy faoliyatini rivojlantirishga yo'naltirilgan maxsus logopedik metod va usullami qo'llash yo'li bilan bolaning yoshiga muvofiq lug'at boyligi va mustaqil nutq bilan birga to'g'ri, aniq, ravon nutqni tarbiyalash. Tuzatilgan nutqiy material ustida quyidagi ishlar amalga oshiriladi:
— bolalarda so'zning morfologik tarkibiga va so'zlarning o'zgarishga e'tiborni jalb etish hamda so'zlarning gapda bog'lanishini rivojlantirish;
— bolalarda oddiy yoyiq va qo'shma gaplarni to'g'ri tuzish, mustaqil nutqda turli konstruksiyadagi gaplarni qo'llash ko'nikmalarini tarbiyalash;
— mustaqil nutqni rivojlantirish:
TA'LIM FIDOYILARI
ISSN:!
SJIFACTOR: Ш RE SEA RCHB1B( J, F ) : Щ U.I.F: R
GUVOHNQMA Ni 11 70
— lug'atini boyitish:
Fonetik-fonematik nutq гivojlanшaganligini baгtaгaf etishda olib boriladigan koггeksion ishning birinchi davгini tayyoгlov davгi deb ham nomlash mumkin. Bu davгda olib boriladigan ishlar quyidagilarni o 'z ichiga oladi: artikulatsion apparat harakatchanligini гivojlantiгish ; to 'g'ri talaffuz qilinadigan tovushlarni aniqlash; tovushlarni nutqqa qo'yish; eshituv idrokini rivojlantirish, tovushlar differensiatsiyasi ustida ishlash so'z va bo'g'in ichidan tovushni ajratish.
Kon-eksion taiim ning II davгida tovushlarni nutqqa qo'yish davom ettiriladi, nutqqa qo'yilgan tovushlarni nutqda mustahkamlash; eshitish idrokini rivojlantirish; tovush analizi va sintezini shakllantirish: a) so'zda tovush o 'rnini topish (so'z boshida,o'rtasida, oxirida); b) so'zlarda tovushlar soni va ketma— ketligini aniqlash; nutqning leksik grammatik tomonini boyitish va rivojlantirish bo'yicha logopedik ish olib boriladi.
Quyida biz fonetik-fonematik nutq rivojlanmaganligini bartaraf etish bo'yicha M.
Ayupova (1992) tomonidan tavsiya etilgan logopedik ish tizimi bilan tanishamiz. Fonetik-fonematik nutq rivojlanmaganligini bartaraf etish bo'yicha olib boriladigan korreksion ish tizimi shartli ravishda 3 davrga bo'linadi. Ularning har birining mazmuni va hajmi jihatidan fa^ qilgan holda Ыг-biriga bog'liq hamdir Koггeksion logopedik ishning oldingi
davri keyingi davrdagi ish mazmunini o'zlashtirib olishga bolalarni tayyorlaydi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.Aralova I.M Maktabgacha Ta'lim Ypshidagi Bolalarni Nutq Nuqsonlarin Koireksiyalashda Tasviгiy Faoliyatdan Foydalanish Metodlaгi. ,,Xalq Ta'limi ''O'Zbekiston Respublikasi Xalq Ta'limi Vazirligining Ilmiy-Metodik Jumali 2021
2. Aralova I.M "Maktabgacha Ta'lim Tashkilotida Tasviгiy Faoliyatning MashgUlot Tuгlaгi Va Mazmuni". «Мугаллим Х,эм Yзликсиз Билимлендириу» № б/5
Некис — 2022
3. Akramova X, Aralova I. Maktabgacha ta'lim ypshidagi bolalarni nutq nuqsonlarini koireksiyalashda tasviгiy faoliyatdan foydalanish metodlari. ,,Xalq ta'limi ''O'zbekiston respublikasi xalq ta'limi vazirligining Ilmiy-metodik jumali 2021
TA'LIM FIDOYILARI
ISSN:!
SJIFACTOR: Ш RE SEA RCHB1B( J, F ) : Щ U.I.F: R
GUVOHNQMA Ni 11 70
4. M.Ochilov. Yangi pedagogik texnologiyalar Qaгshi. "Nasaf'2000 y.-SG b.
5. Talipova J.O., G'ofurav A.T. Biologiya ta'limi texnologiyalaгi: O'rta maxsus va kasb-hunaг ta'limi muassasalari biologiya o'qituvchilaг uchun metodik qo'llanma. - T.: O'qituvchi, 2002.
б. U. Tolipov, M.Usmanbayeva. pedagogik texnologiya: nazariya va amaliyot. T. "Fan". 2GG5.
