CC BY
1INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "CURRENT ISSUES OF SPECIAL PEDAGOGY AND PRE-SCHOOL EDUCATION: PROBLEMS, SOLUTIONS AND DEVELOPMENT PROSPECTS" _April 25, 2024
SURDOPEDAGOGIKADA ESHITISHDA NUQSONI BO'LGAN BOLALAR BILAN
ISHLASH TO'G'RISIDA JSoliyev Ilhomjon Sobirovich, 2Ahmadjonova Farzona Akramjon qizi
1 FarDU dotsenti, pedagogika fanlari bo'yicha falsafa doktori (PhD) 2Farg'ona davlat universiteti talabasi https://doi.org/10.5281/zenodo.11047081
Annotatsiya. Ushbu mаqоlаdа оvоz buzilishlаrining kelib chiqish sаbаblаri, kаr vа zaif eshituvchi bolalarning nutq rivojlantirishi uchun ko'nikmalar haqida so'z yuritilgan. Shu bilan birga O'zbekistonda surdopedagogika faninig rivojlanishi va ta'lim sohasida tutgan o'rni haqida so'z yuritilgan.
Kalit so'zlar: zaif eshituvchi, kar bolalar, ovoz, dizarteriya, surdopedagogika, alaliya, afaziya, nutq buzilishlari.
Аннотация. В dannou cmambe рaссмaтривaются причины eo3HumoeeHun нaрушeний ronoca, HaebiKU pe4eeoeo pa3eumия глухих и слaбoслышaщих детей. При этoм ¿oeoprnocb o рaзвитии cурдoпeдaгoгики в Y36emcmaHe и ee рoли в cфeрe o6pa3oeaHия.
Ключевые слова: cлaбocлышaщиe, глухж demи, гoлoc, dmapmpия, cурдoпeдaгoгикa, aлaлия, aфaзия, нaрушeния рeчи.
Abstract. This article covers the causes of the origin of voice disorders, skills for the development of speech of deaf and weak hearing children. At the same time, the development of surdopedagogy in Uzbekistan and its place in the field of education were discussed.
Keywords: hearing impaired, deaf children, voice, dysarthria, surdopedagogy, alalia, aphasia, speech disorders.
Ovoz bu ovoz a'zolari yordamida hosil bo'ladigan balandligi, tembri va kuchi turlicha bo'lgan tovush hisoblanadi. Ovoz hiqildoqda hosil bo'ladi.
Bilamizki, ovoz hosil bo'lishida, o'pka, bronx, traxeya, halqum, hiqildoq, diafragma, burun va og'iz bo'shlig'i, ovoz boylamlari ishtirok etadi.
Bolalar ovozining shakllanishi 6-7 yoshgacha davom etadi. Bu davrgacha bolada ovoz rivojlanmasligi oqibatida ovoz buzilishlari kelib chiqadi. Ovozning rivojlanmay qolishiga asosiy sabablardan biri nerv sistemasi va eshitish sistemasidagi muammolardir.
Zaif eshituvchi bolalarning tovushlarni noto'g'ri eshitishi uni shunday talaffuz qilish yoki umuman talaffuzning yo'qligiga olib keladi. Bu esa, o'z navbatida, dizarteriya, dislaliya, alaliya, afaziya kabi kasalliklar uchun zamin bo'lib xizmat qiladi.
Dizarteriya bu markaziy xarakterdagi organik nutq buzilishi hisoblanadi.
Bu kasallik nutq apparati innervatsiyasining organik buzilishi sababli nutqning talaffuz tomonidan buzilishidir.
Dizarteriyada nutq a'zolarining (yumshoq tanglay, til, lablar) kam harakatlanishi natijasida nutq tovushlari artikulatsiyasi qiyinlashadi, shu bilan birga, ovoz, nafas buzilishlari hamda nutqning sur'ati, ritmi va ifodaliligida o'zgarishlar kuzatiladi.
Dizarteriyada miyaning turli joylarida jarohatlanishlarni aniqlash mumkin. Masalan, miya yarimsharining chap va o'ng tomonida, yetti tuxumsimon markazdan o'tuvchi sistemada, asab tugunchalari qobig'ida diensefal doirada, to'rt tepaligida, ko'prik, uzunchoq va orqa miyada kuzatilishi mumkin. Ammo klinikada ishlovchi tadqiqotchilar bu masalaga kam e'tibor beradilar. Nozologik va topik tomonidan dizarteriyani belgilash diagnostikasi, odatda, nevrologik
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "CURRENT ISSUES OF SPECIAL PEDAGOGY AND PRE-SCHOOL EDUCATION: PROBLEMS, SOLUTIONS AND DEVELOPMENT PROSPECTS" _April 25, 2024
alomatlarning barcha shart-sharoitlarini inobatga olgan holda olib boriladi. Buni 1926-yilda M.C.Margulis ham ta'kidlab o'tgan.
Eshitishda nuqsoni bo'lgan bolalar surdopedagogika fanining asosiy muammolaridan biri hisoblanadi. Boy ma'naviy va madaniy qadriyatga ega xalqimiz uzoq yillar davomida bola tarbiyasiga jiddiy, ma'suliyatli yondoshgan. Odob-axloq qoidalariga alohida e'tibor bergan ya'ni, nogironligi bo'lgan shaxslarga nisbatan kamsitish munosabati bilan qaralmagan. Ota-onalar alohida yordamga muhtoj bolalarga yordam berish, ularga jismoniy yoki aqliy kamchiliklar to'g'risida ortiqcha gaplarni aytmaslik kabi fazilatlarni bolalarda rivojlantirishgan. Bu esa, o'z navbatida, surdopedagogika fanining rivojlanishi uchun xizmat qilgani shubhasiz. Milliy tafakkur doirasida yoshlarga ta'lim berish kelajak poydevori ekani ta'kidlangan. Milliy pedagogikamiz asoschisi Abdulla Avloniy yosh avlod, uning tarbiyasiga jamiyat, millatning kelajagi sifatida alohida e'tibor berib, bu ishni ilk yoshdan boshlash zarurligini alohida ta'kidlaydi hamda ta'lim bilan tarbiya bir-biri bilan bog'liq bir butun jarayon ekanligi, muallimga ushbu omilga alohida ahamiyat berish lozimligini uqtiradi. A.Avloniy tarbiya masalasiga doir: "Tarbiyani kimlar qilur? Qayda qilinur? degan savol keladur. Bu savolga: "Birinchi - uy tarbiyasi. Bu ona vazifasidir. Ikkinchisi - maktab va madrasa tarbiyasi. Bu ota, muallim, mudarris va hukumat vazifasidir", -kabi fikrlarni bildirgan..
Surdopedagogikaga kar yoki zaif eshituvchi bolalarni o'qitish nazariyasi tarixi, kar va zaif eshituvchi bolalarning psixologik rivojlanish, o'quv fanlarini o'qitish, talaffuzni o'rgatish va "lab bilan o'qish", mehnatga o'rgatish, tarbiyaviy ishlar kabi metodikalar kiradi. Surdopedagogika kar yoki zaif eshituvchi bolalarning rivojlanish xususiyatlarini o'rganib, maxsus o'quv-tarbiya jarayoni tuzilishining asoslarini, maxsus o'quv-tarbiya muassasalarini tashkil etish tartibini ishlab chiqadi. Fan asoslarini o'rganish orqali zaif eshituvchi bolalarda og'zaki nutq shakllanib boradi. Zaif eshituvchilarga og'zaki nutqni o'rgatish uchun so'zlar talaffuz qilinganda nutq organlarining harakati ko'rsatiladi. Shu harakatlarga qarab zaif eshituvchilar tovush va so'zlarni ajratib olishga, ya'ni "labga qarab o'qishga" o'rganadi. Nutq harakatlarini takrorlashga o'rgangan zaif eshituvchilar gapirish imkoniyatiga ega bo'ladilar. Shuningdek, eshitishda muammosi borlar uchun maxsus o'quv alifbosi — daktilologiyadan foydalanib gapirishlari ham mumkin.
Fan sifatida o'zbek surdopedagogikasining rivojlanishi Toshkentda 1919-yildan faoliyat yurita boshlagan. O'rta Osiyoda dastlabki barcha nuqsonli bolalar birgalikda ta'lim olishlari uchun mo'ljallangan maktabdan 1922-yil ilk kar bolalar maxsus maktab internatining ajrab chiqishi bilan bog'liq. Respublikamizda 1965-yilda 102-sonli rus va o'zbek bo'limlaridan iborat zaif eshituvchi va kech kar bo'lib qolgan bolalar uchun maxsus maktab-internati faoliyat boshladi.
Maxsus maktab-internatlarning asosiy maqsadi nogironligi bo'lgan bolalarning jamiyatda o'z o'rnini topishlari va davlatimiz uchun kerakli kadr qilib tarbiyalash edi. Chunki sog'lom bolalar bilan o'qish ular uchun birmuncha murakkab holat. Masalan, eshitishida muammosi bo'lgan bolalarda ular kabi tez anglash faoliyati kamroq, eshitish qobiliyati ham nuqsonli, ayrimlarida talaffuziga ham ta'sir qilgan holatlarga duch kelishimiz mumkin.
1968-yilda nashr qilingan "Alifbe" darsligi kar bolalarni o'qitish amaliyotini sifat jihatdan yuqorilashini ta'minladi. Shu bilan birga U.Fayziyevaning "Nutq o'stirish" va N.Dadaxo'jayevaning "Matematika" darsliklari ham maktab-internat faoliyati, bolalar bilimi uchun poydevor vazifasini o'tadi.
Kar yoki zaif eshituvchilar ham mutlaqo normal bolalardir. Shuningdek, ular yugurishni, o'ynashni, raqsga tushishni, zavqlanishni va hazil qilishni, turli xil narsalar bilan tajriba qilishni, qurishni, haykaltaroshlikni va chizishni yaxshi ko'radilar. Lekin ko'pincha ular bilan o'ynash
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "CURRENT ISSUES OF SPECIAL PEDAGOGY AND PRE-SCHOOL EDUCATION: PROBLEMS, SOLUTIONS AND DEVELOPMENT PROSPECTS" _April 25, 2024
uchun hech kim bo'lmaydi. Eshituvchi bolalarning ota-onalari ularning karlar bilan muloqot qilishni to'g'ri deb bilmaydi, ko'p hollarda bunday aloqalarni oldini oladi. Nega? Chunki o'qimagan, kar bola gapirmaydi. Aniq nutq o'rniga undovlar qiladi, ba'zan imo-ishoralarni ishlatadi, murojaat qilingan nutqni tushunmaydi. Bunda uning xulq-atvori oddiy eshitish qobiliyatiga ega tengdoshlaridan keskin farq qiladi, agar ular yoshi tufayli gapira olmasalar, murojaatni tushunadilar. Va ularning noaniq gaplari boshqalar tomonidan mutlaqo tabiiy narsa sifatida qabul qilinadi.
Kar yoki eshitish qobiliyati past bo'lgan barcha bolalar har doim eshitish moslamalarini taqishi va shifokorlar nazorati ostida bo'lishi kerak. Ularning yordami bilan ular eshitish idrokini va og'zaki nutqni rivojlantiradilar. Lekin bu hammasi emas. Shifokor tashxis qo'yishi bilanoq siz darhol bola bilan maxsus topshiriqlarni bajarishingiz kerak. Bu jarayon qanchalik tez boshlansa, reabilitatsiya jarayoni shunchalik muvaffaqiyatli bo'ladi. Ota-onalarning o'zlari mutaxassislar rahbarligida va uslubiy qo'llanmalar yordamida darslarni o'tkazishlari mumkin, ularda kar bolani gapirishga o'rgatish mumkin bo'lgan dars turlari va usullari batafsil tavsiflangan.
Kar bola bilan o'ynash uchun maxsus o'yinchoqlar talab qilinmaydi. Eng keng tarqalgan o'yinchoqlar ishlatiladi: qo'g'irchoqlar, mashinalar, hayvonlar, kublar va boshqalar. Ammo o'yin haqiqiy bo'lishi kerak va rasmiy mashqlarga aylanmasligi kerak. Har bir o'yinchoq bilan harakatlar paytida, uni iyagi darajasiga qo'yib, lablariga olib borish kerak (bola artikulyatsiyani ko'rishi uchun) va o'yinchoqni oddiy onomatopoeik so'z deb atash kerak, masalan: lala, b-b-b, av-av, miyov. Bola bu so'zlarni ko'rish va eshitish qoldiqlari yordamida idrok etadi, chunki u eshitish asboblarini kiygan. Ushbu o'yinchoqlardan foydalanish bilan bog'liq har kuni takrorlanadigan vaziyat, lekin turli xil o'yin harakatlarida, chaqaloq so'zni o'zi talaffuz qilishiga olib keladi. Birinchisidan keyin ikkinchi, uchinchisi keladi ... Talaffuz noto'g'ri, taxminiy bo'lib chiqishi mumkin, ammo bu muhim emas, asosiysi, chaqaloq nutq yordamida obyektlarning nomlarini belgilashni boshlaydi. Keyinchalik, g'o'ldiraydigan so'zlarni to'liq huquqli, tez-tez ishlatiladigan so'zlar bilan almashtirish kerak. Kattalar o'yin vaziyatlarini maxsus tashkil qilishlari zarur, bunda bola harakatlarni ajratib turadi va ota-onalar ularni quyidagi so'zlar bilan belgilaydilar: yuradi, yuguradi, uxlaydi, yig'laydi, ovqatlanadi... Bola bu so'zlarni mustaqil ravishda ishlata boshlaganida (taxminan talaffuz bilan bo'lsa ham), butun iboralarni ishlatish vaqti keladi, masalan, "opam o'tiryapti", "mashina kelmoqda", "dadam yurmoqda", "it ovqatlanyapti" kabi. Ushbu faoliyatda bola bir vaqtning o'zida gapirishni va nutqni og'zaki tushunishni o'rganadi.
Gapirishdan tashqari, bolalarni o'qishga o'rgatish muhimdir. Kichik bolalarga blok harflar bilan yozilgan so'zlar bilan planshetlarni taklif qilish mumkin. Dastlab, bolalar so'zlarni bir butun sifatida qabul qiladilar, ularga alohida harflar o'rgatilmaydi, bo'g'inlarni o'qimaydi. Birinchi qadamlardan o'qish ular uchun mazmunli jarayonga aylanadi: har bir so'z ortida tasvir bor. Bolalarning nutqni tushunishini ta'minlash uchun doimo harakat qilish kerak. Chunki boshqa odam aytganini o'qish yoki takrorlash tushunishni anglatmaydi.
O'qish bilan bir vaqtda bolani yozishga o'rgatish kerak. Siz flomaster bilan chizilmagan landshaft varaqlariga yozishingiz mumkin. Shu bilan birga, bola qo'lini varaqqa erkin qo'yadi va har qanday joyda va yo'nalishda har qanday hajmdagi harflarni yozishi mumkin. Vaqt o'tishi bilan xatning tabiati soddalashtiriladi, u tekis va toza bo'ladi.
Kar bola qanchalik katta yoshli bo'lsa, uning jamiyatga qo'shilish imkoniyatlari shunchalik ko'p bo'ladi. U kutubxona obunachisiga aylanadi, muzeylarga, repertuarlari tushunarli bo'lgan teatrlarga, hattoki bolalar uchun konsertlarga ham bora oladi. Bu barcha tadbirlarga ota-onalar ham oldindan tayyorlanishi kerak. Bolaga qayerga borishini, u yerda nimani ko'rishini, yangi so'zlar
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "CURRENT ISSUES OF SPECIAL PEDAGOGY AND PRE-SCHOOL EDUCATION: PROBLEMS, SOLUTIONS AND DEVELOPMENT PROSPECTS" _April 25, 2024
bilan tanishishini tushuntirish kerak; u muzey va teatrlarda ham to'g'ri xulq-atvorga tayyor. Uyga qaytib, siz u bilan yana gaplashishingiz, ko'rgazma yoki spektakl haqidagi taassurotlaringizni muhokama qilishingiz kerak. Shunday qilib, kar bolalar, bir tomondan, madaniyat bilan tanishadilar va boshqa tomondan, jamiyatga qo'shiladilar. To'liq muloqot qilish bolalar bog'chasiga borishga ham aniq hissa qo'shadi. Kar bola, albatta, ota-onalar uchun kontsertlarda, bayramona ertaklarda va boshqa shunga o'xshash tadbirlarda faol ishtirok etishi kerak. Chunki har qanday bolaning ilk qahramoni uning ota-onasidir.
Har qanday bolada eshitish qobiliyatini yo'qotish voz kechish uchun sabab emas. Eshitish analizatorining shikastlanishi yoki rivojlanmaganligi sababli eshitish qobiliyatining to'liq yo'qolishini davolash mumkin emas. Zarar belgilariga e'tibor bering va, agar mavjud bo'lsa, shifokor bilan maslahatlashing. Shifokor buzilishning sabablarini aniqlaydi va individual davolanishni belgilaydi. Kar va eshitish qobiliyati zaif bolalar bog'chasi va maktab o'qituvchilari farzandingizga muloqot qilish uchun ovoz va labda o'qishdan foydalanishni o'rgatadi. Hayotning birinchi oylarida kar bola eshitish qobiliyati buzilgan bolalardan kam farq qiladi. U bolalar eshitadiganlardan ko'ra biroz xotirjamroq bo'lishi mumkin, chunki uning oilasi hayotida va ko'chada ko'p uchraydigan ko'plab tovushlar unga ozgina ta'sir qiladi va eshitganlar uchun ular ko'pincha asabiylashish, qo'rquv, uyquni buzish holatlarini keltirib chiqaradi.
Kar bolalarning og'zaki xotirasi o'ziga xosdir. Kar bolalar butun jumlalarga qaraganda bir so'zni eslab qolishda nisbatan muvaffaqiyatliroq, eng qiyini esa izchil matnlarni yodlashning ular uchun murakkab ekanligida. Boshlang'ich maktab yoshida kar bolalar so'zning tovush-harf tarkibini saqlab qolishda qiyinchiliklarga duch kelishadi, harflarni qoldirishga, bo'g'inlarni qayta tartibga solishga, tovush-harflar majmuasida o'xshash so'zlarni aralashtirishga yo'l qo'yadilar. So'zlar bilan dastlabki tanishish paytida bolalar ko'pincha ularni ma'no jihatidan yaqin mavzuga yoki tovush-harf o'xshashligiga ega bo'lgan boshqa so'zlar bilan aralashtirib yuborishadi.
Eshitishda muammosi bor bolalarning tilini o'rgatish juda murakkab muammodir. Bu alohida e'tiborga molik mavzu. Biroq fundamental qoidalarsiz biz karlarning shaxsiyati haqida haqiqiy tasavvurni bera olmaymiz. Eshitishda muammosi bor bolalardagi og'zaki nutq uning biologik, aqliy va ijtimoiy mohiyatini rivojlantirishda hal qiluvchi rol o'ynaydi, uning ijtimoiy shaxs sifatida har tomonlama rivojlanishiga yordam beradi. Eshituvchi bolaning tilni o'zlashtirishi haqida gapiradigan bo'lsak, nutqning og'zaki va yozma shakllari mavjudligini e'tiborga olish muhimdir. Eshituvchi bola o'ziga aytilgan nutqni qulog'i bilan idrok qiladi, unga taqlid qilish orqali takrorlaydi hamda ularda nutq rivojlanishiga erishiladi. odamlar bilan turli xil munosabatlarga kirishib, atrofidagi dunyoni o'rganadi, biologik va ijtimoiy jihatdan rivojlanadi. Lekin bu jarayon eshitishda nuqsoni bo'lgan bola uchun biroz murakkab jarayon. Ularning jamiyatda sog'lom insonlardek o'rin topishi uchun yuqoridagi jarayonlar muhim ahamiyat kasb etib, ota-ona, pedagog, umuman, bolaning atrofidagi barcha munosabatdagi kishilardan alohida e'tibor, bilim va ma'lum ma'nodagi fidokorlik, insoniylikni talab qiladi.
REFERENCES
1. Ayupova M. Logopediya. - T., 2019.
2. Fayziyeva U.Y. Zaif eshituvchilarni savdoga tayyorlash va savod o'rgatish: ped.fan.nomz.dis....avtoref. -T.: TDPI.1994. -18b.
3. Nazarova D.A., Mamarajabova Z.N. Maxsus pedagogika. Surdopedagogika, -T.: INNOVATASIYA-ZIY0.2020. -56b.
4. Bogdanova T.G. Surdopsixologiya. -M., 2002.
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "CURRENT ISSUES OF SPECIAL PEDAGOGY AND PRE-SCHOOL EDUCATION: PROBLEMS, SOLUTIONS AND DEVELOPMENT PROSPECTS" _April 25, 2024
5. Khusanova M., Ahmadjonova F. Rakhmonaliyeva N. Factors for the formation of oral speech of children with poor hearing. INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCHERS. №4. 2024.
6. Ahmadjonova F. Mamlakatimizda inklyuziv ta'limning yo'lga qo'yilishiga doir// Filologiya va fanlarni o'qitishning dolzarb masalalari. -Farg'ona., 2024.
