Научная статья на тему 'Мактабгача тарбия ёшидаги болаларда креативликни ривожлантиришнинг ўзига хос хусусиятлари'

Мактабгача тарбия ёшидаги болаларда креативликни ривожлантиришнинг ўзига хос хусусиятлари Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
590
98
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
креативлик / конвергент тафаккур / дивергент тафаккур / революцион тафаккур / интеллект структураси модели / оригиналлик / семантик мослашувчанлик / спонтан мослашувчанлик / креатив тестлар / креативность / конвергентное мышление / дивергентное мышление / революционное мышление / модель интеллектуальной структуры / оригинальность / семантическая гибкость / спонтанная гибкость / креативные тесты

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Одилжонова Азиза Абдухакимовна

Мақолада креативлик тушунчасининг психологик таҳлили ифода этилган. Мактабгача тарбия ёшидаги болаларда креативлик хусусиятларининг диагностикаси ва уни ривожлантиришнинг аҳамияти илмий асослаб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ОСОБЕННОСТИ РАЗВИТИЯ КРЕАТИВНОСТИ У ДОШКОЛЬНИКОВ

В статье описывается психологический анализ концепции креативности. Научно обосновано значение диагностики и развития креативности у детей дошкольного возраста.

Текст научной работы на тему «Мактабгача тарбия ёшидаги болаларда креативликни ривожлантиришнинг ўзига хос хусусиятлари»

Одилжонова Азиза Абдухакимовна,

Андижон давлат университети х,узуридаги Халк, таълими ходимларини кайта тайёрлаш ва малакасини ошириш х,удудий маркази «Педагогика ва психология, таълим технологиялари» кафедраси укитувчиси

МАКТАБГАЧА ТАРБИЯ ЁШИДАГИ БОЛАЛАРДА КРЕАТИВЛИКНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ УЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ

УДК: 373: 37.03.

ОДИЛЖОНОВА А.А. МАКТАБГАЧА ТАРБИЯ ЁШИДАГИ БОЛАЛАРДА КРЕАТИВЛИКНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ УЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ

Маколада креативлик тушунчасининг психологик тах,лили ифода этилган. Мактабгача тар-бия ёшидаги болаларда креативлик хусусиятларининг диагностикаси ва уни ривожлантириш-нинг ах,амияти илмий асослаб берилган.

Таянч суз ва тушунчалар: креативлик, конвергент тафаккур, дивергент тафаккур, револю-цион тафаккур, интеллект структураси модели, оригиналлик, семантик мослашувчанлик, спон-тан мослашувчанлик, креатив тестлар.

ОДИЛЖОНОВА А.А. ОСОБЕННОСТИ РАЗВИТИЯ КРЕАТИВНОСТИ У ДОШКОЛЬНИКОВ

В статье описывается психологический анализ концепции креативности. Научно обосновано значение диагностики и развития креативности у детей дошкольного возраста.

Ключевые слова и понятия: креативность, конвергентное мышление, дивергентное мышление, революционное мышление, модель интеллектуальной структуры, оригинальность, семантическая гибкость, спонтанная гибкость, креативные тесты.

ODILJONOVA A.A. UNIQUE SPECIFICS OF NURSERY CHILDREN'S CREATIVITY DEVELOPING OF

The article observes psychological analysis of the creativity concept. There is also scientifically substantiates the importance of diagnostics and development of creativity among pre-school age children.

Keywords: creativity, convergent thinking, divergent thinking, revolutionary thinking, intellectual structure model, originality, semantic flexibility, spontaneous flexibility, creative tests.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 5(78)

Кириш.

Юртимизда мустакиллик йилларида амалга оширилган кенг куламли ислохотлар миллий давлатчилик ва суверенитетни мустахкамлаш, хавфсизлик ва хукук-тартиботни, жамиятда конун устуворлигини, инсон хукук ва эркинлик-ларини, миллатлараро тотувлик ва диний баFрикенглик мухитини таъминлаш учун мухим пойдевор булди, халкимизнинг муносиб хаёт кечириши, жахон талаблари даражасида таъ-лим олиши ва касб эгаллаши, фукаролари-мизнинг бунёдкорлик салохиятини руёбга чикариш учун зарур шарт-шароитлар яратди.

Бугунги кунда баркамол, соFлом авлодни тарбиялаш мухим ва долзарб масала хисобланади. Жумладан «Таълим туFрисида»ги Конун ва Кадрлар тайёрлаш Миллий дастурида, «Узбекистан Республикасини янада ривожлан-тириш буйича Харакатлар стратегияси»да таълим-тарбия жараёнини такомиллаштириш, тубдан ислох килиш масалаларига катта эъти-бор берилмокда.

Мацсад.

Маколани ёзишдан максад мактабгача тар-бия ёшидаги болаларда креативлик хусусият-ларини ривожлантириш механизмларини тако-миллаштиришдан иборат.

Бугунги кунда ижодкорлик, яратувчанлик, янгилик яратишга каратилган фаолият креатив фаолият деб тушунилади. Креативлик сузи (инглизча «create» - яратувчанлик, ижодкорлик) сузидан олинган булиб, инсон шахсининг ижодкорликка булган кобилияти, ижодкорлик истеъдод даражаси, индивиднинг анъанавий-лик ёки одат тусига кирган фикрлаш схемаси-дан узок булган, принципиал янги Fояларни яратишга тайёрликни характерловчи, шунинг-дек, муаммоларни узгача тарзда бартараф этиш, иктидорнинг мустакил омили сифатида кабул килинган ижодий кобилиятларидир.

Мавзу юзасидан олимларнинг илмий асар-лари та^лили.

Америкалик олим Д.Векслер «Креативлик фикрнинг шундай турики, у шахсга бир муаммо ёки масала юзасидан бирданига бир нечта ечимлар пайдо булишини такозо этади ва шаблонли, зерикарли фикрлашдан фарк килиб, нарса ва ходисалар мохиятидаги узга хослик,

ноёблик сифатларини англашга ёрдам беради»1, деб таъриф беради.

Креатив шахс булиш - бугунги дунёда афзал-ликларга эга булиш, масалан, бошка инсонлар ичида ажралиб туриш, бошкаларга караганда кизик сухбатдош булиш, хаётда учрайдиган кийинчиликлардан ноодатий тарзда чикиб кетиш демакдир.

Креатив кобилиятларни факат янги Fояларни яратишгина учун эмас, балки хаёт тарзи ёки алохида олинган аспектларни яхшилаш учун куллаш, шахснинг ички дунёси ривожланишида мухим урин тутади.

Креативлик ахборотни ёдда саклаш ва факт-ларни йиFишга асосланганлиги туфайли анъа-навий таълим тизими хар доим хам шахснинг креативлик кобилиятини ривожлантиришга кодир эмас. Кундалик хаёт тарзи купинча шахснинг креатив хусусиятларининг пасайишига сабаб булади.

А.Маслоу хам креативликни барчага хос тугма ижодий йуналиш, атроф-мухитнинг таъ-сирида купчиликда йуколиб кетувчи фаолият, деб хисоблаган2.

Америкалик психолог олим Джо Пол Гилфорд узининг илмий тадкикот ишларида креативлик ва интеллектни биринчи маротаба таккослади. У интеллект структураси моделини яратишда тафаккурни конвергент ва дивергент турларга ажратди3.

Конвергент тафаккур (лотинча convergere -«бир йулдан») - тафаккур формаси булиб, муаммонинг бир канча ечимларидан факат ягона туFрисини танлашдир. Конвергент тафаккур асосида интеллект ётади, шунинг учун интеллектуал тафаккур деб хам аталади.

Дивергент тафаккур (лотинча divergere -«булиниш») - ижодий тафаккур методларидан бири булиб, берилган бир муаммонинг бир канча ечимларини топиш, шунинг билан бир каторда, дивергент тафаккур «бир вактнинг узида турли йуналишларга изланиш, яъни бир муаммога бир нечта туFри жавоблар борлиги

1 Veksler,D. (1976), Structure of intellect, California. 138142. (Маколадаги маълумотлар муаллиф томонидан тар-жима килинган).

2 Maslow, A. (1968), Toward a Psychology of Being, New York, Van Nostrand. 350-354. 3 Guilford, J. P (1967), The nature of human intelligence, New York, McGraw-Hill. 264267.

3 4 Guilford, J. P (1967), The nature of human intelligence, New York, McGraw-Hill. 237.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 5(78)

ва оригинал ижодий Fояларнинг туFилишига хизмат килади. Дивергент тафаккурнинг асо-сида креативлик ётади.

Джо Гилфорд умумий кобилиятлар сохасини тадкик килиш натижаларини тизимлаштириб, «интеллект структураси модели», яъни «ИСМ»ни таклиф этади. Унинг модели асосида «мазмун», «операция», «реакция» ётади.

Реакция - материалга нисбатан кандай опе-рацияни куллаш натижаси.

Гилфорднинг моделидаги барча омиллар мустакил булиб, у уч улчамли, баъзида эса номларнинг классификацион шкалалари турли хил улчамларда хам учраб туради.

Операция деганда, синовдан утказилаётган объектнинг кобилияти, яъни куйидаги психик жараёнларни тушунади: тушунча (дунёкараш сифатида), хотира, дивергент унумдорлик (хар хил йуналишларда фикрлаш), конвергент унумдорлик (факат ягона туFри жавобга олиб келувчи фикр), бахолаш.

Мазмун эса ахборот ёки материалнинг операция олиб борилаётган табиати билан аник-ланади: тасвир, символлар (харфлар, ракамлар), семантика (сузлар), хулк.

Натижалар - синовдан утказилаётган объект томонидан кайта ишланаётган ахборотлар жой олган формадир: элемент, муносабатлар, систе-малар, узгарувчанлик турлари ва хулосалари. Факторлар хар бир улчамдаги категория (булим)ларининг бирлашуви билан характер-ланади.

Хозирда юздан ортик омиллар урганилган, уларнинг диагностикаси учун алохида тестлар танлаб олинган. Гилфорднинг бу борадаги кон-цепцияси АКШда педагоглар томонидан икти-дорли болалар ва усмирлар билан ишлашда кенг кулланилиб келмокда. Уларнинг асосида омилларни рационал режалаштириш ва коби-лиятларнинг ривожланишига йуналтирувчи дастурлар яратилган.

Гилфорд креативликни дивергент тафаккурнинг унумдорлиги билан боFлайди ва куйи-дагича таърифлайди. Креативлик - дивергент тафаккур жараёнидир. Дастлаб, Гилфорд уз креативлик структурасида дивергент тафаккур-дан ташкари узгарувчанлик кобилияти, ечим-нинг аниклиги ва бошка интеллектуал пара-метрларни бирлаштирди. Шунингек, у креативлик ва интеллект уртасида узаро узвий алока борлигини исботлади. Бирок, Гилфорд уз таж-

рибаларида юкори интеллектуаллиларнинг тест ечиш давомида ижодкорлик хулкини хар доим хам курсатмаслиги, креатив паст интел-лектуалли булмаслигини аниклади. Шундай экан, дивергент тафаккур креатив жараённинг барча хусусиятларини акс эттирмайди1.

Гилфорд ижодкорликнинг туртта асосий параметрларини аниклади:

1) оригиналлик - узок бирлашмалар ишлаб чикариш кобилияти, Fайритабиий жавоб;

2) семантик мослашувчанлик - объектнинг асосий хусусиятларини аниклаш ва ундан фой-даланишнинг янги усулини таклиф килиш кобилияти;

3) ижодий уЙFунлаштирувчи мослашувчанлик - стимулнинг шаклини уларда фойдаланиш учун янги белгилар ва имкониятларни куриш учун узгартириш имконияти;

4) семантик спонтан мослашувчанлик - адо-латли вазиятларда турли Fояларни ишлаб чикиш кобилияти2.

Умумий акл ижодкорлик таркибига кири-тилмаган. Кейинчалик Гилфорд ижодкорликнинг олтита параметрини келтириб утади:

• муаммоларни аниклаш ва тузиш коби-лияти;

• куплаб Fояларни яратиш кобилияти;

• мослашувчанлик - турли Fояларни ишлаб чикариш кобилияти;

• узига хослик - мухитнинг ташкарисида булган огохлантиришларга жавоб бериш кобилияти;

• тафсилотларни кушиб объектни такомил-лаштириш кобилияти;

• муаммоларни ечиш кобилияти, яъни тахлил килиш ва синтезлаш кобилияти3.

Пол Торренс креативликни тафаккур тер-минларида таърифлаб, ижодий тафаккурни «кийинчиликлар, муаммолар, ахборотдаги камчиликларни хис килиш; шу камчиликлар-нинг гипотезлар тузилмаси, уларни текшириш ва бахолаш, кайта куриш хамда текшириш ва нихоят, натижаларни умумийлаштириш» сифатида тушунади.

1 Guilford, J. P. (1950), «Creativity», American Psychologist, 5, 444-454.

2 Guilford, J. P (1968), Intelligence, creativity, and their educational implications, San Diego, (CA), Robert Knapp. 54-56.

3 Guilford, J. P (1982), «Is some creative thinking irrational?», Journal of Creative Behavior, 16, 151-154.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 5(78)

Э.П.Торренс болалар креативлигини шакл-лантириш дастурини, «ёш болалардан катта-ларгача» креативликни аниклаш тестларини яратди1.

Умуман олганда, креативлик - янги, оригинал Fояларни яратиш, фикрлашнинг ностандарт шакли, берилган муаммоларга омадли ечим-лар топишдир. Креатив тафаккур эса револю-цион тафаккур булиб, у конструктив харак-терни ифодалайди.

Э.П.Торренс фикрича, «креативлик» тушун-часи негизида куйидагилар ёритилади:

- муаммони ёки илмий фаразларни илгари суриш;

- фаразни текшириш ва узгартириш;

- карор натижаларини шакллантириш асо-сида муаммони аниклаш;

- муаммо ечимини топишда билим ва ама-лий харакатларнинг узаро карама-каршилигига нисбатан таъсирчанлик2.

Креатив фикрлаш хар бир ижтимоий сохада яккол акс этиши мумкин.

Мацоланинг илмий янгилиги.

Мактабгача тарбия ёшидаги болаларнинг ижодий кобилиятларини ривожлантириш буйича укув услубий ишларни бажаришда узига хос тажрибалар ишлаб чикилди. Бу дастур бир неча боскичларни уз ичига камраб олади. Дастлабки боскичда мавзуга оид муам-молар ечиш учун оFзаки топширик берилади. ягона туFри фаразни ажратиб курсатиш ва муаммони ечишга олиб келадиган коида шакл-лантиришга туFри келади.

Кейинги боскичда мавзуга расмлар такдим этилади. Синалувчи суратда тасвирланган вази-ятга олиб келган барча мумкин ва аклбовар килмайдиган шароитларни ишлаб чикиш ва унинг мумкин булган окибатларини тахмин килиши керак булади.

Кейинги боскичда турли мавзуларга оид расмлар таклиф килинади. Ушбу расмлардаги узаро боFликликни топиш тавсия этилади. Кобилиятларни ривожлантириш учун бундай ёндашув инсон онгини ташки мухитдан таш-

1 Torrance, E. P. (1988), «The nature of creativity as manifest in its testing», in R. J. Sternberg (ed.), The nature of creativity (p. 43-75), New York, Cambridge University Press.

2 Torrance, E. P. (1968), «A longitudinal examination of the fourth-grade slump in creativity», Gifted Child Quarterly, 12, 195-199.

карида туплашни таъминлайди ва у ижодий уйлашни бошлайди.

Натижада камчиликларни идрок этиш коби-лияти билимлардаги бушликларни тулдириш имконини беради. Шу каби ижодий харакатлар муаммонинг идроки, хал килишни излаш, фаразларнинг пайдо булиши ва шаклланиши, гипотезани синаш, уларнинг модификациясига ва натижасини топишга кумаклашади.

Тадцицотда цулланилган усуллар.

Ушбу методикалардан фойдаланган холда Андижон шахридаги «Пахтаой» номли 15-сон мактабгача таълим муассасасининг тайёрлов гурухидаги 5-6 ёшдаги 24 нафар тарбияланувчи орасида тажрибалар амалга оширилди. Таж-риба-синов ишлари уч боскичда амалга оширилди.

Биринчи боскичда тарбияланувчилардан маълум бир предметнинг узига хос хусусият-лари таърифланиб, унинг номини топиш топ-LuириFи берилди.

Кейинги боскичда болаларга бир хилдаги расмлар берилиб, уни янада такомиллаштириш вазифаси юклатилди.

Навбатдаги топширик кетма-кетликда расмлар курсатилиб, кейинги расмни давом эттириб чизиш топшириFи берилди.

Олинган натижалар.

Синалувчининг оFзаки хамда проектив методикалар ёрдамида креативлик хусусият-лари урганилди ва куйидаги натижалар олинди:

• креативлик даражаси паст - 31% болалар;

• креативлик даражаси уртача - 45% бола-лар;

• креативлик даражаси юкори - 24% бола-лар.

Юкоридаги натижалардан келиб чиккан холда мактабгача тарбия ёшидаги болаларда креативлик кобилиятларини аниклаш ва ривожлантириш масалаларига катта эътибор бериш лозим.

Хулоса.

Хулоса урнида шуни таъкидлаш лозимки, мактабгача таълим муассасаларида таълим-тарбия жараёнини ташкил этишда болаларнинг индивидуал-психологик хусусиятларини ино-батга олган холда уларнинг келажагакдаги муваффакиятини таъминлаш учун ижодий фикрлаш жараёнларини такомиллаштиришга

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 5(78)

алох,ида эътибор каратиш зарур. Бу ишларни амалга оширишда аввало оилада ота-оналар, бундан ташкари, мактабгача таълим муассаса-ларида тарбиячи, амалиётчи психолог, дефек-тологларнинг педагогик-психологик саводхон-лигини ошириш х,амда бугунги кундаги инно-вацион технологиялар асосида таълим-тарбия жараёнини ташкил этишини таъминлаш дол-зарб масала х,исобланади. Чунки ёш авлоднинг келажакда х,ар томонлама етук, баркамол шахс булиб шаклланишида нафакат уларнинг эгал-лаган билим, куникма, малакалари, колаверса компетентлик х,амда креативлик хусусиятлари мухим ах,амиятга эга. Зеро, таълим-тарбия учун киритилган инвестиция жамият ривожидаги етакчи омиллардан биридир.

Тавсиялар.

Мактабгача тарбия ёшидаги болаларда креативлик хусусиятларини ривожлантиришда куйидаги методикалардан фойдаланиш тавсия этилади:

- «Сураш ва топиш» топшириFи - ижодий фикрлашни ривожлантиради. Янги ва номаъ-лум нарсага кизикувчанлик, х,иссийлик, эх,тимолий башоратлаш кобилиятининг намоён булишига йуналтиради;

- «Уйинчокни такомиллаштириш» топши-риFи - бирмунча мураккаб ва узига хос куза-тувлардан биридир. У болаларда катта кизикиш

уЙFотади ва юкори даражада валидликка (кийматликка, нафдорликка) эга;

- «^айриоддий куллаш » топшириFи - сина-лувчига ригидликни (эгилувчанмасликни) енгиш - сийкаси чиккан жавоблардан кочиш кийин булади. Ригидлик шунда намоён була-дики, бунда синалувчи факат биргина х,аракат усулида эътироф этилади;

- <^айриоддий саволлар» топшириFи -биринчи топширик вариантини намоён этади, бирок бунда саволларнинг Fайриоддийлигига кучли эътибор берилади;

- «Ноэх,тимолий х,олатлар» топшириFи -тасаввур ва фантазияни талаб этади. Синалувчи ноэх,тимолий вазият билан тукнашади ва ундан чикиш йулларни топишга х,аракат килади;

- «Суратни чиз» топшириFи - суратни яра-тиш учун таянч нуктаси сифатида маълум бел-гидан фойдаланиш учун оригинал тестдир. Ушбу белги узида рангли доFни ифодалаб, шакли бирмунча оддий нарсани эслатади. Расмларнинг бадиий даражаси бах,оланмайди, энг мух,ими - FOЯ.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

- «Якунланмаган расмлар »топшириFи -синалувчига бир хилдаги бир нечта шаклларни тулдириб давом эттириш талаб этилади. Расмлар канчалик турли-туман булса, ижодий кобилият шунча юкори булади.

Адабиётлар руйхати:

1. Veksler D. (1976). Structure of intellect, California. 138-142

2. Maslow A. (1968), Toward a Psychology of Being, New York, Van Nostrand.

3. Guilford J.P. (1950), «Creativity», American Psychologist, 5, 444-454.

4. Guilford J.P (1967), The nature of human intelligence, New York, McGraw-Hill.

5. Guilford J.P (1968), Intelligence, creativity, and their educational implications, San Diego, (CA), Robert Knapp.

6. Guilford J. P (1982), «Is some creative thinking irrational?», Journal of Creative Behavior, 16, 151-154.

7. Torrance E.P. (1968), «A longitudinal examination of the fourth-grade slump in creativity», Gifted Child Quarterly, 12, 195-199.

8. Torrance E.P. (1972), «Un resume historique du developpement des tests de pensee creative de Torrance», Revue de Psychologie Appliquee, 22(4), 203-218.

9. Torrance E.P. (1981), Thinking creatively in action and movement, Bensenville (II.), Scholastic testing service.

10. Torrance E.P. (1988), «The nature of creativity as manifest in its testing», in R. J. Sternberg (ed.), The nature of creativity (p. 43-75), New York, Cambridge University Press.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 5(78)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.